بهداشت حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۶: خط ۶:
واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که برای جلوگیری از ایجاد و همه‌گیری بیماری به کار گرفته می‌شود.<ref>لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.</ref> واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.<ref>[https://wiki.apll.ir/word/index.php/Hygiene واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی]، دفتر هشتم.</ref>
واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که برای جلوگیری از ایجاد و همه‌گیری بیماری به کار گرفته می‌شود.<ref>لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.</ref> واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.<ref>[https://wiki.apll.ir/word/index.php/Hygiene واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی]، دفتر هشتم.</ref>
==پیشینه==
==پیشینه==
=== چالش‌ها ===
در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، به‌ویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه حج جان باختند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref> خطر دیگر، هجوم راهزانان،  به‌ویژه در محدوده [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] بود.{{یادداشت|بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.}} در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref> سفر دریایی به مکه، که در سده نوزدهم رواج یافت، از سفر زمینی مناسب‌تر بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی سفر دریایی بود. این شرایط تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref>
در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، به‌ویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه حج جان باختند.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.</ref> خطر دیگر، هجوم راهزانان،  به‌ویژه در محدوده [[جزیرةالعرب|جزیرة العرب]] بود.{{یادداشت|بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.}} در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.<ref>الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.</ref> سفر دریایی به مکه، که در سده نوزدهم رواج یافت، از سفر زمینی مناسب‌تر بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی سفر دریایی بود. این شرایط تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.<ref>پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.</ref>


خط ۱۲: خط ۱۴:
امکانات بهداشتی مکه و مدینه، در گذشته نامناسب گزارش شده است. برای نمونه، جمع شدن فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند، گاهی داخل حرم را نیز آلوده می‌کرد.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> نبود حمام کافی<ref name=":1">پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب{{یادداشت|فاضلاب منازل به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند که در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.}}<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> از دیگر گزارش‌ها درباره این دو شهر است.
امکانات بهداشتی مکه و مدینه، در گذشته نامناسب گزارش شده است. برای نمونه، جمع شدن فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند، گاهی داخل حرم را نیز آلوده می‌کرد.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.</ref> نبود حمام کافی<ref name=":1">پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.</ref> و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب{{یادداشت|فاضلاب منازل به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند که در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.}}<ref>حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.</ref> از دیگر گزارش‌ها درباره این دو شهر است.


منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از [[عرفات]] و [[منا]] می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت و باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه دانسته شده است.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref>
منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از [[عرفات]] و [[منا]] می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت و باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.<ref>الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.</ref> نبود ساز و کاری برای دفن قربانی‌ها در صحرای منا، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref>
 
نبود ساز و کاری مشخص برای دفن لاشه [[قربانی|قربانی‌ها]] از دیگر عوامل شیوع بیماری در مکه و از عوامل خطر ساز برای بهداشت این شهر بود. در بسیاری از مواقع لاشه‌ها پس از قربانی شدن در مقابل چادر محل اقامت حاجیان رها می‌شد و با توجه به گرمای هوای حجاز، صحرای منا به سرعت از بوی تعفن لاشه‌ها پر می‌شد. رسم بر این بود که لاشه حیوانات در زیر خاک دفن شود اما بسیاری از حاجیان چنین کاری نمی‌کردند. در برخی دوران‌ها نیز گودال‌های بزرگی برای دفن لاشه‌ها تعبیه می‌شد.<ref>موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.</ref>
 
ازدحام جمعیت
 
از جمله مسائلی که خطر زیادی برای حاجیان داشته و در طول تاریخ نیز منجر به مرگ و میر بسیاری از حاجیان شده است، ازدحام حاجیان بخصوص در مکه و بویژه در هنگام برخی از [[مناسک]] خاص حج مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]] بود؛ که بارها به کشته شدن شمار زیادی از حاجیان انجامید.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref>


بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، از جمله جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در [[حرمین]] روی می‌داد از دیگر دلائل مرگ و میر حاجیان در موسم حج بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref> در سال‌های قدرت‌یابی [[آل سعود|سعودیان]] در دوره‌های مختلف حکومت خود نیز اوضاع امنیتی حجاز به شدت بد بود.<ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref>
بلایای طبیعی مانند سیل<ref>نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.</ref> و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در [[حرمین]] روی می‌داد از دیگر دلائل مرگ و میر حاجیان بوده است.<ref>کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.</ref><ref>تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.</ref> با این همه، یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه و به‌ویژه هنگام برخی از [[مناسک حج]]، مانند [[طواف]] و [[رمی جمرات]]، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.</ref>


===بیماری‌های فراگیر===
===بیماری‌های فراگیر===

نسخهٔ ‏۵ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۲۳:۲۷

وضعیت سلامت حاجیان در سفر حج

واژه

واژه بهداشت، معادل ترکیب عربیِ «حِفْظُ الصِّحَّة»، به معنای نگه داشتن تندرستی و سلامت است. این واژه، بر مجموعه علم و تدابیر و اعمالی دلالت دارد که برای جلوگیری از ایجاد و همه‌گیری بیماری به کار گرفته می‌شود.[۱] واژه بهداشت، به عنوان برابرِ پارسی «hygiene» پذیرفته شده است.[۲]

