در حال ویرایش چاه ابی‌عنبه

چاه ابی‌عِنَبه: از چاه‌های مشهور مدینه و توقفگاه پیامبر در برخی غزوات

چاه ابی‌عنبه از چاه‌های معروف مدینه واقع در حره غربی مدینه نزدیک به چاه سُقیا*<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص165.</ref> و در مسیر راه مدینه به مکه<ref>نک: المغازی، ج1، ص335؛ معجم البلدان، ج2، ص86.</ref> است. فاصله این چاه را تا مدینه با اختلاف یک<ref>الاماکن، ص167؛ الامکنة و المیاه، ج2، ص309؛ معجم البلدان، ج1، ص301.</ref> یا دو میل<ref>معجم مااستعجم، ج3، ص974؛ المعالم الاثیره، ص203.</ref> دانسته‌اند. از این چاه با نام ابی‌عُتبه،<ref>تفسیر ابن ابی حاتم، ج3، ص816؛ تاریخ دمشق، ج49، ص472؛ اسد الغابه، ج5، ص93.</ref> یا بئر عتبه<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص781-782.</ref> نیز یاد شده که به نظر ناشی از تصحیف می‌باشد. برخی چاه معروف به وَدی بن امیر جمال حسین از اشراف حسینی را از نام‌های متاخر این چاه دانسته‌اند.<ref>وفاءالوفا، ج3، ص143؛ الجواهر الثمینه، ص121.</ref> در برخی سفرنامه‌های قرن ۱۳ق از این چاه با نام چاه وزاد یاد شده است.<ref>هدایة الحجاج، ص214.</ref> از سبب این نامگذاری‌ها، حفر کننده و مالک چاه گزارشی در دست نیست.

از چاه ابی‌عنبه در منابع سیره و مغازی و در گزارش‌های برخی غزوات پیامبر(ص) یاد شده است. در گزارشی به‌هنگام عزیمت مسلمانان برای نبرد بدر (سال دوم) پیامبر(ص) به قیس بن ابی‌صعصعه دستور داد تا تعداد نیروهای سپاه را به او گزارش دهد، قیس پس از شمارش نفرات سپاه در کنار چاه ابی‌عنبه، گزارش آن را به حضرت داد.<ref>المغازی، ج1، ص26.</ref> پس از آن پیامبر در همین مکان از سپاه سان دید و نوجوانان کم سنِ حاضر در سپاه را به مدینه بازگرداند.<ref>الطبقات، ج2، ص8؛ بهجة النفوس، ج1، ص319.</ref> برخی توقف حضرت را در کنار چاه سقیا دانسته‌اند.<ref>الطبقات، ج1، ص393.</ref> در گزارشی دیگر آمده است که آن حضرت در کنار چاه ابی‌عنبه ابولبابه را به عنوان جانشین خود در مدینه تعیین کرد و به مدینه بازگرداند.<ref>عیون الاثر، ج1، ص287.</ref>

هم چنین پس از نبرد احد (سال سوم) پیامبر برای دفع خطرِ بازگشتِ احتمالی مشرکان، نیروهای خود را جمع کرد و برای تعقیب آنان از مدینه خارج شد و تا چاه ابی‌عنبه آمد. در این غزوه که با نام حمراء الاسد معروف شد، پیامبر در کنار این چاه از نیروهای خود سان دید و برای مجروحانی که هنوز جراحاتشان از نبرد احد التیام نیافته بود ولی با آن حال در سپاه حاضر شده بودند، دعا کرد.<ref>المغازی، ج1، ص335؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج3، ص816؛ در المنثور، ج2، ص101.</ref>

در سال هشتم آنگاه که پیامبر برآن شد تا به تلافی پیمان‌شکنی قریش، مکه را فتح نماید آن حضرت نیروهای خود را در کنار چاه ابی‌عنبه جمع کرد و پرچم‌های سپاه را در این مکان بین افراد توزیع کرد.<ref>المغازی، ج2، ص800؛ امتاع الاسماع، ج7، ص168.</ref> از مجموع این گزارش‌ها برمی‌آید که محل این چاه مکانی مناسب برای تجمع و ساماندهی لشکر پیامبر در حرکت‌های نظامی به سمت جنوب و مکه بوده است.

