| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''تاریخ نگاری محلی مدینه'''، به منابعی اطلاق می شود که تاریخ سیاسی اجتماعی مدینه را بازگو کرده و اخبار اماکن مقدس آن را بازتاب دهند.
| | مدینه منوره، به عنوان مقصد مهاجرت رسول خدا(ص) و نخستین پایگاه گسترش اسلام، از اهمیت ویژه‌ای در تاریخ اسلام برخوردار است و وجود مسجد و تربت پاک آن حضرت و دیگر اماکن مقدس و مزارات مرتبط با ایشان و اهل بیت و صحابه |
|
| |
|
| [[مدینه]] منوره، به عنوان مقصد مهاجرت رسول خدا(ص) و نخستین پایگاه گسترش [[اسلام]]، و نیز وجود مسجد و تربت پاک آن حضرت و دیگر اماکن مقدس و مزارات مرتبط با ایشان و [[اهل بیت]] و [[صحابه پیامبر|صحابه]] و [[تابعین]]، آن را به دومین شهر مقدس مسلمانان تبدیل کرده است. این شهر همچنین به عنوان خاستگاه بسیاری از قُرّاء، فقها و محدّثان برجسته مسلمان در سده‌های اول و دوم هجری، تأثیر فراوانی بر علم و حدیث داشته است.
| | و تابعین، آن را به دومین شهر مقدس مسلمانان تبدیل کرده است. این شهر همچنین به عنوان خاستگاه بسیاری از قُرّاء، فقها و محدّثان برجسته مسلمان در سده‌های اول و دوم هجری، تأثیر فراوانی بر علم و حدیث داشته است. |
|
| |
|
| اهمیت و تأثیرگذاری علمی [[مدینه]] منوّره در سده‌های نخست اسلامی، عامل مهمی بود تا در طول سده دوم و سوم هجری، چندین تاریخ محلی مهم، با هدف گردآوری اخبار و روایات مربوط به سیره [[پیامبر(ص)|رسول خدا]] و تاریخ این شهر و اماکن مقدس و نیز حوادث سیاسی آن، نگاشته شود. | | اهمیت و تأثیرگذاری علمی مدینه منوّره در سده‌های نخست اسلامی، عامل مهمی بود تا در طول دو سده دوم و سوم هجری، چندین تاریخ محلی مهم، با هدف گردآوری اخبار و روایات مربوط به سیره رسول خدا و تاریخ این شهر و اماکن مقدس و نیز حوادث سیاسی آن، نگاشته شود. به تبع شکل‌گیری این سنت و نیز با توجه به تقدس و جایگاه معنوی این شهر، نگارش تواریخ محلی آن در دوره‌های بعدی نیز ... استمرار یافت. |
|
| |
|
| نخستین تواریخ محلی مدینه که در پایان سده دوم و در طول سده سوم نگاشته شده‌اند، مطابق سنت تاریخ‌نگاری این دوره، معمولاً «اخبار المدینه» نامگذاری می‌شدند. | | نخستین تواریخ محلی مدینه که در پایان سده دوم و در طول سده سوم نگاشته شده‌اند، مطابق سنت تاریخ‌نگاری این دوره، معمولاً «اخبار المدینه» نامگذاری می‌شدند. |
|
| |
|
| پس از آثار نخستین مانند اخبار المدینه ابن زباله و ابن شبه، طی قرن چهار تا ششم تنها دو اثر مکتوب از این نوع تاریخ نگاری بجا ماند.
| |
|
| |
|
| در دوره مملوکی این آثار رونق بیشتری یافت و تألیفاتی مانند [[الدُّرّة الثمینة فی تاریخ المدینة]] و [[وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی]] شکل گرفت.
| | آثار نخستین تاریخ نگاری محلی مدینه |
|
| |
|
| در دوره عثمانی نیز آثاری مانند [[تاریخ المدینه نهروالی|تاریخ المدینه]] اثر [[قطب الدین نهروالی|قطب‌الدین نهروالی]] تألیف شد.
