در حال ویرایش انس الساری

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان           = انس الساری
| عنوان اصلی      = انس الساری و السارب من اقطار المغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب
| تصویر           =
| اندازه تصویر    =
| توضیح_تصویر     =
| نویسنده         =ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به [[ابن ملیح]]
| برگرداننده      =
| ویراستار        =
| به تصحیح        =
| به کوشش         =
| تاریخ نگارش     = قرن یازدهم
| تصویرگر         =
| طراح جلد        =
| موضوع           = سفرنامه [[حج]]
| سبک             =نثر متکلف که در سده یازدهم ق. در [[مراکش]] رایج بوده
| زبان            =عربی
| تعداد جلد       =1 جلد
| صفحه            =193
| قطع             = قطع وزیری
| ناشر            =
| وبسایت ناشر     =
| محل انتشارات    =شهر فاس کشور [[مغرب]]
| تاریخ نشر       =1968م.
| ترجمه به        =
| مجموعه          =
| شابک            =
}}

'''انس الساری''' سفرنامه [[حج]]، نوشته شده در قرن یازدهم هجری می‌باشد. نویسنده کتاب ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به [[ابن ملیح]] است، که می‌توان از متن کتاب به دانش وی در علوم دینی و ادبیات عرب پی برد. هنگام سفر وی که بیش از دو سال است، از 1040 تا 1042ق. می‌باشد. محتوای کتاب گزارش سفر وی است که با کاروانی از [[مراکش]] به [[مصر]] و از آنجا به [[حجاز]] سفر کرده است. وی گزارشاتی از مصر در طول اقامتش در آنجا دارد و از آنجا به [[مکه]] رفته و بعد به [[مدینه]] رسیده است و گزارشاتی نیز از آنجا بیان کرده، همچنین گزارشاتی نیز از قبور [[اهل‌بیت (علیهم‌السلام)]] در [[قبرستان بقیع]] دارد.

==نام==
این کتاب سفرنامه حج یکی از اهالی [[مراکش]] به نام ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به [[ابن ملیح]] است. نام کامل این اثر انس الساری و السارب من اقطار المغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب است.<ref>الاعلام، ج6، ص8؛الاعلام بمن حل مراکش و اغمات، ج5، ص259.</ref>

==معرفی نویسنده==
درباره زندگی نویسنده، جز آن‌چه در خود کتاب می‌توان یافت، آگاهی نداریم و تاریخ تولد و مرگ او نیز معلوم نیست.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص194.</ref>هنگام سفر وی که بیش از دو سال، از 1040 تا 1042ق. به طول انجامید، مقارن است با دوران فرمانروایی [[ولید بن زیدان سعدی]] (درگذشت 1045ق.)  پادشاه مراکش <ref>انس الساری، ص103.</ref> از آن‌جا که ابن ملیح در متن کتاب برای ولید بن زیدان طلب رحمت کرده <ref>انس الساری، ص103.</ref>، می‌توان نتیجه گرفت که سفرنامه خود را پس از مرگ وی (1045ق.) و دست‌کم سه سال در پی بازگشت از سفرش نگاشته است.

از مطالب کتاب می‌توان به دانش نویسنده در علوم دینی و ادبیات عرب پی برد. ابن ملیح سفرنامه خود را به نثر متکلف که در سده یازدهم ق. در مراکش رایج بوده، نوشته است.<ref>السیاسة و المجتمع، ص429.</ref>متن سفرنامه سرشار از مترادفات، تشبیهات، القاب طولانی، و اِطناب است. نویسنده در جای جای کتاب، برای بیان عواطف و احساسات خود، خواه در وصف زیبایی شهرها و مناظر طبیعی و خواه در بیان احساسات دینی، از شعر بهره برده است. <ref>انس الساری، ص41.</ref> <ref>انس الساری، ص92.</ref> از متن کتاب همچنین می‌توان به گرایش صوفیانه وی که آن هنگام در مغرب رایج بوده، پی برد. (نک: ادامه همین مقاله)