پیشینه

چالش‌ها

در گذشته، نخستین چالش برای سلامتی حج‌گزاران، خطرات مسیر راه، به‌ویژه کم‌آبی و بی‌آبی بود. برای نمونه، در سال‌های ۲۶۴، ۲۳۲، ۲۵۹ و ۲۹۵ق. گروه‌هایی از حاجیان به دلیل بی‌آبی در راه حج جان باختند.[۳] خطر دیگر، هجوم راهزانان، به‌ویژه در محدوده جزیرة العرب بود.[یادداشت ۱] در بیشتر هجوم‌ها، افزون بر چپاول دارایی‌ها، افرادی نیز کشته می‌شدند.[۴] سفر دریایی به مکه، که در سده نوزدهم رواج یافت، از سفر زمینی مناسب‌تر بود؛‌ ولی بهداشت نامطلوب برخی کشتی‌ها، ازدحام حاجیان، خطر شیوع بیماری‌های فراگیر و کمبود احتمالی آب و غذا از مشکلات بهداشتی سفر دریایی بود. این شرایط تا پیش از رواج سفرهای هوایی ادامه داشت.[۵]

چالش‌های سلامتی حج‌گزاران پس از رسیدن به حجاز عبارت بود از: سختی و خستگی راه،[یادداشت ۲] تغییر آب و هوا[یادداشت ۳] و تغییر رژیم غذایی.[۶] در گذشته، اسکان در حج، به‌ویژه برای فقیران شرایط نامناسبی داشت. شمار زیاد حاجیان در اتاقی کوچک،[۷] سکونت در فضای باز[۸] و نبود حمام و مستراح بهداشتی[۹] برخی از گزارش‌ها در این زمینه است.

امکانات بهداشتی مکه و مدینه، در گذشته نامناسب گزارش شده است. برای نمونه، جمع شدن فضولات چهارپایان که با کاروان وارد شهر می‌شدند، گاهی داخل حرم را نیز آلوده می‌کرد.[۱۰] نبود حمام کافی[۱۱] و دفع نادرست زباله‌ها و فاضلاب[یادداشت ۴][۱۲] از دیگر گزارش‌ها درباره این دو شهر است.

منبع اصلی آب مکه، از چشمه زبیده تأمین می‌شد و در مسیر راه، پیش از رسیدن به مکه، از عرفات و منا می‌گذشت و مورد استفاده حاجیان برای شستشو و غسل قرار می‌گرفت و باعث انتقال سریع بیماری‌ها می‌شد. این مشکل، یکی از مهم‌ترین مشکلات بهداشتی مکه، در گذشته دانسته شده است.[۱۳] نبود ساز و کاری برای دفن قربانی‌ها در صحرای منا، از دیگر عوامل خطرساز برای بهداشت مکه بود.[۱۴]

بلایای طبیعی مانند سیل[۱۵] و برخی رویدادهای سیاسی، مانند جنگ‌ها و درگیری‌هایی که در حرمین روی می‌داد از دیگر دلائل مرگ و میر حاجیان بوده است.[۱۶][۱۷] با این همه، یکی از مهم‌ترین دلائل مرگ و میر حاجیان، ازدحام جمعیت بوده است. شمار زیاد حاجیان در مکه و به‌ویژه هنگام برخی از مناسک حج، مانند طواف و رمی جمرات، بارها باعث کشته شدن تعداد زیادی از حاجیان شده است.[۱۸]

بیماری‌های فراگیر

وبا و طاعون

مجموع شرایط بهداشتی که اشاره شد و بویژه تجمع افراد زیاد در یک مکان بخصوص در زمان وقوف در عرفات و منا، نبود شرایط بهداشتی مناسب در مکه و بخصوص کمبود آب و هوای گرم حجاز، در دوره‌هایی از تاریخ حرمین به شیوع بیماری‌های فراگیرکمک کرده است. بیماری‌هایی که با عنوان وبا و طاعون شناخته می‌شدند. وبا در عربی نامی برای بیماری‌های عام و فراگیر در عربی بوده است.[۱۹] طاعون نیز در فرهنگ‌های عربی گاه هم‌معنا با وبا آمده است و گاه به عنوان نوعی بیماری عام و به تعبیری دیگر نوعی وبا شناخته شده است.[۲۰]آنچه در دوران جدید بخصوص در زبان فارسی با عنوان وبا شناخته می‌شود، نوعی بیماری عام و فراگیر بوده که از ویروس ویبریو کولیرا Vibrio cholerae ناشی می‌شده و به اسهال شدید و کاهش سریع آب بدن می‌انجامد. در زبان عربی این بیماری را به نام کولیرا نیز می‌نامیده‌اند.

تاریخ شیوع بیماری‌های فراگیر در مکه و مدینه به گذشته‌های دور بازمی‌گردد. چنان‌که اشاراتی به وقوع این بیماری در زمان پیامبر در مدینه و دعای پیامبر در دوری این بیماری از این شهرها نقل شده است.[۲۱] در قرون بعد نیز گزارش‌هایی در منابع درباره شیوع وبا در مکه یا مدینه ثبت شده است.[۲۲] در سال ۱۷۴ ق. وبایی در مکه شایع شده بود که باعث شد هارون الرشید بعد از انجام حج به سرعت مکه را ترک کند.[۲۳] به گزارش منابع تاریخی در سال‌های ۲۱۲، ۴۳۳ ۶۰۰، ۶۴۹، ۶۷۱، ۷۴۹، ۷۹۳ و ۸۱۹ قمری وبا در مکه شیوع یافت.[۲۴]

