پرش به محتوا

در حال ویرایش اسرار طواف

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
'''اَسرار طَواف''' مجموعه‌ای از حکمت‌های گوناگونی پیرامون معنا و فلسفه چرخیدن به دور [[کعبه]] است که به ورای عمل ظاهری چرخیدن و حقیقت آن  در منابع اسلامی می‌پردازد. طواف از بنیادی‌ترین اعمال [[حج]] و [[عمره]] است که در قرآن و سنت جایگاه برجسته‌ای دارد و در منابع تفسیری، حدیثی و عرفانی، ابعادی برای آن بیان شده است. مجموعه این آموزه‌ها با عنوان «اسرار طواف» طرح شده‌اند.
اسرار طواف مجموعه‌ای از حکمت‌های گوناگونی پیرامون معنا و فلسفه چرخیدن به دور [[کعبه]] است که به ورای عمل ظاهری چرخیدن و حقیقت آن  در منابع اسلامی می‌پردازد. طواف از بنیادی‌ترین اعمال [[حج]] و [[عمره]] است که در قرآن و سنت جایگاه برجسته‌ای دارد و در منابع فقهی، تفسیری، حدیثی و عرفانی، ابعادی برای آن بیان شده است. مجموعه این آموزه‌ها با عنوان «اسرار طواف» طرح شده‌اند.


طواف را از پرمعناترین جلوه‌های بندگی و آن را را حامل پیام‌هایی در باب یکتاپرستی، فروتنی، یکپارچگی امت اسلامی، تربیت روح و یادآوری پیمان انسان با خداوند دانسته‌اند.  
اسرار طواف حامل پیام‌هایی در باب یکتاپرستی، فروتنی، یکپارچگی امت اسلامی، تربیت روح و یادآوری پیمان انسان با خداوند است؛ پیام‌هایی که این عبادت را در کنار سایر [[اعمال حج تمتع|مناسک حج]]، به یکی از پرمعناترین جلوه‌های بندگی تبدیل کرده است.


بر اساس برخی حکمت‌ها، طواف تنها حرکت بدن نیست؛ بلکه هماهنگی جسم و جان در عبادتی واحد است. بدن به دور خانه خدا می‌گردد و دل در محضر پروردگار حاضر می‌شود و این هماهنگی، یکی از اسرار مهم معنویِ این عبادت شمرده شده است. درباره هفت دور چرخیدن به دور خانه خدا، معانی و رموز فراوانی بیان شده. طواف آداب و شروطی دارد.
== طواف ==
{{اصلی|طواف}}طواف، هفت دور چرخیدن دور [[کعبه]] در [[مسجدالحرام]] است، که یکی از اعمال [[حج]] و [[عمره]] دانسته شده است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۳۳.</ref>


== طواف و اهمیت آن ==
== اهمیت دانستن اسرار طواف ==
{{اصلی|طواف}}طواف، هفت دور چرخیدن دور [[کعبه]] در [[مسجدالحرام]] و یکی از اعمال [[حج]] و [[عمره]] است.<ref>درسنامه مناسک حج، ص۳۳.</ref>
اهمیت آگاهی از اسرار طواف در این است که صرفِ چرخیدن بر گرد کعبه کافی نیست؛ مشرکان جاهلیت نیز طواف می‌کردند و قرآن آن را نکوهیده است.<ref>انفال، 35.</ref> اگر زائر معنای طواف را نداند، ممکن است مانند جاهلان تنها حرکت ظاهری انجام دهد و حتی در حال طواف نیز به غیر خدا توجه کند و مرتکب گناه شود.<ref>صحبای حج، ص193.</ref>  


[[قرآن کریم]] در آیات مختلف به مسئله طواف اشاره کرده است؛ از جمله آیه‌ی '''«وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ».'''<ref>حج، 29.</ref>در روایات نبوی و احادیث [[اهل بیت|اهل‌بیت(ع)]] نیز بر ثواب فراوان طواف تأکید فراوان شده و طواف را عامل خوشنودی، رحمت و بخشش خداوند دانسته‌اند<ref>فروع کافی، ج4، ص412، ح5.</ref>. و گاه از آن با عنوان «نماز» یاد شده است.<ref name=":5" />
== جایگاه طواف در قرآن و سنت ==
قرآن کریم در آیات مختلف به مسئله طواف اشاره کرده است؛ از جمله آیه‌ی '''«وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ»''' و آیه‌ی توصیف‌کننده خانه خدا که مؤمنان را «عاکفین و رکع سجود» معرفی می‌کند.
 