==محتوا==

کاروانی که ابن ملیح با آن همراه بوده، سفر خود را به سال 1040ق. به رهبری یکی از صوفیان با نام محمد بن عبدالعزیز از شهر مراکش آغاز کرده است. <ref>انس الساری، ص2.</ref> در طول سفر و منزل به منزل، بر شمار این کاروانیان افزوده شده است. <ref>انس الساری، ص29-30.</ref> مسیر این کاروان از راه بیابان و از مراکش به [[مصر]] و از آن‌جا به [[حجاز]] بوده است. اهمیت این سفرنامه در ‌گزارش دقیقی است که ابن ملیح از منازل سفر و ویژگی‌های آن‌ها همچون پوشش گیاهی <ref>انس الساری، ص28.</ref>، پر آب بودن چشمه‌ها <ref>انس الساری، ص29.</ref>، مهمان‌نواز بودن مردم <ref>انس الساری، ص26-27.</ref>، زبان آن‌ها <ref>انس الساری، ص28.</ref>، و ... ارائه کرده و سفرنامه خود را به راهنمای [[سفر حج]] برای حاجیان مغربی تبدیل کرده است. مسیر ابن ملیح بر خلاف مسیر معمول در سفر مغربی‌ها، از صحرا گذشته و سفرنامه او از این نظر نیز دارای اهمیت است.<ref>دلیل مؤرخ المغرب الاقصی، ص228.</ref>

===گزارش از آرامگاه‌ها و مزار صوفیان===
نویسنده سفر خود را با زیارت آرامگاه‌ها و مزار صوفیان و اولیا چون [[ابوعباس سبتی|ابوعباس سَبتی]] آغاز کرده <ref>انس الساری، ص2.</ref> و در طول سفر نیز به دیدار با صوفیان و زیارت قبور صوفیان در شهرهای گوناگون رفته و به معرفی هریک از آنان و شرح مختصر زندگی و بیان کراماتشان پرداخته است. <ref>انس الساری، ص14-24.</ref> <ref>انس الساری، ص49.</ref> ابن ملیح در ذکر زندگی‌نامه صوفیان و کرامات آن‌ها از کتاب التَّشَوُّف تادِلی، نگاشته قرن دهم ق. بهره فراوان برده است.<ref>التشوف الی رجال التصوف، ص464-465.</ref>

===گزارش از مصر===
کاروان پس از گذراندن 162 منزل <ref>انس الساری، ص142.</ref> در 13 [[شوال]] 1041ق. به مصر رسیده است. <ref>انس الساری، ص43.</ref> شکوه و زیبایی مصر، ابن ملیح را سخت شیفته خود کرده است. وی در فضیلت مصر، روایت‌های بسیار ‌گزارش کرده <ref>انس الساری، ص43-46.</ref> و به وصف ویژگی‌های ظاهری بناها پرداخته است. <ref>انس الساری، ص47-48؛انس الساری، ص67.</ref> نویسنده از بناهای مشهور مصر همچون بیمارستان قاهره <ref>انس الساری، ص67.</ref> و اهرام <ref>انس الساری، ص68.</ref> دیدن کرده و در وصف مسجد ابن طولون <ref>انس الساری، ص47.</ref> و جامع الازهر <ref>انس الساری، ص48.</ref> از برخی رسوم درس و عبادت در آن‌ها یاد کرده است. وی همچنین به زیارت مشهد راس امام حسین بن علی (علیه‌السّلام)،  امام زین العابدین (علیه‌السّلام) (مدفن سر [[زید بن علی|زید]] بن [[علی بن حسین]] <ref>مزارات اهل البیت و تاریخها، ص281؛انس الساری، ص55.</ref> و [[نفیسه]] دخت گرامی ایشان <ref>انس الساری، ص53.</ref> رفته و از قرافه که یکی از شهرهای مصر و آرامگاه بسیاری از انبیا، صوفیان، دانشمندان و بندگان صالح خدا است، دیدار کرده است. <ref>انس الساری، ص55-60.</ref> در پی 14 روز اقامت در مصر، سرانجام کاروان در 27 شوال راه حجاز را در پیش گرفته است. <ref>انس الساری، ص69.</ref>