در سده نوزدهم دور تازه‌ای از شیوع بیماری‌های فراگیر (به شکل وبای کولیرا) در جهان و از جمله در مکه و مدینه آغاز شد. در این دوران به دلیل بهبود وسایل حمل و نقل و بخصوص رواج مسافرت دریایی، تعداد حاجیان بسیار زیاد شده بود و وبا در مکه به سرعت منتشر می‌شد و به شدت قربانی می‌گرفت. یکی از راه‌های مهم انتشار سریع آن در جهان، گردهم آیی حاجیان از کشورهای مختلف جهان در حج بود. در سال ۱۸۳۱ میلادی نخستین مورد وبا در حجاز اتفاق افتاد که به سرعت به اروپا نیز وارد شد و بعد از آن در سراسر سده نوزدهم بارها تکرار شد که در برخی سال‌ها شدت کمتری داشت.[۲۵] در سال ۱۸۴۶ وبا تا حدود پانزده هزار نفر را در حجاز به کام مرگ کشاند و به کشورهای دیگر از جمله تا ایران و آناتولی گسترش یافت. در سال ۱۸۶۵ میلادی وبای شدیدی در حجاز شیوع یافت که به کشته شدن ۲۵ تا ۳۰ هزار نفر انجامید و از آنجا به کشورهای مصر و سپس به اروپا و آمریکا منتقل شد.[۲۶] وباهای متعدد در دهه‌های هفتاد و هشتاد و نود سده نوزدهم میلادی در حجاز به وقوع پیوست که به کشته شدن صدها و گاه هزاران نفر انجامید. در سال ۱۸۹۳ میلادی یکی از شدیدترین وباهای تاریخ حجاز شیوع یافت. اولین نشانه‌های وبا در بین حاجیان هندی در قرنطینه قمران گزارش شد و بعد کشته‌هایی در حاجیان آمده از یمن بروز کرد. دولت عثمانی تدابیری جهت منع انتشار وبا اندیشید و گروهی از پزشکان را به حجاز اعزام کرد. با این حال وبا در موسم حج شیوع یافت و حدود سی هزار کشته بر جای گذاشت.[۲۷] شیوع وبا تا سال ۱۹۱۲ م. ادامه داشت.[۲۸]

تب دنگی

بیماری وبا یا طاعون تنها بیماری فراگیر در حجاز نبوده است؛ از جمله می‌توان به بیماری تب دنگی (Dengue fever) اشاره کرد که در سده سیزدهم قمری در ایام حج شایع بوده و عرب‌ها بدان «ابو الرُکَب» می‌گفته‌اند. بر اساس توصیف نویسنده تحصیل المرام که از شیوع این بیماری در سال ۱۲۸۲قمری خبر داده، این بیماری با درد زانو و عضلات پا آغاز می‌شد، سپس فرد را دچار تب شدید و درد در همه مفاصل بدن می‌کرد و بعد از سه روز که تب فروکش می‌کرد ضعف شدید بدنی برای مدتی باقی می‌ماند.[۲۹]

پیشگیری از شیوع

نوشتار اصلی: قرنطینه

وقوع وبا در سراسر جهان دولت‌ها را به فکر اقداماتی برای مقابله با آن انداخت. در سال ۱۸۳۹ سلطان محمد دوم سلطان عثمانی هیئت بهداشتی را راه‌اندازی کرد تا با خطر وبا مقابله کند.[۳۰] نخستین اجلاس جهانی بهداشت در سال ۱۸۵۳ در پاریس و به کوشش دولت فرانسه تشکیل شد که بر استفاده از قرنطینه* برای کنترل بیماری وبا تأکید می‌کرد. در این اجلاس شیوع بیماری در مکه و حضور حاجیان از عوامل مهم فراگیری بیماری دانسته شد.[۳۱] هیئت‌های بهداشت دولتی در استانبول و اسکندریه تشکیل شد که وظیفه اعلام عمومی وبا و انجام اقدامات پیشگیرانه را بر عهده داشت.[۳۲] دولت عثمانی از دهه پنجاه سده نوزدهم میلادی گروه‌های پزشکی را به حجاز ارسال می‌کرد و این گروه‌ها با استفاده از منابع مالی به برخی از اقدامات از جمله تجهیز بیمارستان‌ها یا پاکسازی شهر و منابع آب مکه می‌پرداختند و محل خاصی را برای ذبح قربانی در منا تخصیص می‌دادند.[۳۳] قرنطینه‌ها که پیشتر در برخی از نقاط مرزی عثمانی و مصر تأسیس شده بودند، افزایش یافتند. نگرانی عمده درباره حاجیانی بود که از طریق دریا به کشورهای دیگر سفر می‌کردند. برای جلوگیری از ورود بیماری توسط حاجیان بازگشته از سفر حج قرنطینه‌هایی در بنادر ایجاد شد که از جمله مشهورترین آن‌ها قرنطینه طور و قرنطینه بیروت بود.[۳۴] قرنطینه‌های دیگر نیز در بنادر ورودی شهرهای عثمانی و نیز در ورودی‌های حجاز مانند قمران و جده و ینبع تشکیل شد.[۳۵] در این قرنطینه‌ها حاجیان مورد معاینه قرار می‌گرفتند و در صورت وجود مورد مشکوک تا چند هفته در این قرنطینه‌ها می‌ماندند. درباره شرایط دشوار بیشتر قرنطیه‌ها اطلاعات زیادی در سفرنامه‌های قرن نوزده میلادی وجود دارد.[۳۶] ماندن در قرنطینه‌ها از جمله نگرانی‌های مهم حاجیان بود، اقامت طولانی در این قرنطینه‌ها افزون بر اینکه زمان سفر را بسیار افزایش می‌داد به دلیل گرانی مواد غذایی در این قرنطینه‌ها معمولاً موجب بی‌پول شدن حاجیان می‌شد. برخی از قرنطینه‌ها شرایط بهداشتی خوبی نداشتند و نبود آب و غذای کافی برای حاجیان گرفتاری زیادی ایجاد می‌کرد.