در روایات نبوی و احادیث اهل‌بیت(ع) نیز بر ثواب فراوان طواف تأکید فراوان شده و طواف را عامل خوشنودی، رحمت و بخشش خداوند دانسته‌اند<ref>فروع کافی، ج4، ص412، ح5.</ref>. و گاه از آن با عنوان «نماز» یاد شده است؛ عبادتی که پاکی، حضور قلب و تقرب به خداوند را در پی دارد.


== اهمیت دانستن اسرار طواف ==
برخی برآنند که صرفِ چرخیدن بر گرد کعبه کافی نیست؛ مشرکان نیز در عصر جاهلی طواف می‌کردند و قرآن آن را نکوهیده است.<ref>انفال، 35.</ref> اگر زائر معنای طواف را نداند، ممکن است مانند جاهلان تنها حرکت ظاهری انجام دهد و حتی در حال طواف نیز به غیر خدا توجه کند و مرتکب گناه شود.<ref>صحبای حج، ص193.</ref>
== اسرار توحیدی طواف ==
== اسرار توحیدی طواف ==
در نگاه بسیاری از مفسران و محققان، طواف جلوه‌ای از توحید عملی است.<ref name=":0">صهبای حج، ص190.</ref> حرکت دایره‌ای همه حاجیان به دور یک مرکز، یادآور آن است که مقصد همه مؤمنان، خداوند یکتا است<ref>انبیاء، 97.</ref> و تفرّق و دوگانگی در مسیر بندگی جایی ندارد.<ref name=":6">پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص207.</ref>
در نگاه بسیاری از مفسران و محققان، طواف جلوه‌ای از توحید عملی است.<ref name=":0">صحبای حج، ص190.</ref> حرکت دایره‌ای همه حاجیان به دور یک مرکز، یادآور آن است که مقصد همه مؤمنان خداوند یکتا است و تفرّق و دوگانگی در مسیر بندگی جایی ندارد.


از جمله معانی توحیدی که برای طواف ذکر شده است:
از جمله معانی توحیدی که برای طواف ذکر شده است:


* طواف به دور کعبه به منزله نماز است.<ref name=":5">عوالی الئالی، ج2، ص167.</ref>
* طواف به دور کعبه به منزله نماز است.<ref>عوالی الئالی، ج2، ص167.</ref>
* طواف، حرکتِ قرب به خدا است و دوری از هرچه جز اوست. این عبادت دل را صیقل می‌دهد، روح را با خدا مأنوس می‌سازد.<ref name=":2">اسرار عرفانی حج، ص363.</ref>
* یادآوری بنای کعبه به دست ابراهیم(ع) و تجدید پیمان با دین توحیدی.
* استمرار حرکت در طواف نمادی از توجه همیشگی بنده به یاد خداوند است. پس اگر زائر به یاد خداوند نباشد، هدف طواف محقق نمی‌شود.<ref>محجة البیضاء، ج2، ص350.</ref>
* متمرکز کردن نگاه و توجه بر یک نقطه واحد، برای یادآوری مرکزیت خداوند در زندگی.
* طواف، یک سیر کامل اعتقادی است؛ از توحید گرفته تا معاد.<ref>پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص209.</ref>
* ترک علایق پراکنده و وحدت‌بخشی نیّت در برابر خانه‌ای که خدا آن را «قیاماً للناس» قرار داده است.
* طواف کننده باید تمام بندهای مادی را پاره کند و تسلیم خداوند بزرگ شود<ref name=":6" /> و برای یادآوری مرکزیت خداوند در زندگی به کعبه توجه کند.<ref>بقره، 115.</ref>
* در طواف، زائر دل خود را از هر توجهی جز خدا پاک می‌کند<ref>اسرار الشریعه، ص232.</ref> و باید خود را از هر چه غیر خدایی است آزاد کند.<ref name=":6" />
* طواف یعنی پناهندگی به خانه خدا و کمک‌خواهی از او.<ref>الحج و العمرة فی الکتاب و السنه، ص201؛ پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص209.</ref>
* طواف، مبارزه‌ای مداوم و خستگی ناپذیر با شیطان و شکستن زنجیرهای اسارت و درماندگی است.<ref>پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص210.</ref>
* چرخیدن به گرد کعبه، علامت کمال علاقه و نشانه محبت است<ref>حج مقبول، ص۱۱۴.</ref> و باعث جلب توجه و مباهات خداوند به طواف کنند‌گان است.<ref>مستدرک الوسائل، ج 9، ص 376،</ref>


