کاربر:Gholampour/صفحه تمرین۲

مرقد مسلم بن عقیل

اطلاعات اوليه
تأسیس	قبل از سال 1055 ه. ق
مکان	مسجد کوفه
معماری
بازسازی	نواب حافظ محمد عبدالحسین‌خان، آیت‏‌الله سیدمحسن حکیم

موقعیت مرقد

مرقد مسلم بن عقیل، نماینده امام حسین(ع) به سوی اهل کوفه و اولین شهید واقعه کربلا، در ضلع جنوب‌شرقی مسجد كوفه و در فاصله كمى از دارالاماره قرار دارد. به‌طوری که مقابل مرقدش، مرقد هانی بن عروه و در جنب‌اش مرقد مختار ثقفی قرار دارد. به این مرقد در سفرنامه‌ابن جبیر در سال ۵۸۰ق و سفرنامه ابن بطوطه در سال ۷۲۵ق اشاره شده است. پس از مدتى، بارگاه و صحن مخصوصى براى آن بنا گرديد و به مسجد كوفه متصل شد. در حال حاضر، ورود به آن نيز از طريق صحن و شبستان مسجد، امكان‌پذير است.

قبر مسلم بن عقیل در نزدیکی مجاورت دیوار شرقی مسجد کوفه قرار دارند و از در بزرگی در آن به آنها منتهی می شود./کتاب موسوعة‌العتبات‌المقدسه مرقد مسلم بن عقيل در جوار مسجد كوفه و در سمت شرق آن قرار دارد./سایت لبیک

مرقده الشریف بالکوفه جنب مسجد الاعظم متصل برکنه الشرقی الجنوبی عامر مشید، له حرم قدیم البنا فی وسطه شباک فضی صغیر./کتاب مراقد المعارف

مجاور لجدار مسجد الکوفه من جهة الشرق/ کتاب مزارات اهل بیت

وفي الجهة الشرقية من الجامع بيت صغير يصعد إليه فيه قبر مسلم بن عقیل/کتاب رحله ابن جبیر

وقد ذكر لنا الرحالة أبن جبير انه في سنة 580هـ زارَّ مدينة الكوفة وشاهد فيها آثار جميلة منها الجامع الاعظم فقد وصفه بأنه ما روي في الارض مسجد اطول اعمدة منه ولا اعلى سقفاً ثم يقول وفي الجهة الشرقية من الجامع بيت صغير يُصعد اليه فيه قبر مسلم بن عقيل بن ابي طالب عليه السلام ومما يستشف من كلامه ان ارض الحضرة المقدسة لمسلم بن عقيل عليه السلام كانت اعلى من أرض المسجد . ثم ان الرحالة الكبير ابن بطوطة ذكر المرقد الطاهر ايضاً فبعد ان وصف المسجد قال وفي الجهة الشرقية من الجامع بيت مرتفع يُصعد إليه فيه قبر مسلم بن عقيل عليه السلام كما وقد اشار الى قبور اخرى خارج الجامع لبعض الفواطم وذلك في سنة 725هـ ثم توالت العمارات فوضع شباك على المرقد الطاهر/ سایت مسجد کوفه

و قد مضى مع بعض أصدقائه لزيارة مرقد مسلم بن عقيل عليه السّلام المجاور للمسجد الأعظم في الكوفة/ کتاب تاریخ نجف

مسلم بن عقيل يرقد اليوم في موقع يأخذ شكل الزاوية بين المسجد الأعظم في الكوفة وقصر الإمارة الذي عفى على بنائه الزمن وليس منه اليوم غير حُفرة أساسه، ويقع مرقده في الجهة الشرقية من مسجد الكوفة، ويُقابله ــ بُعْدَ أمتار ــ مرقد ناصره هانئ بن عروة، كما يرقد إلى جنبه المختار بن أبي عبيد الثقفي الآخذ بثأر الحسين وأهل بيته وصحبه بل بثأر الإسلام. في أيّامنا هذا، في وسط مدينة الكوفة، وعلى يمين المتوجّه من مدينة النجف الأشرف إلى بغداد، وبجوار مسجد الكوفة، من جهة حائطها الشرقي.