===گزارش از مکه===

از آن پس، ابن ملیح تنها به ذکر نام 35 منزل در ادامه مسیر تا [[مکه]] اکتفا کرده است <ref>انس الساری، ص142.</ref>؛ مانند عقبه ایله که مکان دیدار کاروان‌های [[کاروان شام|شام]] و [[کاروان غزه|غزه]] و دیگر کاروان‌ها است. <ref>انس الساری، ص71.</ref> کاروان در 7 [[ذی‌حجه]] به مکه رسیده است. <ref>انس الساری، ص76.</ref> ابن ملیح در این بخش به شرح و توضیح فرائض و سنن و اوراد مستحب [[حج]] پرداخته است. <ref>انس الساری، ص73-75؛انس الساری، ص79؛انس الساری، ص86-88.</ref> او مختصری از تاریخ بنای کعبه را یاد کرده <ref>انس الساری، ص80-81.</ref> و برخی ویژگی‌های ظاهری [[کعبه]] <ref>انس الساری، ص82-86.</ref> همچون ارتفاع [[ارکان]] و فاصله آن‌ها از یکدیگر را بیان کرده است. برای نمونه، درباره رنگ [[حجرالاسود]] و لکه سفید بر آن سخن گفته و روایاتی درباره دلیل سیاه بودن حجر <ref>انس الساری، ص83.</ref> و فضیلت‌ها و کرامات [[زیارت کعبه]] ‌گزارش کرده است. <ref>انس الساری، ص84-85.</ref>

===گزارش از مدینه===

در پی اتمام مراسم حج و وداع با مکه، کاروان مغربی راهی [[مدینه]] شده است. <ref>انس الساری، ص89.</ref> در مسیر مدینه، از [[مسجد غزاله]] و [[آبارعلی]] دیدار کرده است. به گفته ابن ملیح، آبارعلی شامل سه چاه بزرگ و پر آب است که نزدیک آن مسجدی بزرگ قرار دارد و زائران با غسل کردن در آن برای ورود به مدینه آماده می‌شوند. <ref>انس الساری، ص91-92.</ref> این کاروان سه روز در مدینه اقامت داشته و ابن ملیح افزون بر بیان آداب زیارت مدینه و [[قبر پیامبر]] <ref>انس الساری، ص96-98.</ref> آگاهی‌های ارزنده‌ای از [[مسجدالنبی]] ارائه کرده است. او [[منبر پیامبر]] را به‌طور کامل وصف نموده و کتیبه‌های روی منبر و پیرامون محراب را ‌گزارش کرده است. <ref>انس الساری، ص99.</ref> وصف ابن ملیح از مسجدالنبی بدان سبب که نخستین وصف پس از بازسازی مسجد به سال 879ق. در روزگار [[قایتبای]] به‌شمار می‌رود، درخور توجه است.<ref>مجلة مرکز البحوث و الدراسات الاسلامیه، س1421، ش6، ‌ ص132، «رحلة القیسی الی مدینه المنوره. </ref>او طول مسجدالنبی را 300 ذراع و عرض آن را 200 ذراع دانسته و شمار ستون‌ها را 300 عدد شمرده است. <ref>انس الساری، ص100.</ref> به گفته وی، در وسط حرم صحنی بوده که با شن و ماسه پوشیده شده و در چهار طرف آن رواق‌هایی قرار داشته و در میان آن یک درخت نخل بوده است. <ref>انس الساری، ص100.</ref>

ابن ملیح از دو [[مسجد قبا]] و [[مسجد فتح|فتح]] دیدن کرده و به بازسازی مسجد قبا به سال 671ق. اشاره و طول و عرض مسجد و ساختمان آن را به اختصار یاد نموده است. <ref>انس الساری، ص104-106.</ref> سپس به زیارت [[شهدای احد]] رفته و از [[قبر حمزه]] و فضیلت‌های ایشان سخن گفته است. <ref>انس الساری، ص107.</ref>

===گزارش از قبرستان بقیع===
نویسنده در وصف [[بقیع]] به برخی مشاهد آن مانند مشهد [[مالک بن انس]]، عباس، [[محمد بن حنفیه]]، [[فاطمه بنت اسد]]، [[عقیل بن ابی طالب]]، [[امهات المؤمنین|همسران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)]] و [[عثمان بن عفان]] اشاره کرده و به پشتوانه کتاب‌های حدیثی و تاریخی، روایاتی در فضیلت‌های هریک آورده است. او همچنین قبر یکی از صوفیه متاخر به نام عبدالکرم القسطار را زیارت کرده است. <ref>انس الساری، ص107-115.</ref>