در دوره معاصر

در حرمین

با پیشرفت دانش پزشکی در سده نوزدهم و بیستم میلادی و ایجاد سازمان‌هایی در کشورهای مختلف که وظیفه حفظ بهداشت عمومی را برعهده داشتند، شرایط بهداشتی حج و حاجیان نیز تغییرات اساسی به خود دید. در کشور عربستان سعودی در سال ۱۹۲۶م. / ۱۳۴۴ق. مدیریة الصحة العامة و الاسعاف (مدیریت بهداشت عمومی و فوریت‌های پزشکی) به فرمان ملک عبدالعزیز سعودی شروع به کار کرد که افزون بر مسائل بهداشتی کشور عربستان سعودی وظیفه نظارت بر امور مربوط به سلامتی حاجیان را بر عهده داشت.[۳۷] در سال ۱۳۷۰ق. این سازمان به وزارت بهداشت تبدیل شد.[۳۸]

تغییر شکل سنتی انجام مناسک قربانی از عوامل مهم در کاهش مشکلات بهداشتی در موسم حج است. تأسیس کشتارگاه‌های صنعتی و مکانیزه از سال ۱۳۷۲ش. از سوی بانک توسعه اسلامی کمک قابل توجهی به بهبود شرایط بهداشتی حج کرده است.[۳۹] قربانی در این کشتارگاه‌های سرپوشیده به صورت بهداشتی انجام می‌شود و از هدر رفت گوشت قربانی‌ها نیز جلوگیری می‌شود.

در حاجیان ایرانی

امروزه در کشور ایران، معاونت پزشکی حج در سازمان هلال احمر جمهوری اسلامی ایران متولی امور بهداشتی حاجیان است. همه ساله تعداد زیادی از پزشکان به عنوان پزشک کاروان‌ها به حج اعزام می‌شوند و معمولاً هر کاروانی پزشک مخصوص خود را دارد. افزون بر آن مراکز پزشکی مجهزی در شهرهای مکه و مدینه برای رسیدگی به زائران ایرانی تأسیس شده است که در سفرهای حج و عمره به حاجیان ایرانی خدمت رسانی می‌کنند. این معاونت علاوه بر جذب و سازمان‌دهی پزشکان و اجرای خدمات بهداشتی و پزشکی در طول سفر برای حاجیان، به پژوهش در امور پزشکی حج پرداخته و با استفاده از نتایج این پژوهش‌ها به اصلاح وضعیت بهداشتی زائران یاری می‌رساند.

در ایران معاینات اولیه، تلقین واکسن و آموزش‌های بهداشتی به زائران از جمله اقداماتی است که پیش از سفر صورت می‌گیرد. در حال حاضر تزریق واکسن مننژیت برای کلیه زائران اجباری است و تزریق واکسن‌های دیگر مانند آنفلوانزا، باتوجه به شرایط زائران و با نظر پزشک کاروان صورت می‌گیرد.[۴۰] تجهیز هتل‌ها و رسیدگی به وضعیت بهداشتی آن‌ها،[۴۱] تأمین محل اسکان مناسب از اقداماتی سازمان حج جمهوری اسلامی ایران در جهت رفاه حاجیان و حفظ بهداشت و سلامت آنان است. از سال ۱۳۸۱ش. غذای حاجیان ایرانی به صورت متمرکز تهیه می‌شود که تأثیر عمده ای در بهداشت حاجیان ایرانی دارد. در این روش غذا در آشپزخانه‌های بزرگ مرکزی به شکل بهداشتی تهیه شده و بین زائران ایرانی در اقامت گاه‌های مختلف شهرهای مکه و مدینه توزیع می‌شود.[۴۲]

در حاجیان دیگر کشورها

در بسیاری از کشورهای اسلامی نیز توجه به امور بهداشت حاجیان مورد توجه دولت‌ها قرار گرفت و تشکیلات مشخصی برای رسیدگی به امور بهداشت حاجیان ایجاد شد. با نظارت بیشتر دولت‌ها بر سفرهای خارجی اتباع خود از جمله سفر حج، بررسی مسائل بهداشتی نیز از جمله موارد بررسی دولت‌ها برای اجازه سفر حاجیان قرار گرفت. در ایران نیز از ۱۳۳۳ صدور روادید حج منوط به کسب مجوز رسمی از پزشکان و نیز دریافت واکسن بوده است.[۴۳]