توجد مراقد ثلاثة متجاورة.

أعظمها وأشمخها وأهمّها: مرقد مسلم بن عقيل.

وبجواره مرقد المختار بن أبي عبيدة الثقفي، الآخذ بثأر الحسين من قتلته المباشرين ويقابله مرقد هانئ بن عروة، قرين مسلم في الكفاح والشهادة.

يرقد في تلك البقعة الشريفة أوّل شهيد من القافلة الحسينية./کتاب مسلم بن عقیل

ومرقده عامر مشيّد بمدينة الكوفة جنب المسجد الأعظم ، متصل بركنه الشرقي الجنوبي./کتاب المزار

وفي الجهة الشرقيّة من الجامع بيت مرتفع يصعد إليه، فيه قبر مسلم بن عقيل بن أبي طالب رضي الله عنه/ رحله ابن بطوطه

مرقد مسلم بن عقیل، بیرون ضلع شرقی مسجد کوفه و در فاصله کمی از دارالاماره قرار داشته است. پس از مدتی، بارگاه و صحن مخصوصی برای آن بنا گردید و به مسجد کوفه متصل شد. در حال حاضر، ورود به آن نیز از طریق صحن و شبستان مسجد، امکان‏‌پذیر است.

تاریخچه بنا

نخستین کسی که برفراز قبر او بنایی به پا کرد مختار بن ابی عبیده ثقفی بود. در ۳۶۸ ق و در زمان آل بویه، عضد الدوله نیز آن را توسعه داد. سلطان اویس جلایری در ۷۶۷ ق و پادشاهان صفوی در ۱۰۵۵ق و پادشاهان قاجار در ۱۲۳۲ ق تعمیراتی در آن انجام دادند. از دیگر کسانی که این مزار را بازسازی کردند باید از شیخ محمد حسین معروف به صاحب جواهر یاد کرد که در ۱۲۶۳ ق با مبالغی که سلطان لکنو از هند برای این کار اختصاص داد به تعمیر گسترده آن پرداخت. او ضریحی برفراز قبر مسلم نصب کرد. در نزدیکی آن، قبر‌های عاتکه و سکینه، دختران امام حسین (ع)، قرار دارند. در سال‌های اخیر به همت آیت الله حکیم و جمعی از نیکوکاران بنای جدیدی شامل حرم و رواق ساخته شد./تابناک

نخستین کسی که بر فراز قبر او بنایی به پا کرد مختار بن ابی عبیدة ثقفی بود. در زمان آل بویه، عضدالدوله نیز آن را در ۳۶۸ ق توسعه داد. سلطان اویس جلایری در ۷۶۷ ق و پادشاهان صفوی در ۱۰۵۵ ق و پادشاهان قاجار در ۱۲۳۲ ق تعمیراتی در آن آستان انجام دادند.

از دیگر کسانی که این مزار را بازسازی کردند باید از شیخ محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر یاد کرد که در ۱۲۶۳ ق با مبالغی که سلطان لکهنو از هند برای این کار اختصاص داد به تعمیر گسترده آن پرداخت. او ضریحی از نقره و گنبدی از طلا بر فراز قبر مسلم نصب کرد.[۳۲]/سفرنامه ابن جبیر/دایرة المعارف تشیع/ در نزدیکی آن، قبرهای عاتکه و سکینه، دختران امام حسین علیه السلام، قرار دارد.[۳۳]/آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین/ تاریخ نجف و حیره/ در سال‌های اخیر به همت آیت الله حکیم و جمعی از نیکوکاران بنای جدیدی شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نیز توسط حاج رشاد مرزه طلاکاری گشت.[۳۴]/دایرة المعارف تشیع سایت دانشنامه اسلامی پس از شهادت مسلم و هانى با موافقت عبيدالله، قبيله مذحج، پيكر پاك آن دو را كنار دارالاماره به خاك سپردند. شايد اين مكان به اين دليل انتخاب شد كه قبر آنها زير نظر حكومت باشد و رفت و آمد شيعيان را زير نظر داشته باشند. تا سال 65ق. قبر آن دو، بدون سايبان بود. در اين سال مختار ثقفى دستور اوّلين بناى آستانه مسلم را صادر كرد و براى قبر او حرم و گنبدى تأسيس نمود و نام آن دو را روى سنگ مرمر حك كرد و آنها را روى قبور آنها گذاشت. در سال 368 ق. حرم و بارگاه مسلم بن عقيل، توسط عضدالدوله ديلمى تجديد بنا شد. وى خانه‌هايى اطراف حرم ساخت و حقوق ماهيانه‌اى براى ساكنين جوار آستانه بر قرار كرد. در سال 656ق. آستانه توسط محمدبن محمود رازى تعمير گرديد. در سال 1263ق. توسط آيت الله محمد حسن صاحب جواهر، تعميرات اساسى در آستانه صورت گرفت. در سال 1384 ق. آيت الله سيد محسن حكيم دستور تجديد بناى اساسى آستانه را صادر كرد و به همت حاج محمد رشاد، گنبد طلا كارى شد و در اين راه 180 هزار دينار عراق هزينه گرديد.[۳۴]/سایت موسسه تحقیقات

