در حال ویرایش قایتبای


== سلطان قایتبای ==
سلطان قایتبای، سلطان مملوکی مصر در قرن نهم هجری، از فرمانروایانی بود که به عمران و آبادانی مکه و مدینه اهتمام ورزید. وی در دوران حکومتش، طرح‌های متعددی در بازسازی، مرمت و توسعه اماکن مقدس، به‌ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی، اجرا کرد. این اقدامات، شامل ساخت بناهای آموزشی، رفاهی، مذهبی و نیز احیای تأسیسات آبی و خدماتی در مسیرهای زیارتی بود.

=== اقدامات عمرانی در مکه ===
{{ستون-شروع|۲}}

* بازسازی مسجد خیف در منا و ساخت گنبدی بزرگ و مرتفع بر فراز محراب آن در سال ۸۷۴ قمری. <ref>اتحاف الوری، ج۴، ص509.</ref>
* تعمیر و بازسازی مسجد نمره (که با نام‌های مسجد عرفه یا مسجد ابراهیم نیز شناخته می‌شود). <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* مرمت و بازسازی مسجدی بر فراز کوه قُزَح در مشعرالحرام. <ref>سفرنامه حجاز، ص300.</ref>
* احیای منابع آب و قنوات
* لایروبی و احیای قنات عرفات و ساخت آب‌انبار یا مخزن بزرگی در عرفات برای دسترسی آسان‌تر حجاج، به‌ویژه فقرا، به آب در موسم حج. <ref>الارج المسکی، ص280؛ وفاء الوفاء، ج۲، ص234.</ref>
* بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات». <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص (در حدود صد کیلومتری شمال مکه). <ref>وفاء الوفاء، ج۲، ص234.</ref>
* تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم. <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* لایروبی آبراه زبیده که به دستور زبیده همسر هارون‌الرشید برای آبرسانی به مکه ساخته شده بود. <ref>میقات حج، ج۱۳، ص143.</ref>
* بازسازی نشانه‌ها و تأسیسات مسجدالحرام
* تجدید بنای انصاب حرم مکی در سال ۸۷۴ ق. <ref>میقات حج، ج۱۶، ص94.</ref>
* ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام. <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* ساخت مدرسه‌ای به نام خود در کنار مسجدالحرام برای تدریس فقه مذاهب اربعه، همراه با رباطی شامل ۷۲ حجره برای سکونت فقرا و ایتام. <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* ساخت مدرسه‌ای دیگر برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و اختصاص سهمیه سالانه گندم برای ساکنان فقیر و یتیم این بناها. <ref>منائح الکرم، ج۳، ص۸۱–۸۵؛ تاریخ مکه (سباعی)، ص۳۹۵–۳۹۶.</ref>
* احداث باب قایتبای در مسجدالحرام، که از مدرسه قایتبای به مسجد باز می‌شد و ساخت مناره‌ای بر بالای آن. <ref>منائح الکرم، همان؛ تاریخ مکه، همان.</ref>
* تعویض سالانه پرده کعبه. <ref>تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.</ref>
* ساخت سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام. <ref>جستاری بر تاریخ مکه، ص493.</ref>
* تأسیس کتابخانه‌ای در مکه با شمار زیادی از کتاب‌ها. <ref>منائح الکرم، ج۳، ص۸۵–۸۶.</ref>
{{پایان}}

=== اقدامات عمرانی در مدینه ===
اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه به دو دوره تقسیم می‌شود:

==== الف) اقدامات پیش از آتش‌سوزی (۸۷۹ تا ۸۸۱ ق) ====

* مرمت دیوارها و سقف‌های شامی و [[رواق جبرئیل]].
* تعمیر بخش شرقی مقصوره (دیوار مثلثی‌شکل اطراف قبر شریف) و تجدید سقف [[روضةالنبی|روضه مطهر]] و [[گنبد مسجدالنبی|گنبد مرقد نبوی]]. <ref>تعمیر و توسعه مسجد نبوی، ص141؛ مدینه‌شناسی، ج۱، ص57.</ref>