مشکلات بهداشتی در روزگار معاصر

با وجود اقدامات گسترده‌ای که کشورهای اسلامی برای بهداشت حاجیان انجام داده‌اند، سفر حج همچنان با خطراتی برای حاجیان همراه است و همه ساله افزون بر بیماری‌هایی که حاجیان در ایام حج بدان دچار می‌شوند، تعدادی از آنان در موسم حج به دلایل مختلف جان خود را از دست می‌دهند. در سال‌های اخیر آمار وفات حاجیان در ۱۵ روز موسم حج (از یکم تا ۱۵ ذی حجه) در مجموع شهرهای مکه و مدینه بر اساس آمار منتشره از سوی وزارت بهداشت عربستان سعودی به حدود ۱۰۰۰ نفر می‌رسد که از این میان متوفیان در مکه نسبت بسیار بیشتری دارند. در سال ۱۴۳۰ق. /۲۰۰۹م. در مکه ۶۴۶ و در مدینه ۲۷۳ تن، در سال ۱۴۳۱ق. /۲۰۱۰م. به ترتیب در مکه و مدینه ۷۱۷ و ۳۲۷ تن، در سال ۱۴۳۲ق. /۲۰۱۱م. در مکه ۸۷۲ تن و در مدینه ۲۷۱ تن و در سال ۱۴۳۳ق. / ۲۰۱۲م. در مکه ۵۴۱ و در مدینه ۴۴ تن[۴۴] از حاجیان جان خود را از دست داده‌اند.[۴۵]

بیماری‌های فراگیر

خستگی، تغییر آب و هوا، گرمای زیاد هوا در حجاز، سن بالای بسیاری از حاجیان و تراکم جمعیت زیاد در یک مکان از جمله عواملی است که خطرات بهداشتی زیادی برای حاجیان ایجاد می‌کند. امکان شیوع بیماری‌های ویروسی و واگیردار در موسم حج در مکه و مدینه بسیار بیشتر از شرایط معمولی است. این در حالی است که آب و هوای گرم حجاز به شیوع این گونه بیماری‌ها دامن می‌زند. امروزه نیز موسم حج از نظر شیوع بیماری‌های فراگیر مورد توجه کارشناسان بهداشتی است. شیوع بیماری‌هایی مانند تب دنگی که در کشورهای جنوب شرق آسیا رواج دارد، فلج اطفال، آنفولانزای خوکی، سارس، مننژیت، کرونا و وبا در سطح جهانی یا در برخی از کشورهای اسلامی، از جمله نگرانی‌های مسئولان برگزاری حج بوده است که برای جلوگیری از رواج آن در میان حاجیان معمولاً تدابیری مانند معاینه و واکسیناسیون حاجیان در مبادی ورودی به مکه و مدینه یا ایجاد محدودیت در تعداد حاجیان یا سن حاجیان اندیشیده می‌شود.[۴۶]

بیماری‌های تنفسی

افزون بر بیماری‌های فراگیر، برخی از بیماری‌های رایج در سفرهای حج و عمره بین حاجیان شیوع بیشتری دارد. مشکلات دستگاه تنفسی از جمله شایع‌ترین مشکلات حاجیان در موسم حج است. شایع‌ترین موارد مشکلات تنفسی به شکل سرماخوردگی بروز می‌کند که از رایج‌ترین علل مراجعه حاجیان به پزشکان در ایام حج است[۴۷] و علائمی مانند گلودرد، سرفه و آبریزش بینی دارد. مهم‌ترین راه درمان این بیماری استراحت و نوشیدن مایعات گرم است.[۴۸] انواع دیگر بیماری‌های دستگاه تنفسی مانند انواع آنفولانزا، آسم، سل و التهاب ریوی (سینه پهلو) نیز از جمله بیماری‌های حاجیان است که تعدادی از عوامل مرگ و میر را به خود اختصاص داده‌اند.[۴۹]

بیماری‌های زمینه‌ای

بخش دیگری از بیماری‌ها که شیوع زیادی دارد بیماری‌های مزمن‌اند که پیش از سفر حج در حاجیان زمینه دارند و به دلیل خستگی سفر یا شرایط خاص محیطی و گاه به دلیل عدم مصرف به موقع و کافی داروها در طول سفر حج علائم خود را نشان داده یا شدت می‌یابند. در میان این دسته از بیماری‌ها، بیماری‌های قلب و عروق از موارد شایع در دوران حج و از عوامل اصلی مرگ و میر در میان حاجیان است.[۵۰] مشکلات ناشی از بیماری‌های دیگر مانند قند خون بالا، بیماری‌های ریوی و کلیوی از جمله دیگر عوامل مرگ و میر در دوران حج هستند.[۵۱]

پیری جمعیت حاجیان از عوامل مؤثر در افزایش شدت بیماری‌های مزمن در حج است. اکثر جمعیت حاجیان را سالمندان تشکیل می‌دهند و بخشی از این موضوع به دلیل شرایط خاص اعزام حاجیان است که ناشی از محدودیت سفر حج است و به انتظار در سال‌های طولانی منجر می‌شود. سالمندان افزون بر اینکه در مقابل بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر هستند و در شرایط ازدحام توانایی کمتری دارند، بیماری‌های زمینه ای بیشتری نیز دارند که در ایام حج ممکن است آنان را به خطر بیاندازد.