در شعبان سال ۶۵ هجری به دستور مختار ثقفی، آستانه حضرت مسلم بن عقیل (علیه‌السلام) بنا گردید بر روی قبر، سنگی از مرمر نهاده گنبدی ساخته شد. [۱۱۱]/دانشنامه تشیع این ساختمان در شرق مسجد جامع کوفه واقع شده و بارها مورد مرمّت و یا تعمیر اساسی قرار گرفته است. در سال ۱۳۸۵ ه ساختمانی جدید با گنبدی زراندود بر آن ساخته شد. این آستانه اکنون به صورت چهار گوش و به مساحت ۱۰۶ متر مربع و از سه طرف دارای رواق است. رواق جنوبی آن به قبر مختار متصل گردیده است و در مقابل حرم یک ایوان بزرگ قرار دارد، بر روی قبر نیز ضریحی نقره‌ای کار گذاشته شده است.[۱۱۳]/دانشنامه تشیع

./مراقد المعارف

بالای ضریح ، گنبدی قرار دارد كه سطح بیرونی آن كاشی كاری شده است . حرم حضرت مسلم ( علیه السلام ) چندین بار مرمت و بازسازی و توسعه پیدا كرده است كه عبارتند از : عمارت اول در سفرنامه ثیبور آمده از روی كتیبه ای كه بالای مرقد مسلم بن عقیل ( علیه السلام ) و هانی بن عروه قرار داشته ، فهمیده می شود محمد بن محمود رازی و ابوالمحاسن بن احمد شیرازی در سال 681 هجری آن را بنا كرده اند . در سال 1380 قمری ، صحن اطراف ضریح مسلم بن عقیل ( علیه السلام ) و قبر هانی بن عروه توسعه یافته و رواق هایی در آن ساخته شد ؛ به طوری كه هر دو مرقد را یك دیوار احاطه كرد . همو آورده است سیّده عادله خاتون ، دختر احمد پاشا ابن الحاج حسن پاشا و همسر سلیمان پاشا ، دیوارهای مسجد كوفه در قسمت شمال غربی را از محل اموال خاص خودش بنا كرده است . در كتاب المراقد آمده شیخ طعمه كوفی ، رئیس نگهبانان حرم ، قطعه های ضریح دیگری را كه متعلق به قبر حضرت مسلم ( علیه السلام ) بوده ، نشان داده كه تاریخ ساخت آن ، به سال 1055 هجری باز می گردد و آن طور كه در یكی از كناره های ضریح نوشته شده ، زن بزرگواری به نام امّ آغاخان ، آن را ساخته و وقف كرده است . عمارت دوم در ربیع الاول سال 1232 هجری ، نوّاب حافظ محمد عبدالحی خان ، حرم را تجدید بنا كرد . تاریخ تجدید بنای حرم در ضمن اشعاری كه بیت آخرش « هی باب حطة فادخلوها سجّداً » می باشد ، آمده است كه به حروف ابجد ، 1232 ( همان سال تجدید بنا ) می شود . مرحوم حكیم ، دستور داد تا برای مرقد حضرت عباس ( علیه السلام ) و مسلم ( علیه السلام ) و قاسم بن موسی بن جعفر و مقام امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) در مسجد كوفه ، ضریح هایی ساخته شود . عمارت سوم در سال 1384 هجری ، حاج محمد رشاد مرزه ، بنای مرقد و صحن را بازسازی كرد . در سال 1387 هجری ، حاج محمد حسین رفیع بهبهانی كویتی به دستور مرحوم حكیم ، گنبد را طلاكاری كرد ( 1 ) كه هم اكنون نیز زیارت گاه عاشقان و شیفتگان شهیدان كربلاست ./تابناک