| | برخی از مؤلّفان همچون نورالدین سمهودی (د. 911ق.) و فهیم شلتوت (مصحّح ''اخبار المدینه'' ابن شبّه)، نخستینِ این تواریخ را ''اخبار المدینه'' ابن زباله (زنده در 199ق.) دانسته‌اند.<ref>سمهودی، ج2، ص65؛ ابن شبّه، بی‌تا، «ل»</ref> این اثر، امروزه متنی مفقود به شمار میآید؛ اما نقل قول‌های متعددی از آن در منابع دوره‌های بعدی،به ویژه در ''وفاء الوفای'' سمهودی، به جای مانده است. |
| ==آثار نخستین تاریخ نگاری محلی مدینه==
| |
|
| |
|
| شاخص ترین تاریخ نگاران محلی مدینه در قرون دوم و سوم بدین قرارند:
| | با این حال حَمَد الجاسر، نخستین متن نگاشته‌شده در تاریخ مدینه را از عبدالعزیز ابن عمران مَدَنی دانسته که گزارش‌های تاریخی فراوانی درباره مدینه منوّره از وی به واسطه شاگردش، ابوغسّان محمد بن یحیی مدنی (زنده در 190ق.)، روایت شده است.<ref>الجاسر، ص 98-100</ref> (الجاسر، 1389ق، ص98-100) اما یاسر احمد نور، نخستین اثر در این موضوع را از ابوغسّان مدنی دانسته است که مورخان بعدی، به ویژه ابن شبّه، گزارش‌های تاریخی فراوانی را از وی روایت کرده‌اند.<ref>نور، ص 189-203</ref> |
|
| |
|
| ===ابن زباله===
| | تاریخ محلی دیگر مدینه، کتاب ''اخبار المدینه'' ابن شَبَّه بصری (د. 262ق.) است که از میان تواریخ محلی مدینه در سده‌های نخست، تنها متنی است که امروزه نسخه‌ای خطی از آن به دست ما رسیده؛ هرچند این نسخه حاوی متن کامل کتاب نیست. منبع بعدی، ''اخبار المدینه'' یحیی بن حسن علوی مدنی (د. 277ق.) است که این اثر نیز امروزه متنی مفقود به شمار میآید؛ اما نقل قول‌های فراوانی از آن در منابع دوره‌های بعدی، به ویژه ''وفاء الوفای'' سمهودی، باقی مانده است. |
|
| |
|
| برخی از مؤلّفان همچون [[نورالدین سمهودی]] (د. 911ق.) و [[فهیم شلتوت]]، نخستینِ این تواریخ را [[اخبار المدینه (ابن زباله)|اخبار المدینه ابن زباله]] (زنده در 199ق.) دانسته‌اند.<ref>وفا الوفاءباخبار دارالمصطفی، ج2، ص65؛ تاریخ المدینه المنوره، «ل»</ref> این اثر، امروزه متنی مفقود به شمار میآید؛ اما نقل قول‌های متعددی از آن در منابع دوره‌های بعدی،به ویژه در وفاء الوفای سمهودی، به جای مانده است.
| | افزون بر این، اشاره‌هایی به وجود تاریخ‌های دیگری برای مدینه از همین دوره ـ همچون ''اخبار المدینه'' مدائنی (د. 225ق.)، ''اخبار المدینه'' زبیر بن بکّار (د. 256ق.) <ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، ص49ـ53 و 58ـ62</ref> و ''کتاب المدینه وأخبارها'' اثر عبدالله بن ابی‌سعد ورّاق (د. 274ق.) <ref>ندیم، ج1-2، ص335</ref> ـ وجود دارد که در منابع تاریخی دوره‌های بعد، نقل قول‌های بسیار کمتری از آنها به چشم می‌خورد. |
|
| |
|
| ===عبدالعزیز ابن عمران مدنی===
| |
|
| |
|
| [[حَمَد الجاسر]]، نخستین متن نگاشته‌شده در تاریخ مدینه را از [[عبدالعزیز ابن عمران مَدَنی]] دانسته که گزارش‌های تاریخی فراوانی درباره [[مدینه]] منوّره از وی به واسطه شاگردش، [[ابوغسّان محمد بن یحیی مدنی]] (زنده در 190ق.)، روایت شده است.<ref>العرب، ص 98-100</ref> اما [[یاسر احمد نور]]، نخستین اثر در این موضوع را از ابوغسّان مدنی دانسته است که مورخان بعدی، به ویژه [[ابن شبه|ابن شبّه]]، گزارش‌های تاریخی فراوانی را از وی روایت کرده‌اند.<ref>«ابو غَسّان محمد بن یحیی المدنی وکتابه المفقود اخبار المدینة» ، ص 189-203</ref>
| | تاریخ نگاری محلی مدینه در سده های چهارم تا ششم |
|
| |
|
| ===ابن شبه ===
| | در سده‌های چهارم تا ششم هجری، نگارش تواریخ محلی مدینه به ترتیب با دو کتاب ''الانتقاء فی اخبار المدینة'' اثر محمد بن عبدالرحمان بغدادی ذهبی، معروف به ابوطاهر مُخلّص (305-393ق.)، و ''اخبار دارالهجرة'' اثر رُزَین بن معاویه عبدری سَرقُسطی (د. 524ق.) ادامه یافته است. این دو متن، امروزه مفقود هستند؛ اما نقل قول‌هایی از آنها در منابع تاریخی دوره‌های بعدی به جای مانده است<ref>حسینی، 1392، ج3، ص299ـ301؛ احمدی میرآقا، 1392، ج2، ص6ـ29</ref> |
|
| |
|
| کتاب [[اخبار المدینه (ابن شبه)|اخبار المدینه ابن شَبَّه]] بصری (د. 262ق.) است که از میان تواریخ محلی مدینه در سده‌های نخست، تنها متنی است که امروزه نسخه‌ای خطی از آن موجود است؛ هرچند این نسخه حاوی متن کامل کتاب نیست.
