وادی القری
وادی القُری (امروزه: العُلا) یکی از مناطق تاریخی و باستانی شبه‌جزیره عربستان است که در حدود ۳۰۰ کیلومتری شمال مدینه قرار دارد. یکی از منازل آباد در راه بازرگانی شام به حجاز و سپس یمن بوده است.در صدر اسلام مسکن یهودیان بود و غزوه وادی القری در این منطقه رخ داد. پیامبر(ص) در جریان غزوه تبوک نیزاز این منطقه عبور کرد. امام علی (ع) در وادی القری موقوفاتی داشته و در دوران باستان هم؛ منازل قوم عاد و ثمود در آنجا بوده است. اکنون این منطقه یکی از مناطق خوب گردشگری در عربستان محسوب می‌شود.
این منطقه در طول تاریخ به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تمدنی و تجاری حجاز شناخته می‌شده و نقش مهمی در تحولات صدر اسلام ایفا کرده است.
نام و موقعیت
وادی القری که امروزه به وادی العُلا معروف است[۱]، دره‌ای طولانی در 300 کیلومتری شمال غربی مدینه در راه بازرگانی شام به حجاز بوده است.[۲] در جنوب این منطقه، خیبر قرار دارد و به دلیل داشتن قریه‌های متعدد و به هم پیوسته، به "وادی القری" (دره آبادی‌ها) معروف شده است.[۳]
دوران باستان
در زمان‌های باستان، وادی القری منازل قوم عاد و ثمود بوده است. مرکز مهم این منطقه «قُرح» بوده که گفته می‌شود قوم عاد در آنجا هلاک شدند.[۴] مقدسی در سده چهارم قمری گزارش می‌دهد که در سراسر حجاز پس از مکه، جایی آبادتر از شهر قُرح وجود نداشته است.[۵]
شهر تاریخی «الحِجر» یا «مدائن صالح» در ۲۲ کیلومتری شمال العلا از دیگر مناطق مهم این وادی است[۶] که گویند مسکن قوم ثمود بوده[۷] و در قرآن کریم از آن یاد شده است.[۸] این شهر نخستین اثر ثبت شده عربستان سعودی در میراث جهانی یونسکو است.[۹] برخی منابع بیرون آمدن ناقه صالح از دل کوه را در همین منطقه می‌دانند.[۱۰]
وادی القری در صدر اسلام
پس از اقوام عاد و ثمود، یهودیان در این منطقه ساکن شدند و زمین‌هایش را آباد کردند. سپس برخی قبایل عرب چون قُضاعه، جُهَینه، عذره و بلیّ در این منطقه سکنی گزیدند. در صدر اسلام، وادی القری یکی از مراکز مهم یهودیان در حجاز بود و غزوه وادی القری در این منطقه رخ داد.[۱۱]
غزوه وادی القری
یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخی این منطقه، غزوه وادی القری در جمادی‌الثانی سال هفتم هجری بود. پیامبر اکرم(ص) پس از فتح خیبر، راهی وادی القری شدند و یهودیان ساکن آنجا را به اسلام دعوت کردند. پس از امتناع یهودیان از پذیرش اسلام، جنگ درگرفت و در نهایت یهودیان تسلیم شدند. پیامبر(ص) اموال آنها را به غنیمت گرفت، ولی زمین‌ها و نخل‌هایشان را در اختیارشان باقی گذارد تا به عنوان خراج‌گذار با مسلمانان همکاری کنند.
سریّه زید بن حارثه
در رجب سال ششم هجری، خبری به پیامبر(ص) رسید مبنی بر توطئه‌چینی گروهی از قبایل در وادی القری against مسلمانان. پیامبر(ص) زید بن حارثه را با گروهی به سوی این منطقه فرستاد، ولی آنها با هیچ مقاومتی روبرو نشدند و به مدینه بازگشتند.