غیر قابل./ مزارات اهل بیت

بالای ضریح گنبدی قرار دارد که سطح بیرونی آن کاشی کاری شده است، حرم مسلم بن عقیل(ع) چندین بار مرمت، بازسازی و توسعه پیدا کرده است. در سفرنامه ثیبور آمده از روی کتیبه‌ای که بالای مرقد مسلم بن عقیل(ع) و هانی بن عروه قرار داشته، فهمیده می‌شود محمد بن محمود رازی و ابوالمحاسن بن احمد شیرازی در سال 681 هجری آن را بنا کرده‌اند، در سال 1380 قمری، صحن اطراف ضریح مسلم بن عقیل(ع) و قبر هانی بن عروه توسعه یافته و رواق‌هایی در آن ساخته شد؛ به طوری که هر دو مرقد را یک دیوار احاطه کرد. در کتاب المراقد آمده شیخ طعمه کوفی، رئیس نگهبانان حرم، قطعه‌های ضریح دیگری را که متعلق به قبر حضرت مسلم(ع) بوده، نشان داده که تاریخ ساخت آن به سال 1055 هجری باز می‌گردد و آن طور که در یکی از کناره‌های ضریح نوشته شده، زن بزرگواری به نام امّ آغاخان، آن را ساخته و وقف کرده است. همچنین در ربیع الاول سال 1232 هجری، نواب حافظ محمد عبدالحی خان، حرم را تجدید بنا کرد. تاریخ تجدید بنای حرم در ضمن اشعاری که بیت آخرش «هی باب حطة فادخلوها سجّداً» آمده است که به حروف ابجد، 1232(همان سال تجدید بنا) می‌شود. در سال 1384 هجری، حاج محمد رشاد مرزه، بنای مرقد و صحن را بازسازی کرد. در سال 1387 هجری، حاج محمد حسین رفیع بهبهانی کویتی به دستور مرحوم حکیم، گنبد را طلاکاری کرد./فارس

وقد وقف المؤرّخ الشيخ محمد حرز الدين على بعض آثار مرقد مسلم بن عقيل ، منها : بقية شباك قديم كان قد وضع على قبره ، مصنوع من الحديد الصفر ، وشباك آخر يعود تاريخه إلى سنة ١٠٥٥ ه‌ / ١٦٤٥ م [١]./کتاب المزار/

در گذشته، روى قبر شريف مسلم، يك ضريح چوبى مشبك وجود داشت كه بر آن، اشعارى در مدح حضرت مسلم، نقش بسته بود. تاريخ آن نيز سال 1055 ه. ق، (دوره صفوى) بود. ضريح را يك بانوى ايرانى، به نام «مام آقاخان» هديه كرده بود. پس از مدتى، اين ضريح چوبى، با يك ضريح نقره‌اى، تعويض گرديد.[214] بارگاه مسلم بن عقيل، براساس كتيبه‌اى كه پيش‌تر بر ورودى آنجا قرار داشت، در سال‌هاى 1232 و 1233 ه. ق، به اهتمام يكى از دولتمردان شيعه هندى، به نام نواب حافظ محمد عبدالحسين خان بازسازى شد. گنبد بنا تا حدود نيم قرن گذشته، كاشى‌كارى بود. در سال 1384 ه. ق، تعدادى از مؤمنان نزد آيت‌الله سيد محسن حكيم آمدند و از ايشان براى طلاكارى گنبد حرم حضرت مسلم، اجازه گرفتند. آنها پس از كسب اجازه، از سال 1385 ه. ق- 1965 م، شروع به توسعه و بازسازى حرم و همچنين گنبد نمودند. همچنين به دستور سيد محسن حكيم ضريح طلا و نقره‌كوب جديدى براى حرم حضرت مسلم در اصفهان ساخته شد و روى قبر شريف، نصب گرديد. كار طلاكارى گنبد نيز از تاريخ 28 ربيع‌الاول 1387 ه. ق، آغاز شد و يكى از تاجران شيعه، به نام حاج محمدحسين رفيعى بهبهانى كويتى، هزينه كامل آن را پرداخت و سيد موسى بحرالعلوم در ماده تاريخ آن، قصيده‌اى را سرود كه گرداگرد ساقه گنبد بنا، ثبت گرديد.[215]/زیارتگاه‌های عراق