== اسرار اخلاقی و معنوی ==
== اسرار اخلاقی و معنوی ==
خط ۳۱: خط ۲۸:


* '''تواضع:''' طواف انبوه انسان‌ها با لباس یکسان پیرامون خانه [[کعبه]] را نمودی از کوچکی بنده و بزرگی خداوند شمرده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۲ و ۳۷۳.</ref>
* '''تواضع:''' طواف انبوه انسان‌ها با لباس یکسان پیرامون خانه [[کعبه]] را نمودی از کوچکی بنده و بزرگی خداوند شمرده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۲ و ۳۷۳.</ref>
* '''عدم تکیه بر مردم''': زائر از اینکه در زندگی دلش به غیر خدا مشغول بوده و به مردم تکیه کرده، پشیمان می‌شود و با بازگشت به «کعبۀ حقیقیِ دل»، فقط به خدا اعتماد می‌کند.<ref>اسرار عرفانی حج، ص360.</ref>
* '''اخلاص:''' طواف عبادتی است که تنها برای خدا انجام می‌شود و هیچ انگیزه دنیوی در آن راه ندارد.
* '''توبه:''' یکی از اسرار توحیدی طواف، توبه به درگاه الهی و پاک شدن از گناهان است.<ref>علل الشرایع، ج2، ص310؛ کافی، ج4، ص188.</ref>
* '''همدلی و یگانگی:''' همه حاجیان با نظمی واحد و حرکتی هماهنگ، نوعی هم‌سویی و هم‌سرنوشتیِ مؤمنانه را تجربه می‌کنند.
* '''طواف معنوی''': طواف حقیقی، طواف معنوی است نه صرفاً چرخش جسم. در این طواف، دل و باطن انسان به حرکت درمی‌آید و زائر، کعبۀ حقیقی را در عالم معنا ملاقات می‌کند. این طواف تنها با شوق، اراده و صفای درون به دست می‌آید.<ref>اسرار عرفانی حج، ص361.</ref>
* '''یاد قیامت:''' یکسانی لباس و تجمع بزرگ انسان‌ها، یادآور اجتماع عمومی در روز رستاخیز است.
* '''همدلی و یگانگی:''' همه حاجیان با نظمی واحد و حرکتی هماهنگ، الگویی از همزیستی و در کنار یکدیگر قرار گرفتن را تجربه می‌کنند.<ref>پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص206.</ref>
* '''یاد قیامت:''' تجمع بزرگ انسان‌ها، یادآور اجتماع عمومی در روز رستاخیز است و ورود و خروج مداوم مردم می‌تواند اشاره به حرکت انسان از دنیا به آخرت باشد.<ref>پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص209.</ref>