بیماری‌های گوارشی

بیماری‌های دستگاه هاضمه نیز از جمله دیگر بیماری‌های شایع در دوران حج است.[۵۲] دردهای شکمی و اسهال از جمله عوامل شایع مراجعه حاجیان به پزشکان مستقر در مکه و مدینه هستند. اسهال مسافرتی که حاصل از تغییر مکان زندگی و ناآشنایی با عوامل بیماری‌زا در مکان جدید است از بیماری‌های شایع است که ممکن است ۵ یا ۷ روز طول بکشد.[۵۳]

گرمازدگی

گرمازدگی که ناشی از اقامت طولانی مدت در زیر تابش مستقیم خورشید و کم شدن آب بدن و بالا رفتن دمای بدن می‌شود، از بیماری‌های شایع در دوران حج است.[۵۴] گرمازدگی ممکن است با علائم خفیف یا شدید همراه باشد از جمله گرفتگی عضلات، خستگی شدید و ضعف بدن و در نهایت شوک که حاصل از گرمازدگی شدید است.[۵۵] گرمازدگی ممکن است بسیار خطرناک باشد و باید به سرعت مورد توجه و اقدام قرار گیرد و گرنه ممکن است به از دست رفتن جان بیمار منجر شود. برای پیش‌گیری از این مشکل، آشامیدن مکرر آب و آب‌زدن به‌ سر و صورت، باد زدن، خودداری از رفت و آمد بی‌مورد در آفتاب و در ساعات گرم روز، اجتناب از حضور در ازدحام جمعیت، خودداری از رفت و آمد انفرادی به خصوص هنگامی که احتمال گم‌شدن وجود داشته باشد به حاجیان توصیه می‌شود.[۵۶]

دیگر بیماری‌ها

از دیگر مشکلات شایع جسمی حاجیان در دوره حج، گرفتاری‌های عضلانی و مشکلات استخوانی مانند ضرب دیدگی، پیچ خوردگی و شکستگی استخوان‌ها است که افزون بر فشار جمعیت در زمان ازدحام، از عوارض راه رفتن به مدت طولانی است.[۵۷] اختلالات روانی که ممکن است به دلیل قطع بی موقع داروها، تغییر در موقعیت جغرافیایی و دوری از خانواده و بستگان، تغییر در رژیم غذایی و استرس اتفاق افتد[۵۸] و نیز اختلالات شناختی و عدم شناخت زمان و مکان که در برخی از بیماران مسن دیده می‌شود از دیگر مشکلات شایع حاجیان است.[۵۹] فشارهای ناشی از قطع مواد مخدر برای افراد معتاد، بیماری‌های چشمی، عرق سوز شدن، مشکلات قاعدگی زنان، بیماری‌های پوستی و به خصوص آفتاب سوختگی از جمله دیگر بیماری‌های رایج نزد حاجیان است.[۶۰]

بروز حوادث

بروز حوادث، علت دیگر مرگ و میر در ایام حج است. ازدحام جمعیت از عوامل اصلی حوادث منجر به مرگ و زخمی شدن حاجیان به شمار می‌رود. ازدحام بخصوص در مراسم رمی جمرات از مشکلات رایجی بوده است که بخصوص در سال‌های گذشته جان بسیاری را گرفته است. در سال ۱۴۱۵ق. /۱۹۹۴م. بر اثر ازدحام موجود در رمی جمرات ۲۷۰ تن کشته و ۴۰۰ تن زخمی شدند.[۶۱] حوادث مشابهی در سال‌های ۱۴۱۷ /۱۹۹۷م. ۱۴۱۸/۱۹۹۸م. ۱۴۲۱ق. / ۲۰۰۱ و ۱۴۲۴ق. / ۲۰۰۴ نیز تکرار شد.[۶۲] در صبح روز عید قربان سال ۱۴۲۶ق. / ۱۳۸۲ ش. تراکم جمعیت باعث زیر دست و پا افتادن تعداد زیادی از حجاج در اطراف حوض جمره عقبه شد و ۲۵۱ نفر کشته و بیش از۲۴۰ نفر زخمی شدند[۶۳] از آن زمان تغییرات زیادی در ساختمان جمرات صورت گرفته است تا بتواند بار زیاد حاجیان را تحمل کند. (جمرات)

حوادث غیر مترقبه مانند آتش‌سوزی و تصادف نیز از عوامل اصلی مرگ و میر حاجیان در حج است که به رغم پیشرفت‌های فناوری همچنان وقوع می‌یابد. از نمونه‌های آتش‌سوزی مربوط به آتش‌سوزی در منا در سال۱۹۷۵ میلادی است که به کشته شدن ۲۰۰ نفر انجامید.[۶۴] در سال ۱۹۹۷ میلادی نیز در منا آتش‌سوزی بزرگی به وقوع پیوست که ۳۴۳ نفر را به کام مرگ کشاند و ۱۵۰۰ نفر مجروح بر جای گذارد.[۶۵] تصادف وسایل نقلیه از جمله اتوبوس‌های مسافربری نیز از دیگر عوامل مرگ و میر حاجیان است. در سال۱۴۳۱ق. ۴۳ نفر[۶۶] و ۱۴۳۲ق. ۴۲ نفر[۶۷] و در سال ۱۴۳۳ق. ۲۷ نفر[۶۸] به دلیل حوادث ناشی از تصادفات اتومبیل تنها در فاصله یکم تا پانزدهم ذی الحجه کشته شده‌اند.