ابن ملیح ضمن اشاره به قبور اهل بیت، پاره‌ای از فضیلت‌های [[حسنین]] (علیهماالسّلام)  را بیان کرده و [[امام محمدباقر (علیه‌السّلام)]] را از اولیای خدا و مدوّن حقائق [[صوفیه]] دانسته <ref>انس الساری، ص110.</ref> و به جایگاه علمی و معنوی [[امام صادق (علیه‌السّلام)]] پرداخته است. <ref>انس الساری، ص111. ‌</ref> وی همچنین به نزول [[آیه تطهیر]] در حق [[اهل بیت]] اشاره کرده است. <ref>انس الساری، ص110.</ref>

===گزارش از هدیه پادشاه مراکش===

نویسنده در این بخش، از هدیه پادشاه مراکش، ولید بن زیدان، به مسجدالنبی سخن گفته که شامل دو شمعدان طلا سوار بر دو یاقوت کبود، دو شمعدان از نقره خالص، دو صندوق مملو از شمع عنبر، 000/10 سکه طلا و نامه‌ای همراه با یک قصیده بوده است. <ref>انس الساری، ص103.</ref> این هدیه به دست یکی از سرداران نظامی پادشاه که در جایی میان درعه و تابلبالت، از شهرهای [[مغرب]]، به کاروان پیوسته بود، به مسجدالنبی تقدیم شد. <ref>انس الساری، ص28؛انس الساری، ص103.</ref>

===گزارش بازگشت از سفر===

در هفتم [[محرم]]، کاروان مدینه را ترک کرده و مسیر بازگشت را در پیش گرفته است. <ref>انس الساری، ص124-129.</ref> از مواردی که نویسنده به آن اشاره کرده، استقبال مردم مدینه هنگام ورود کاروان به شهر و همچینین بدرقه ایشان از کاروان هنگام عزیمت از آن است. <ref>انس الساری، ص96، 125.</ref>

کاروانیان در پی 55 روز اقامت در مصر <ref>انس الساری، ص131.</ref> 17 روز در کرداسه <ref>انس الساری، ص132.</ref> ، هفت روز در سیوه <ref>انس الساری، ص132.</ref>، 17 روز در روستای محمد بن جلیل که به نام یکی از صوفیان بوده <ref>انس الساری، ص132.</ref>، در 3 [[شوال]] سال 1042ق. وارد درعه شده است. <ref>انس الساری، ص135.</ref> شرح مسیر سفر با ورود کاروان به تکانه <ref>انس الساری، ص136.</ref> به پایان رسیده و نویسنده تاریخ ورود خود به مراکش را یاد نکرده است.

==چاپ‌ها و نسخ خطی==

از سفرنامه انس الساری تنها یک نسخه خطی در محل الخزانة العامه کشور مغرب یافت می‌شود.<ref>الاعلام، ج6، ص8.</ref>این کتاب به سال 1968م. با تحقیق محمد الفاسی در شهر فاس کشور مغرب در 193 صفحه و قطع وزیری به چاپ رسیده و به سال 2000م. تجدید چاپ شده است.

==پانویس==

 

{{پانویس}}

 

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/8147

 | عنوان = انس الساری

 | نویسنده = فاطمه محمد

}}

* '''الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام''': عباس بن ابراهیم السملالی، رباط، ملکیه، 1396ق.

* '''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت 1396ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.

* '''التشوف الی رجال التصوف و اخبار ابی عباس السبتی''': ابن زیات (درگذشت 627ق.) ، احمد التوفیق، رباط، کلیة الآداب، 1997م.

* '''دلیل مؤرخ المغرب الاقصی''': عبدالسلام بن عبدالقادر المری، بیروت، دار الفکر، 1418ق.

* '''رحلة الرحلات مکه فی مائة رحلة مغربیه و رحله''': عبدالهادی التازی، ریاض، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، به کوشش طاشکندی، 1426ق.

* '''السیاسة و المجتمع فی العصر السعدی''': ابراهیم حرکات، دار الرشاد الحدیثیه، 1408ق.

* '''فصلنامه مرکز بحوث و الدراسات الاسلامیه'''.

* '''مزارات اهل بیت و تاریخها''': محمد حسین الحسینی الجلالی، اعلمی، 1415ق.
{{پایان}}

{{سفرنامه‌ها}}
{{کتاب‌های مرتبط با حج}}
{{کتاب‌های مرتبط با مدینه}}

[[رده:کتاب‌های اسلامی]]
[[رده:کتاب‌های قرن یازدهم قمری]]
[[رده:سفرنامه‌های حج]]