| |
|
| |
|
| ===یحیی بن حسن علوی مدنی===
| | تاریخ نگاری مدینه در دوره مملوکی |
|
| |
|
| [[اخبار المدینه یحیی بن حسن علوی مدنی]] (د. 277ق.) امروزه متنی مفقود به شمار میآید؛ اما نقل قول‌های فراوانی از آن در منابع دوره‌های بعدی، به ویژه وفاء الوفای سمهودی، باقی مانده است.
| | نگارش کتاب ''الدُّرّة الثمینة فی تاریخ المدینة'' اثر ابن نجّار (د. 643ق.) (مورخ برجسته بغدادی در سده هفتم هجری) را می‌توان نقطه آغازی برای موج جدیدی از تاریخ‌نگاری محلی مدینه به شمار آورد که در دوره مملوکی به اوج رونق خود رسید. |
|
| |
|
| افزون بر این، اشاره‌هایی به وجود تاریخ‌های دیگری برای [[مدینه]] از همین [[اخبار المدینه مدائنی]] (د. 225ق.)،[[اخبار المدینه زبیر بن بکار|اخبار المدینه زبیر بن بکّار]] (د. 256) <ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، ص49ـ53 و 58ـ62</ref> و کتاب [[المدینه وأخبارها]] اثر [[عبدالله بن ابی‌سعد وراق|عبدالله بن ابی‌سعد ورّاق]] (د. 274ق.) <ref>الفهرست، ج1-2، ص335</ref> ـ وجود دارد که در منابع تاریخی دوره‌های بعد، نقل قول‌های بسیار کمتری از آنها به چشم می‌خورد.
| | چنین به نظر می‌رسد که تحت تأثیر کتاب ابن نجّار و با الگوگیری از محتوا و ساختار آن، در دوره مملوکی، چندین اثر مشابه آن ـ شامل ''بهجة النفوس والاسرار فی تاریخ دارهجرة المختار'' اثر مرجانی (زنده در 770ق.)، ''التعریف بما أنست الهجرة من معالم دارالهجرة'' اثر جمال‌الدین مطری (د. 741ق.)، ''تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة'' اثر ابوبکر مراغی (د. 816ق.) و ''المغانم المطابة فی معالم طابة'' اثر مجدالدین فیروزآبادی (د. 817ق.) ـ پدید آمد. |
|
| |
|
| ==تاریخ نگاری در سده های چهارم تا ششم==
| | به موازات این آثار که با تأکید بر تاریخ شهر مدینه و اماکن دینی و جغرافیایی آن به ویژه مسجدالنبی ـ نگاشته شد، تواریخ محلی دیگری نیز در همین دوره با رویکرد تراجم‌نگاری پدید آمد. مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از: ''الروضة الفردوسیة والحضرة القدسیة'' اثر آقشهری (د. 739ق.)، ''نصیحة المشاور وتعزیة المجاور'' اثر ابن فرحون مالکی (د. 769ق.) و متن مفقودی با عنوان ''تاریخ المدینه'' اثر شمس‌الدین محمد بن صالح کِنانی (785ق.). |
|
| |
|
| طی سده‌های چهارم تا ششم هجری، نگارش تواریخ محلی مدینه شامل دو کتاب می‌شد:
| | اما به عنوان مفصّل‌ترین و مهم‌ترین تواریخ محلی مدینه در دوره مملوکی، باید از ''وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی'' اثر نورالدین سمهودی (د. 911ق.) و ''التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة'' اثر شمس‌الدین سخاوی (د. 902ق.) نام برد که هر دو تقریباً به طور همزمان در پایان این دوره نگاشته شده‌اند. این دو اثر، نقطه اوج نگارش تاریخ‌نگاری محلی مدینه در دوره مملوکی، به ترتیب یکی در حوزه تاریخ شهر و اماکن آن و دیگری در حوزه تراجم‌نگاری اعلام آن، به شمار می‌آیند. |
|
| |
|
| * [[الانتقاء فی اخبار المدینة]] اثر محمد بن عبدالرحمان بغدادی ذهبی، معروف به [[ابوطاهر مُخلّص]] (305-393ق.)