در روایات

سفارش‌های اسلامی درباره بهداشت حج، زیرمجموعه توصیه‌هایی قرار می‌گیرند که در متون اسلامی درباره بهداشت فردی و محیطی و نیز بهداشت سفر وجود دارد؛‌ مانند تطهیر بدن و لباس از آلودگی، مستحب بودن شست و شوی بدن پیش از سفر و همراه داشتن دارو و غذای پاکیزه.[۶۹] برخی از پژوهشگران، بر اهداف بهداشتی برخی از مناسک حج، مانند غسل مستحب در هنگام احرام یا حلق و تقصیر، در کنار دیگر معانی رمزآمیز آن تصریح کرده‌اند.[۷۰] آنچه بخصوص در میان نویسندگان معاصر مورد تأکید است، کارکرد مثبت زیارت خانه خدا و مراسم حج بر حفظ بهداشت روانی افراد است. این نویسندگان با تأکید بر نقش عبادت و راز و نیاز با خداوند در آرامش روانی، کارکرد حج و زیارت را که یکی از برنامه‌های اصلی عبادی در میان مسلمانان است، از این منظر مورد مطالعه قرار داده‌اند.[۷۱]

پانویس

  1. ↑ لغتنامه دهخدا، ج3، مدخل بهداشت.
  2. ↑ واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دفتر هشتم.
  3. ↑ تاریخ الطبری، ج8، ص 150؛ ج9، ص 150، 501، ج10، ص 139.
  4. ↑ الکامل فی التاریخ، ج8، ص 574؛ ج9، ص205؛ ج11، ص 148؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص 704- 711؛ ج8، ص 444؛ درب زبیده، ص 62-68.
  5. ↑ پنجاه سفرنامه قاجاری، ج1، ص 596؛ الحجر الصحی فی الحجاز، ص106، 109.
  6. ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 118؛ الحج قبل مئه سنه، ص 245-246.
  7. ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 115-116.
  8. ↑ الحج قبل مئه سنه، ص 144؛ الحجر الصحی، ص 158.
  9. ↑ با من به خانه خدا بیایید، ص 313-314.
  10. ↑ مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول، ص 36-37.
  11. ↑ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج4، ص 569.
  12. ↑ حج قبل مئه سنه، ص214-215، 155-156.
  13. ↑ الحج قبل مئه السنه، ص 207-209.
  14. ↑ موسوعه مراه الحرمین، ج1، ص 114؛ الحج قبل مئه سنه، ص 210-211، التاریخ القویم، ج3، ص289.
  15. ↑ نک: تحصیل المرام، ج2، ص 882؛ افاده الانام، ج2، ص 404-429.
  16. ↑ کامل فی التاریخ، ج8، ص 207، ج10، ص225؛ ج11، ص 106،.
  17. ↑ تاریخ مکه سباعی، ج2، ص 502.
  18. ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 505، 554، ج3، ص33، 37، 109؛ تحصیل المرام، ج2، ص 834.
  19. ↑ افاده الانام، ج2، ص 459-460.
  20. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 886- 887.
  21. ↑ اخبار مکه، ج2، ص 154؛ وفاء الوفاء، ج1، ص 51.
  22. ↑ نک: الارج المسکی، ص 106؛ تحصیل المرام، ج2، ص 889.
  23. ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 226.
  24. ↑ اتحاف الوری، ج2، ص 226، 279، 260، 238؛ زهور المقتطفه من تاریخ مکه المشرفه، ص223، تحصیل المرام، ج2، ص761.
  25. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 891؛ الحج قبل مئه سنه، ص142.
  26. ↑ الحج قبل مئه سنه، ص142.
  27. ↑ الحجر الصحی فی الحجاز، ص139-164، ص 149-153؛ الحج قبل مئه سنه، ص244.
  28. ↑ the Hajj Today,p81
  29. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 896؛ نیز نک: الحج قبل مئه سنه، ص158.
  30. ↑ the Hajj Today, p70
  31. ↑ the Hajj Today,p 71
  32. ↑ التاریخ القویم، ج1، ص 292-293.
  33. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 887؛ حج قبل مئه سنه، ص 246.
  34. ↑ الحج قبله مئه سنه، ص 215.
  35. ↑ تحصیل المرام، ج2، ص 888؛ حجر الصحی، ص 70-73.
  36. ↑ نک :پنجاه سفرنامه قاجاری، ج6، ص 121-122, 124-127.
  37. ↑ المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 644 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».
  38. ↑ المملکه السعودیه فی مائه عام، ج10، ص 646 «تطور الخدمات الصحیه فی المملکه العربیه السعودیه خلال مائه عام».
  39. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص 409، ج26، ص 272.
  40. ↑ راهنمای سلامت زائران، ص 7-8.
  41. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 95.
  42. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص 242-243؛ حج 29، ص370؛ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 68.
  43. ↑ روزنامه رسمی کشور، مصوبه هیئت وزیران مورخه 28/1/1333.
  44. ↑ الکتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 236.
  45. ↑ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 558.
  46. ↑ کتاب الاحصائی السنوی 1432، ص 330؛ دلیل الحاج الصحی، ص 17-19؛ صحتک فی الحج و العمره، ص 21-22.
  47. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین اللمللی ÷زشکی حج و زیارت، ص 17، 34.
  48. ↑ راهنمای پزشکی حج، ص 17؛ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 26.
  49. ↑ کتاب الاحصائی السنوی، ص341.
  50. ↑ کتاب الاحصائی السنوی1432، ص 341؛ بهداشت و ایمنی در حج، ص 3.
  51. ↑ الکتاب الاحصائی السنوی 1432، ص341.
  52. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص26.
  53. ↑ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 61، راهنمای پزشکی حج، ص 24.
  54. ↑ تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، ص 45، راهنمای بهداشت حج، ص 19، 26.
  55. ↑ میقات حج، شماره 6، ص 193-195.
  56. ↑ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص23-24.
  57. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 19، 16، 34.
  58. ↑ بهداشت و ایمنی در حج، ص 6, راهنمای پزشکی حج، ص 42-43.