در کتب حدیثی<ref>سنن ابی داود، ج1، ص509؛ سنن الدارمی، ج2، ص170؛ سنن النسائی، ج6، ص185.</ref> نیز از این چاه در ضمن روایتی یاد شده است. در این روایت آنگاه که پدر و مادر کودکی برای بر عهده گرفتن کفالت فرزند خود اختلاف پیدا کردند و برای داوری نزد رسول خدا آمدند زن با این ادعا که فرزندش برای او همیشه از چاه ابی‌عنبه آب می‌آورد تقاضا داشت تا فرزندش نزد او بماند. ابن زباله(- بعداز۲۰۰ق) مشابه چنین گزارشی را از ابن جریح نقل کرده است، به گزارش وی در زمان ابوبکر عاصم بن عمر مورد نزاع پدر و مادربزرگ خود قرار گرفت، مادر بزرگ عاصم نزد ابوبکر مدعی شد که وی برایش از چاه ابی‌عنبه آب می‌آورد.<ref>اخبار المدینه، ص217؛ وفاء الوفا، ج3، ص143.</ref> از مجموعه این گزارش‌ها بر می‌آید که آب این چاه قابل شُرب و مورد استفاده مردم مدینه بوده است. به رغم آنکه سفرنامه‌نویسان قرن ۱۳ق از این چاه یاد کرده‌اند<ref>هدایة الحجاج، ص214.</ref> از موقعیت کنونی آن اطلاعی در دست نیست.

* اسد الغابه فی معرفه الصحابه، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دارالکتاب العربی.

* الاماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامکنه، محمد بن موسی الحازمی ( - ۵۸۴ق.)

* امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علی المقریزی ( -۸۴۵ق.) به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.

* بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی ( -۶۹۹ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.

* تاریخ مدینه دمشق، علی بن الحسن ابن عساکر ( -۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

* التعریف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره، محمد بن احمد المطری ( -۷۴۱ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دارالملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق.

* تفسیر ابن ابی حاتم (تفسیر القرآن العظیم)، ابن ابی حاتم ( -۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۱۹ق.

* الجواهر الثمینه فی محاسن المدینه، محمد کبریت الحسینی (م ۱۰۷۰ق)، به کوشش محمد حسن اسماعیل، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.

* فی محاسن المدینه، محمد کبریت الحسینی ( - ۱۰۷۰ق.)، به کوشش اسماعیل، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.

* خبار المدینه، محمد بن الحسن ابن زبالة ( -۱۹۹ق.)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۴ق.

* الدر المنثور فی التفسیر بالماثور و هو مختصر تفسیر ترجمان القرآن، عبدالرحمن بن ابی‌بکر السیوطی (۸۴۹-۹۱۱ق.)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۶۵ق.

* سنن ابی داود، ابو داود سلیمان بن الاشعث ( -۲۷۵ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.

* سنن الدارمی، عبدالله بن عبدالرحمن الدارمی ( -۲۵۵ق.)، بی جا، دار احیاء السنه النبویه، بی تا.

* سنن النسائی، احمد بن علی النسائی (۲۱۵-۳۰۳ق.)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.

* الطبقات الکبری ( الطبقه الخامسه من الصحابه)، محمد بن سعد ( -۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.

* عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیره النبویه)، فتح‌الدین محمد ابن سید الناس ( -۷۳۴ق.)، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۴ق.

* المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق.

* معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی ( -۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.

* معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، عبدالله بن عبدالعزیز البکری ( -۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.

* المغازی، محمد بن عمر الواقدی ( -۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.

* موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا ( -۱۲۹۰ق.)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.

* وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی ( -۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.

* هدایة الحجاج (سفرنامه مکه)، سید محمد رضا طباطبایی، به کوشش جعفریان، قم، مورخ، ۱۳۸۶ش.