== اسرار عرفانی و رمزی طواف ==
== اسرار عرفانی و رمزی طواف ==
خط ۴۲: خط ۳۷:
* '''به دور عرش''': کعبه تمثیلی از عرش خدا و در امتداد [[بیت المعمور|بیت معمور]] است.<ref>بحار، ج96، ص57.</ref> پس طوافِ شایسته به دور کعبه، مقامات بالاتر را به دنبال دارد.<ref name=":0" />
* '''به دور عرش''': کعبه تمثیلی از عرش خدا و در امتداد [[بیت المعمور|بیت معمور]] است.<ref>بحار، ج96، ص57.</ref> پس طوافِ شایسته به دور کعبه، مقامات بالاتر را به دنبال دارد.<ref name=":0" />
* '''شباهت به ملائکه''': فرشتگان الهی در اطراف عرش خدا می‌گردند<ref>زمر، 75.</ref>، انسان هم با طواف دور کعبه خود را شبیه به آنان می‌کند.<ref>مستدرک الوسائل، ج10، ص172.</ref>
* '''شباهت به ملائکه''': فرشتگان الهی در اطراف عرش خدا می‌گردند<ref>زمر، 75.</ref>، انسان هم با طواف دور کعبه خود را شبیه به آنان می‌کند.<ref>مستدرک الوسائل، ج10، ص172.</ref>
* '''کعبه، قبله دل:''' زائر باید با دلش طواف کند؛ زیرا طواف حقیقی، در محضر پروردگار است. طوافِ دل معنای دیگر هم دارد و آن، دورزدن در مدار انسانِ کامل است.<ref>اسرار عرفانی حج، ص358.</ref>
* '''کعبه، قبله دل:''' عارفان کعبه را
* '''طوافِ انس و عشق''': طواف دل را به معراج می‌برد، آتش محبت الهی را در جان شعله‌ور می‌کند و امید به رحمت و بخشش خدا را زنده نگه می‌دارد. در این حالت، سالک جز شوق دیدار حق چیزی نمی‌بیند.<ref name=":2" />
* محور توجه قلبی می‌دانند.<ref>اسرار عرفانی حج، ص354.</ref>
* '''حضور در جمع مسلمانان:''' طواف، هرچند عبادتی فردی است، اما در میان جمع انجام می‌شود؛ نشانه‌ای براینکه دین حضور اجتماعی را می‌پسندد، نه انزوا و گوشه‌گیری را.<ref>پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج، ج1، ص210.</ref>
* '''دور شدن از کثرت‌ها:''' حرکت دورانی طواف، نشانه عبور از پراکندگی‌ها و رسیدن به وحدت است.
* '''آغاز از حجرالاسود:''' سنگ سیاه در برخی نقل‌ها «محلّ میثاق» انسان با خدا دانسته شده است؛ آغاز طواف از آن، بازگشت به عهد نخستین تعبیر شده است.
* '''ذکر دائمی:''' استمرار حرکت در طواف نمادی از اتصال همیشگی بنده به یاد خداوند است.


=== سرّ عدد هفت در دورهای طواف ===
== سرّ عدد هفت در اشواط طواف ==
طواف در همه مذاهب اسلامی هفت دور دارد. منابع فلسفی و تفسیری درباره راز این عدد توضیحات گوناگونی ارائه کرده‌اند:
طواف در همه مذاهب اسلامی '''هفت شوط''' دارد. منابع فلسفی و تفسیری درباره این عدد توضیحات گوناگونی ارائه کرده‌اند:


* دور شدن از هفت ویژگی بد و جایگزینی هفت صفت نیکو.<ref name=":4">اسرار عرفانی حج، ص364.</ref>{{یادداشت|راز هفت دور طواف آن است که انسان هفت صفت ناپسند دارد که همچون حجاب میان او و خدا قرار می‌گیرند: عجب، کبر، حسد، حرص، بخل، غضب و شهوت. زائر در طواف می‌کوشد این ویژگی‌ها را از دل بزداید و به جای آن هفت خُلق نیک بنشاند: علم و حکمت، عفت، شجاعت، عدالت، کرم و تواضع. با این تغییرات اخلاقی، طواف به مسیری برای نزدیکی به خداوند تبدیل می‌شود.}}
* هماهنگی با نظام آفرینش، مانند اشاره قرآن به «هفت آسمان».
* اشاره به حرکت طواف‌کننده در اقلیم‌های هفت‌گانه خداوند که گاه از آن تعبیر به افلاک سبعه می‌شود.<ref>اسرار الشریعه، ص243.</ref>
* کامل شدن یک دور عبادتی و رساندن عمل به نقطه تمامیت.
* مشابهت با هفت مرحله نماز از قیام تا نشستن برای تشهد.<ref>اسرار عرفانی حج، ص365.</ref>
* هم‌سنخی این عدد با دیگر مناسک، مانند هفت‌بار سعی و هفت سنگریزه رمی جمرات.
* مطابقت هفت دور طواف با هفت هزار سال فاصله فرشتگان از خداوند در جریان اعتراض به خلقت انسان.<ref>علل الشرایع، ج2، ص407.</ref>
* اشاره به هفت بطن قرآن که زائر با هر دور از طواف، به یک بطن و تاویلی از قرآن دست می‌یابد.<ref>اسرار الشریعه، ص240.</ref>
* هم‌سنخی این عدد با دیگر مناسک حج، مانند هفت‌بار سعی و هفت سنگریزه رمی جمرات.<ref name=":4" />
* هماهنگی با نظام آفرینش، مانند اشاره قرآن به «هفت آسمان»<ref>بقره، 29.</ref>، هفت دریا<ref>لقمان، 27.</ref>، سبع المثانی قرآن{{یادداشت|در تفسیر آیه ۸۷ سوره حجر «ولَقَد ءاتَینک سَبعـًا مِنَ المَثانى والقُرءانَ العَظیم»  آمده است: بر اساس سخنی از امام صادق (ع) برای این که سوره حمد 7 آیه دارد و در هر نماز 2 بار خوانده می‌شود به آن سبع المثانی می‌گویند.}}، هفت روز هفته و هفت بطن قرآن.<ref name=":4" />
* کامل شدن یک دور عبادتی و رساندن عمل به نقطه تمامیت.<ref>اسرار عرفانی حج، ص370 و 371.</ref>