  59. ↑ راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، ص 29.
  60. ↑ کتاب خلاصه مقالات نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، ص 34؛ راهنمای پزشکی حج، ص22؛ راهنمای سرامت زائران حج تمتّع، ص 30.
  61. ↑ Guests Of GOD, P. 11.
  62. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453؛ اعمال ندوة، ج2، ص201-202 . Guests Of GOD, p 11
  63. ↑ با کاروان صفا در سال 82، ص453..
  64. ↑ Hajj journey to the heart of Islam, p. 239
  65. ↑ Guests Of GOD, P. 11.
  66. ↑ کتاب الاحصائی السنوی 1431، ص 345؛.
  67. ↑ کتاب الاحصائی السنوی، 1432، ص 341.
  68. ↑ کتاب الاحصائی السنوی، 1433، ص 237.
  69. ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص 185؛ ندوة الحج الکبری، سلامة الحج، ص 347، 196، 209.
  70. ↑ حج برنامه تکامل، ص 201.
  71. ↑ مطالعات اسلام و روانشناسی، شماره 3، ص 47، «اثر بخشی مناسک حج بر سلامت روانی حجاج»؛ کتاب خلاصه مقالات همایش بین‌المللی پزشکی حج، ص32.
  1. ↑ بیابان‌های جزیرة العرب ، جای مناسبی برای پراکنده شدن قبیله‌های بیابان‌نشین بود، که بیشتر به راهزنی از کاروان‌های تجاری و کاروان حاجیان می‌پرداختند.
  2. ↑ که بدن حاجیان را پذیرای بیماری‌ها می‌کرد.
  3. ↑ به‌ویژه برای کسانی که در سرزمین‌های سردسیر زندگی می‌کردند.
  4. ↑ فاضلاب منازل به چاه‌هایی در کوچه‌ها می‌ریختند که در طول سال چند بار تخلیه می‌شدند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/ بهداشت.
  • اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
  • اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله ازرقی، تحقیق رشدی الصالح ملحس، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
  • الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری (م.۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
  • افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (م.۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
  • با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
  • با من به خانه خدا بیایید، محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، شرکت طبع کتاب، ۱۳۴۰ش.
  • پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
  • تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • تحصیل المرام ف‍ی اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و م‍ک‍ه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام‌، محمد بن احمد الصباغ (م.۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
  • تغذیه و بهداشت زائران در حج و عمره، حسین حاجیان فر، سارا طهماسبی، زهره کدخدایی، اصفهان، انتشارات آبی روشن، ۱۳۸۸ش.
  • حج برنامه تکامل، سید محمد ضیاء طباطبایی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • الحج قبل مئه سنه ال‍رح‍ل‍ه ال‍س‍ری‍ه ل‍ل‍ض‍اب‍ط ال‍روس‍ی ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز دول‍ت‍ش‍ی‍ن ال‍ی م‍ک‍ه ال‍م‍ک‍رم‍ه ۱۸۹۸–۱۸۹۹، عبدالعزیز دولتشین، به کوشش نعیم ریزفان، بیروت، دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه، ۱۴۱۴ق.
  • الحجر الصحی فی الحجاز، جلودن صاری یلدز، ترجمه به عربی عبدالرازق برکات، ریاض، ۱۴۲۲ق.
  • درب زبیدة طریق الحج من الکوفه الی مکه المکرمة، سعد عبدالعزیز سعد الراشد، الریاض، دارالوطن، ۱۴۱۴ق.
  • دلیل الحاج الصحی، وزارة الصحه (اداره العامه للاعلام الصحی)، ریاض، وزارة الصحه، ۱۴۳۰ق.
  • راهنمای پزشکی حج، پیمان ادیبی، مصطفی قانعی، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی اصفهان، ۱۳۷۵ش.
  • راهنمای سلامت زائران حج تمتّع، مرکز پزشکی حج و زیارت، تهران، سازمان حج و زیارت.
  • روزنامه رسمی کشور، سایت قوه قضاییه (www.dastour.ir)
  • صحتک فی الحج و العمره، حسان شمسی باشا، دمشق، دارالقلم، ۲۰۰۷م.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۱ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۲ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب الاحصائی السنوی ۱۴۳۳ق، ادارة العامة للاحصاء و المعلومات بوزارة الصحة المملکة العربیة السعودیة، ریاض، وزارة الصحة.
  • کتاب خلاصه نخستین همایش بین‌المللی پزشکی حج و زیارت، تهران، ۱۳۹۱ش.
  • مجموعه رسائل خطی فارسی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد آستان قدس رضوی، ۱۳۶۸ش.
  • مطالعات اسلام و روانشناسی (دو فصلنامه)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم.
  • المملکه العربیه السعودیه فی مائه عام، دراسات و بحوث، ج۱۰ الامن و الصحه، داره الملک عبدالعزیز، ریاض، ۱۴۲۸ق.
  • موسوعة مراه الحرمین، ایوب صبری پاشا، قاهره، دارالافاق العربیه، ۲۰۰۴م.
  • میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • ندوة الحج الکبری، السلامة فی الحج، وزاره الحج، ریاض، وزاره الحج، ۱۴۳۱ق.
  • وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (-۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
  • من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • Guests of GOD، Robet Bianchi ،New York، Oxford university press، 2004.
  • Hajj: Journey to the Heart of Islam،Venetia Porter، British Museum Press، 2012.
  • the Hajj Today، F. E. Peters، New Jersey، Princeton University Press، 1994.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=بهداشت_حج&oldid=30408»