| |
| * [[اخبار دارالهجره|اخبار دارالهجرة]] اثر رُزَین بن معاویه عبدری سَرقُسطی (د. 524ق.)
| |
|
| |
|
| این دو متن، امروزه مفقود هستند؛ اما نقل قول‌هایی از آنها در منابع تاریخی دوره‌های بعدی به جای مانده است<ref>«الانتقاء فی اخبارالمدینه»،، ص299ـ301؛ «اخباردالهجره»، ص6ـ29</ref>
| | تاریخ نگاری مدینه در دوره عثمانی |
| ==تاریخ نگاری در دوره مملوکی==
| |
|
| |
|
| منابع تاریخ نگاری محلی مدینه در دوره مملوکی که عمدتا با تأکید بر تاریخ شهر [[مدینه]] و اماکن دینی و جغرافیایی آن به ویژه [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] نگاشته می‌شد، بدین قرارند:
| | در دوره عثمانی، شماری از آثاری پدید آمد که به نوعی می‌توان آنها را تاریخ محلی مدینه دانست؛ از جمله: ''تاریخ المدینه'' اثر قطب‌الدین نهروالی (د. 990ق.)، ''عمدة الاخبار فی مدینة المختار'' اثر احمد بن عبدالحمید عبّاسی (سده 10ق.)، ''نتیجة الفِکَر فی خبر مدینة سید البشر'' اثر زین‌العابدین بن محمد بن عبدالله عبّاسی (د. 1130ق.) و ''الاخبار الغریبة فی ذکر ما وقع بطیبة الحَبیبة'' اثر جعفر بن حسین مدنی (د. 1342ق.). |
|
| |
|
| * [[الدُّرّة الثمینة فی تاریخ المدینة]] اثر [[ابن نجار|ابن نجّار]] (د. 643ق.) را می‌توان نقطه آغازی برای موج جدیدی از تاریخ‌نگاری محلی مدینه به شمار آورد که در دوره مملوکی به اوج رونق خود رسید.
| | بیشتر آثار و تواریخ محلی مدینه که در دوره عثمانی نگاشته شده، از منظر جامعیت، نوآوری و ارزش تاریخی آنها، قابل مقایسه با آثار دوره‌های قبلی (همچون ''الدُّرّة الثمینه'' ابن نجّار، ''تسلیة المجاور'' ابن فرحون، ''وفاء الوفای'' سمهودی و ''التحفة اللطیفه'' سخاوی) نیست؛ ازاین‌رو دوره عثمانی را باید دوره افول تاریخ‌نگاری محلی مدینه دانست. |
| * [[بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار|بهجة النفوس والاسرار فی تاریخ دارهجرة المختار|بهجة النفوس والاسرار فی تاریخ دارهجرة المختار]] اثر مرجانی (زنده در 770ق.)
| |
| * [[التعریف بما أنست الهجرة (کتاب)|التعریف بما أنست الهجرة من معالم دارالهجرة]] اثر [[جمال‌الدین مطری]] (د. 741ق.)
| |
| * [[تحقیق النصرة (کتاب)|تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة]] اثر [[ابوبکر مراغی]] (د. 816ق.)
| |
| * [[المغانم المطابة فی معالم طابة]] اثر [[مجدالدین فیروزآبادی]] (د. 817ق.)