منابع عرفانی نیز گاه این عدد را اشاره به مراحل هفت‌گانه سلوک معنوی و هفت رتبه انسان دانسته‌اند.<ref>اسرار عرفانی حج، ص366-370.</ref>
منابع عرفانی نیز گاه این عدد را اشاره به مراحل هفت‌گانه سلوک معنوی دانسته‌اند، بدون آنکه معنای فقهیِ الزام‌آور داشته باشد.


== شروع طواف از حجرالاسود ==
== حجرالاسود ==
{{اصلی|حجرالاسود}}{{اصلی|اسرار حجرالاسود}}در روایات، حجرالاسود «دست خداوند در زمین» خوانده شده است.<ref>بحار الانوار، ج96، ص220؛ الحج و العمره فی الکتاب و السنه، ص102- 103.</ref> آغاز [[طواف]] از آن را نشانه وارد شدن به حریم قدسی خانه خدا و تجدید پیمان با پروردگار دانسته‌اند دست زدن به این سنگ تعهدی است برای اینکه زائر دیگر دست خود را به گناه آلوده نکن.<ref name=":1">صحبای حج، ص194.</ref>
{{اصلی|حجرالاسود}}در روایات، حجرالاسود «دست خداوند در زمین» خوانده شده است.<ref>بحار الانوار، ج96، ص220؛ الحج و العمره فی الکتاب و السنه، ص102- 103.</ref> آغاز [[طواف]] از آن را نشانه وارد شدن به حریم قدسی خانه خدا و تجدید پیمان با پروردگار دانسته‌اند<ref name=":1">صحبای حج، ص194.</ref>


== شروط و آداب ==
در منابع گفته شده است:
{{اصلی|آداب طواف}}طواف بجز اسرار آدابی هم دارد آدابی نظیر غسل، تواضع، سکینه و اینکه با پای برهنه به مطاف برود.<ref name=":3">اسرار عرفانی حج، ص371.</ref>


'''طهارت باطنی:''' برخی یادکرد قرآن از [[کعبه]] با ویژگی طهارت<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۶.</ref> که خود، محل طواف و محور مناسک حج به شمار می‌آید را، اشاره‌ای به لزوم وجود شرط پاکی معنوی طواف‌کنندگان برای مقبول شدن طواف دانسته‌اند.<ref>. نک: صهبای حج، ص217.</ref>
* دست زدن به این سنگ تعهدی است برای اینکه زائر دیگر دست خود را به گناه آلوده نکن.<ref name=":1" />
* لمس یا اشاره به حجرالاسود به معنای تعظیمِ آغاز مسیر عبادت است.
* بازگشت به نقطه آغاز در پایان طواف، نمادی از کامل شدن چرخه عبودیت است.
* حجرالاسود یادآور آغاز انسانیت، میثاق الهی و نقطه شروع حرکت روحانی حاجی است.


'''حضور قلب:''' قلب دارای طهارت است. طهارت قلب آن است که به خدا عالم باشد و همواره حضور حق را درک کند و از او غافل نشده از شهوات حرام و حلال بپرهیزد.<ref>اسرار عرفانی حج، ص359.</ref>
== طواف، حرکت جسم و جان ==
بر اساس بیان برخی حکمت‌ها، طواف تنها حرکت بدن نیست؛ بلکه هماهنگی جسم و جان در عبادتی واحد است. بدن به دور خانه خدا می‌گردد و دل در محضر پروردگار حاضر می‌شود و این هماهنگی، یکی از اسرار مهم معنویِ این عبادت شمرده شده است.