==== ب) اقدامات پس از آتش‌سوزی (۸۸۶ ق به بعد) بازسازی و توسعه مسجدالنبی ====
{{ستون-شروع|۲}}
* بازسازی مناره اصلی کنار قُبّة الخضراء. <ref>التحفه اللطیفه، ص382.</ref>
* بازسازی دیوارها، ستون‌ها و سقف‌ها؛ ساخت گنبدی بر فراز محراب عثمانی؛ احداث سه گنبد دیگر (مجارید) در اطراف آن و دو گنبد بر بالای ورودی باب‌السلام. <ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۲، ص156؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص219.</ref>
* ارسال منبری از سنگ مرمر برای مسجدالنبی در سال ۸۸۹ق پس از سوختن منبر پیشین در آتش‌سوزی ۸۸۶ق. <ref>التحفه اللطیفه، ج۲، ص382.</ref>
* بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی (که بنای فعلی نیز یادگار همان دوران است). <ref>التحفه اللطیفه، ج۲، ص382.</ref>
* مرمت گنبد پیامبر(ص) در سال ۸۸۷ق (معروف به «قبة الزرقاء» یا گنبد نیلگون) و توسعه‌ای در شرق مسجد به مساحت حدود ۱۲۰ متر مربع. <ref>اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109.</ref>
* ساخت گنبدی بر فراز حجره حضرت فاطمه(س). <ref>مدینه‌شناسی، ج۱، ص84.</ref>
* تجدید بنای حجره شریف (ضریح مطهر) در دو مرحله: یکی در سال ۸۸۱ق پیش از حریق و دیگری در سال ۸۸۷ق پس از حریق. <ref>اخبار مدینه، ص215.</ref>
* بازسازی گنبد مطهر و مناره اصلی پس از ایجاد شکاف؛ تخریب کامل مناره، گودبرداری و استحکام‌سازی بنیاد آن، سپس ساخت مجدد مناره‌ای به ارتفاع ۶۰ متر که تا امروز پابرجاست. <ref>تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.</ref>
* تعمیر دوباره مناره اصلی پس از آسیب ناشی از صاعقه در صفر ۸۹۸ق. <ref>مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.</ref>
* ساخت مناره‌ای جدید در کنار باب‌الرحمه در سال ۸۸۶ق، متصل به مدرسه محمودیه؛ این مناره در توسعه نخست سعودی‌ها از بین رفت. <ref>مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.</ref>
* احداث ۳۰۵ ستون جدید در بازسازی مسجد پس از آتش‌سوزی. <ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.</ref>
* تهیه قندیل‌ها، چلچراغ‌ها و نسخه‌های قرآن جایگزین برای مواردی که در آتش سوخته بودند. <ref>تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146؛ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص247؛ مدینه‌شناسی، ج۱، ص59.</ref>
* تأسیس مدارس، کاروانسراها و بناهای خدماتی در اطراف مسجدالنبی. <ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص219.</ref>
{{پایان}}

==== عمران سایر اماکن مدینه ====

* تجدید مناره مسجد قُبا و بازسازی دیوار غربی آن در سال ۸۷۷ق. <ref>اخبار مدینه، ص266.</ref>
* توسعه و بازسازی مقبره و حرم حضرت حمزه(ع) در سال ۸۹۳ق و ساخت ضریح آهنین بر قبر ایشان. <ref>تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۲، ص159؛ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298.</ref>
* حفر چاه آبی در محدوده حرم حضرت حمزه برای استفاده زائران و نصب پلکان جهت دسترسی به آب. <ref>تاریخ معالم المدینه، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۱، ص187.</ref>
* ساخت وضوخانه‌های متعدد در محدوده حرم حضرت حمزه. <ref>اخبار مدینه، ص297–298.</ref>
* مرمت قبه [[بارگاه همسران رسول خدا(ص)|قبور همسران پیامبر(ص)]] در [[بقیع]] در سال ۸۹۵ق. <ref>اخبار مدینه، ص296.</ref>
* بازسازی بخشی از دیوار پیرامون شهر مدینه (سور مدینه). <ref>اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.</ref>
* وقف املاک و آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات و ارسال آن به مردم مدینه. <ref>الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص247.</ref>

=== قایتبای ===
{{اصلی|بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)}}بازسازی در دوره قایتبای طی دو مرحله صورت گرفت:

* مرحله اول قبل از آتش‌سوزی: این دوره با یک وقفه یک‌ساله مجدد از سرگرفته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref> در این دوره طاق‌های مشرف بر صحن در جهت شرقی و در پی آن سقف رواق تخریب شد. ستون‌ها از سرب ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=82 المدینه المنوره، ص 82]</ref> گنبد داخلی روی مقبره پیامبرساخته شد و به‌جای سقف چوبی قرار گرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=83 المدینه المنوره، ص 83]</ref>
* مرحله بعد از آتش‌سوزی دوم: مربوط به آتش گرفتن مسجد در اثر صاعقه بود. در اثر این حریق، همه چیز جز گنبد داخلی قبر نبوی از بین رفت.<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=84 المدینه المنوره، ص 84]</ref>

مهمترین بازسازی‌های این دوره عبارت بود از:

* ساخت [[گنبد]] بزرگ برای مسجد که در مکان بالای [[روضه شریفه]] قرارداشت<ref name=":1">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=421 وفاءالوفا، ج2، ص 421]</ref>
* بازسازی و توسعه محراب عثمانی و ساخت [[گنبد]] بر روی آن مکان<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=85 المدینه المنوره، ص 85]</ref>
* احیای محراب پیامبر<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=85 المدینه المنوره، ص 85]</ref>
* توسعه‌ در جهت شرقی مسجد <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=421 وفاالوفا ج2 ص 421]</ref>
* رنگ‌آمیزی سقف مسجد با رنگ لاجوردی<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=85 المدینه المنوره، ص 85]</ref>

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
* '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، جعفریان  رسول، تهران، مشعر، 1390. 
* '''اتحاف الوری باخبار ام القری'''، ابن فهد عمر بن محمد (م۸۸۵ ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعه ام القری، 1983
* '''اخبار مدینه (ترجمه خلاصه الوفاء باخبار دارالمصطفی)'''، سمهودی نورالدین  (م۹۱۱ ق)، ترجمه سید کمال حاج سید جوادی، تهران، نشر مشعر، 1376.
* '''الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک والخلفاء'''، علی بن عبدالقادر (م ۱۰۷۰ ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و...، مکه، مکتبه التجاریه، مصطفی احمد الباز، 1416.
* '''الاِعلام باَعلام بیت الله الحرام'''، نهروالی محمد بن احمد (م990ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و...، مکه مکرمه، المکتبه التجاریه، 1416.
* '''التحفه اللطیفه  فی تاریخ المدینه الشریفه'''، سخاوی محمد بن عبدالرحمان (م ۹۰۲ق)، مدینه، فهرسه مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1430.
* '''المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری'''، ‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م.
* '''تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس'''، دیار بکری حسین بن محمد (م۹۶۶ ق )، بیروت، دار صادر، بی تا. 
* '''تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان'''، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384.
* '''تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه( ۱۳۴۴ ق)'''، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385.
* '''تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره'''، قائدان اصغر، تهران، نشر مشعر، 1374. 
* '''تاریخ  معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً'''، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419.
* '''تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام  و المشاعر العِظام والحرم و وُلاتها الفِخام'''، مالکی مکی محمد بن احمد(م ۱۳۲۱ق)، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، 1424.         
* '''تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی'''، عبد القادر انصاری  - ناجی محمد حسن، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر مشعر1385.
* '''جستاری بر تاریخ مکه'''، فیض عباس، به کوشش جمال الدین محمد فیض، قم، کمال الملک، 1383.
* '''دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام'''، عصام محمد شبارو، تحقیق د. شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱. 
* '''ساختمان حرم شریف نبوی'''، د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.
* '''ساختمان مسجدالحرام -مکه مکرمه'''، د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.         
* '''سفرنامه حجاز'''، لبیب البتنونی محمد، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، بی تا.
* '''شرق نزدیک در تاریخ'''، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان ( زرین کوب)،  تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1382. 
* '''عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ'''، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
* '''عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی'''، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001.
* '''مدینه شناسی'''، نجفی محمد باقر، تهران، خرمایستان، 1367. 
* '''مرآه الحرمین'''، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، 1377.
* '''معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ'''، کعکی عبدالعزیز، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 2007.
* '''منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و وُلاه الحرم'''، سنجاری علی بن تاج الدین(م ۱۱۲۵ ق )، تحقیق جمیل عبدالله محمد، مکه، جامعه ام القری، 1419.
* '''میقات حج'''، فصلنامه، تهران، نشر مشعر. 
* '''وفاء الوفاء  باخبار دار المصطفی'''، سمهودی علی بن عبدالله (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006.
* '''وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001.
{{پایان}}