عبور پیامبر(ص) از وادی القری
پیامبر اکرم(ص) در جریان غزوه تبوک از این منطقه عبور کردند و در آنجا نماز خواندند. گزارش شده که یهودیان بنی عُرَیض در این سفر، غذایی به نام "هریسه" برای پیامبر(ص) آوردند و حضرت از آن تناول فرمودند. همچنین نقل شده که رختخواب پیامبر(ص) در هنگام وفات، از پارچه‌های وادی القری بوده است.
موقوفات امام علی(ع) در وادی القری
امام علی(ع) در وادی القری املاک و موقوفات متعددی داشتند که آنها را در راه خدا وقف کرده بودند. از جمله این موقوفات، چشمه‌ای به نام "عین ناقه" یا "عین حسن" در منطقه بِیره از وادی القری بود.
بر اساس گزارش‌های تاریخی، این موقوفات در دوره‌های بعدی مورد ادعا و اختلاف قرار گرفت و در نهایت با اثبات وقفی بودن، به مالکیت legitime بازگردانده شد. در روایتی از امام علی(ع) نقل شده که فرمودند: "تمام اموالی که در منطقه وادی القری دارد، برای فرزندان فاطمه(س) خواهد بود و بردگان آن نیز وقف خواهد بود."
وادی القری در دوران معاصر
تحولات اخیر
منطقه العلا (وادی القری سابق) برای قرن‌ها به روی عموم بسته بود و حتی برای ساکنان عربستان نیز ورود به بخش‌هایی از آن به دلایل اعتقادی ممنوع بود. اما در سال‌های اخیر، این منطقه به روی گردشگران باز شده و در حال تبدیل شدن به یکی از جذاب‌ترین مقاصد گردشگری عربستان سعودی است.
ویژگی‌های گردشگری
العلا امروزه به عنوان "موزه زنده" توصیف می‌شود که هزاران سال تاریخ را در خود جای داده است. از مهم‌ترین جاذبه‌های این منطقه می‌توان به:
- شهر تاریخی الحِجر (مدائن صالح) - اولین اثر ثبت شده عربستان در یونسکو
- شهر قدیمی العلا با خانه‌های گلی مربوط به قرن ۱۲ میلادی
- مقبره‌های تاریخی حفاظت شده
- صخره‌های سنگی و کتیبه‌های تاریخی
- بازارهای سنتی و صنایع دستی
این منطقه با مساحتی حدود ۲۳۹۱ کیلومتر مربع، در سال ۲۰۲۲ جمعیتی بالغ بر ۶۰٬۱۰۳ نفر داشته و به عنوان یک شهر واحه‌ای باستانی، نقش مهمی در توسعه گردشگری عربستان ایفا می‌کند.
ابن کلبی، تاریخ‌نگار مشهور، وادی القری را آبادترین منطقه در جزیره العرب توصیف کرده و اشاره نموده که ویرانه‌های قریه‌های آن هنوز پابرجاست و چشمه‌سارهایش جاری است.[۱۲]
وادی القری (العلا) به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق تاریخی حجاز، تمدن‌های متعددی را از دوران باستان تاکنون به خود دیده است. از اقوام عاد و ثمود گرفته تا یهودیان و مسلمانان، هر یک در شکل‌گیری تاریخ پر فراز و نشیب این منطقه سهم داشته‌اند. امروزه نیز این منطقه با حفظ میراث غنی تاریخی‌اش، به یکی از کانون‌های مهم گردشگری فرهنگی در عربستان سعودی تبدیل شده است.
- ↑ المعالم الاثیره، ص224.
- ↑ نگا: حجاز در صدر اسلام، ص83.
- ↑ مراصد الاطلاع، ج3، ص1087.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص321.
- ↑ احسن التقاسیم، ص83 و 84.
- ↑ المعالم الاثیره، ص97.
- ↑ معجم البلدان،ج2، ص221؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص381؛ تاریخ ابن خلدون، ج2، ص24.
- ↑ سوره اعراف، آیه 74.
- ↑ سایت رسمی یونسکو
- ↑ معجم البلدان،ج2، ص221.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص84.
- ↑ معجم البلدان،ج4، ص338.