| |
| | |
| * [[وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی]] اثر [[نورالدین سمهودی]] (د. 911ق.) به عنوان مفصّل‌ترین و مهم‌ترین تواریخ محلی [[مدینه]] در دوره [[مملوکی]]، باید از آن نام برد.
| |
| | |
| به موازات این آثار، تواریخ محلی دیگری نیز در همین دوره با رویکرد تراجم‌نگاری پدید آمد. مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از:
| |
| | |
| * [[الروضة الفردوسیة والحضرة القدسیة]] اثر [[آقشهری]] (د. 739ق.)،
| |
| * [[نصیحة المشاور وتعزیة المجاور]] اثر [[ابن فرحون مالکی]] (د. 769ق.)
| |
| * [[تاریخ المدینه کنانی|تاریخ المدینه]] اثر [[شمس‌الدین محمد بن صالح کِنانی]] (785ق.).که متنی مفقودی به‌شمار میآید.
| |
| * ا[[التحفة اللطیفة (کتاب)|لتحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة]] اثر [[شمس‌الدین سخاوی]] (د. 902ق.) ، که نقطه اوج نگارش در حوزه تراجم‌نگاری اعلام مدینه، به شمار می‌آمد.
| |
| | |
| ==تاریخ نگاری در دوره عثمانی==
| |
| | |
| در دوره عثمانی، شماری از آثاری پدید آمد که به نوعی می‌توان آنها را تاریخ محلی مدینه دانست؛ از جمله:
| |
| | |
| * [[تاریخ المدینه نهروالی|تاریخ المدینه]] اثر [[قطب الدین نهروالی|قطب‌الدین نهروالی]] (د. 990ق.)،
| |
| * [[عمدة الاخبار فی مدینة المختار]] اثر [[احمد بن عبدالحمید عبّاسی]] (سده 10ق.)،
| |
| * [[نتیجة الفِکَر فی خبر مدینة سید البشر]] اثر [[زین‌العابدین بن محمد بن عبدالله عبّاسی]] (د. 1130ق.)
| |
| * [[الاخبار الغريبة|الاخبار الغریبة فی ذکر ما وقع بطیبة الحَبیبة]] اثر [[جعفر بن حسین مدنی]] (د. 1342ق.)
| |
| | |
| ==پانویس==
| |
| | |
| {{پانویس}}
| |
| | |
| ==منابع==
| |
| | |
| {{منابع}}
| |
| | |
| | |
| * '''الفهرست'''، محمد بن اسحاق ندیم، لندن، مؤسّسة الفرقان للتراث الاسلامی، 2009م
| |
| | |
| * '''«ابو غَسّان محمد بن یحیی المدنی وکتابه المفقود اخبار المدینة»'''، یاسر احمد نور، دراسات العلوم الانسانیة والاجتماعیة، مجلد 43، العدد 1، 2016م
| |
| | |
| * '''«اخبار دارالهجرة»'''، علی احمدی میرآقا، دانشنامه حج و حرمین شریفین ، ج2، تهران، مشعر، 1392
| |
| | |
| * '''«الانتقاء فی اخبار المدینه»'''، سیدمجتبی حسینی، دانشنامه حج و حرمین شریفین (ج3)، تهران، مشعر،1392
| |
| | |
| * '''«مؤلّفات فی تاریخ المدینة(1)»''' حمد الجاسر،العرب، سال 4، ش 2، 1389
| |
| | |
| * '''تاریخ المدینة المنوّرة'''،عمر بن زیدابن شَبّه، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بی‌جا، بی‌نا. بی‌تا
| |
| | |
| * '''وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، مؤسّسة الفرقان للتراث الاسلامی،2001م
| |
| | |
| {{برگرفتگی
| |
| | پیش از لینک =
| |
| | منبع = مقاله سیر اجمالی تاریخ نگاری مکه و مدینه (با تاکید برجایگاه نگارش‌های علمای مغرب اسلامی)
| |
| | لینک =
| |
| | توضیحات منبع = نوشته احمد خامه یار، فصلنامه علمی-ترویجی میقات حج، سال 29، شماره 115، صفحات 73-51
| |
| }}
| |
| | |
| [[رده:تاریخ‌نگاری محلی مدینه]]
| |
| [[رده:کتاب‌های تاریخ مدینه]]
| |