'''دعا:''' یکی از مهمترین مستحبات و آداب به هنگام طواف دعاست. این دعاها مضامین بلندی دارند؛ طواف کننده به خدا عرض میکند ما بندگان توایم پیشانی ما در قبضه قدرت توست اگر ما را عذاب کنی به سبب گناهان ماست و اگر ما را ببخشی به سبب رحمت توست. زائر در طواف میگوید:
== شروط و آداب ==
 
برخی یادکرد قرآن از [[کعبه]] با ویژگی طهارت<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۶.</ref> که خود، محل طواف و محور مناسک حج به شمار می‌آید را، اشاره‌ای به لزوم وجود شرط پاکی معنوی طواف‌کنندگان برای مقبول شدن طواف دانسته‌اند.<ref>. نک: صهبای حج، ص217.</ref>
«اللَّهُمَّ إِنِّي إِلَيْكَ فَقِيرٌ وَ مِنْ عَذَابِكَ خَائِفٌ مُسْتَجِيرُ اللَّهُمَّ لَا تُبَدِّلْ اسْمِي وَ لَا تُغَيِّرُ جِسْمِي ...»
 
خدایا به تو نیازمندم و بیمناک و پناهنده ام نامم را عوض مکن و جسمم را تغییر مده.»
 
و چون در دور هفتم به آخر کعبه رسید دستانش را میگستراند و صورت و شکم خود را به کعبه می چسباند و میگوید
 
«اللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَ الْعَبْدُ عَبْدُكَ وَ هَذَا مَقَامُ الْعَائِذِ بِكَ مِنَ النَّارِ»
 
«خدایا! خانه خانه توست و بنده بنده تو و اینجا جایگاه پناه آورنده به تو از آتش است.»<ref name=":3" />


== پانویس ==
== پانویس ==
خط ۹۱: خط ۷۷:
*'''بحار الانوار'''، محمد باقر المجلسی، تصحیح محمد باقر بهبودی و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
*'''بحار الانوار'''، محمد باقر المجلسی، تصحیح محمد باقر بهبودی و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
*'''عوالی اللئالی'''، محمد ابن ابی جمهوری، قم، سیدالشهداء، 1362ش.
*'''عوالی اللئالی'''، محمد ابن ابی جمهوری، قم، سیدالشهداء، 1362ش.
*'''المحجة البیضاء'''، فیض کاشانی، قم، نشر اسلامی، 1417ق.
 
*'''مستدرک الوسائل'''، میرزا حسین نوری، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق.
 
*'''پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج'''، معاونت امور روحانیون، تهران، مشعر، 1387ش.
*'''الامّ''' (الفقه‌الشافعی)، الشافعی، محمد بن ادریس، بیروت، بی‌نا، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
*'''اسرار عرفانی حج'''، محمدتقی فعالی، تهران، مشعر، 1386ش.
*'''بدایة المجتهد و نهایة المقتصد'''، محمد بن احمد بن رشد (الحفید)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
*'''جرعه‌ای از صهبای حج'''، عبدالله جوادی آملی، تهران، مشعر، 1386ش.{{پایان}}{{حج و عمره}}
*'''بدائع الصنائع (الفقه‌الحنبلی)'''، علاءالدین بن مسعود الکاشانی، المصادر الفقهیه، بیروت، ۱۴۲۲ق.
*'''تذکرة الفقهاء'''، (علامه حلی) حسن بن یوسف بن مطهر، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
*'''الجامع للشرایع'''، الحلّی، یحیی بن سعید، قم، مؤسسة سید الشهداء العلمیه، ۱۴۰۵ق.
*'''جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام'''، النجفى، الشيخ محمد حسن، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ دوم، ١٣۶۵ش.
*'''الدروس الشرعيه في فقه الاماميه'''، شهيد اول، شيخ محمد بن مكى العاملى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ دوم، ١۴١٧ق.
*'''الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه'''، زین‌الدین العاملی (الشهید الثانی)، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
*'''شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام'''، محقق حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن، تهران، منشورات الأعلمی، ۱۳۸۹ق.
*'''الفقه علی المذاهب الأربعه'''، عبدالرحمان الجزیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۴ق.
*'''الفقه علی المذاهب الخمسه'''، محمدجواد المغنیه، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
*'''الکافی فی فقه ابن حنبل''' (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
*'''المبسوط'''، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
*'''المصادر الفقهیه'''، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۹ق.
*'''مناسک حج با حواشی مراجع'''، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۵ش.
*'''مناسک نوین'''، آخوندی، مصطفی و انصاری، عبدالرحمان، تهران، محراب قلم، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
{{پایان}}{{حج و عمره}}
لطفاً توجه داشته باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/اسرار_طواف»