بالاي ضريح ، گنبدي قرار دارد كه سطح بيروني آن كاشي كاري شده است.حرم حضرت مسلم(عليه السلام) چندين بار مرمت و بازسازي و توسعه پيدا كرده است كه عبارتند از: عمارت اول در سفرنامه ثيبور آمده از روي كتيبه اي كه بالاي مرقد مسلم بن عقيل(عليه السلام) و هاني بن عروه قرار داشته ، فهميده مي شود محمد بن محمود رازي و ابوالمحاسن بن احمد شيرازي در سال 681 هجري آن را بنا كرده اند. در سال 1380 قمري، صحن اطراف ضريح مسلم بن عقيل(عليه السلام) و قبر هاني بن عروه توسعه يافته و رواق هايي در آن ساخته شد؛ به طوري كه هر دو مرقد را يك ديوار احاطه كرد. همو آورده است سيّده عادله خاتون، دختر احمد پاشا ابن الحاج حسن پاشا و همسر سليمان پاشا، ديوارهاي مسجد كوفه در قسمت شمال غربي را از محل اموال خاص خودش بنا كرده است. در كتاب المراقد آمده شيخ طعمه كوفي، رئيس نگهبانان حرم، قطعه هاي ضريح ديگري را كه متعلق به قبر حضرت مسلم(عليه السلام) بوده، نشان داده كه تاريخ ساخت آن، به سال 1055 هجري باز مي گردد و آن طور كه در يكي از كناره هاي ضريح نوشته شده، زن بزرگواري به نام امّ آغاخان، آن را ساخته و وقف كرده است. عمارت دوم در ربيع الاول سال 1232 هجري، نوّاب حافظ محمد عبدالحي خان، حرم را تجديد بنا كرد. تاريخ تجديد بناي حرم در ضمن اشعاري كه بيت آخرش «هي باب حطة فادخلوها سجّداً» مي باشد، آمده است كه به حروف ابجد، 1232(همان سال تجديد بنا) مي شود. مرحوم حكيم، دستور داد تا براي مرقد حضرت عباس(عليه السلام) و مسلم(عليه السلام) و قاسم بن موسي بن جعفر و مقام اميرالمؤمنين(عليه السلام) در مسجد كوفه، ضريح هايي ساخته شود. عمارت سوم در سال 1384 هجري، حاج محمد رشاد مرزه، بناي مرقد و صحن را بازسازي كرد. در سال 1387 هجري، حاج محمد حسين رفيع بهبهاني كويتي به دستور مرحوم حكيم، گنبد را طلاكاري كرد1 كه هم اكنون نيز زيارت گاه عاشقان و شيفتگان شهيدان كربلاست./سایت تکتاز بربالاى مرقد گبندى طلايى قرار دارد و وزارت اوقاف عراق در سال 1960 م اقدام به توسعه صحن شريف واقع بين قبر مطهر مسلم بن عقيل و هانى بن عروه نمود و رواق‏هايى در آنجا ساخت. در سال 1965 م مجدداً رواق اطراف ضريح توسعه يافت و ديوارهاى داخلى حرم كاشيكارى وآينه‏كارى شد. در سفرنامه (ثيبور) آمده است كه او از خلال سنگ نوشته‏اى كه بر روى قبر مسلم بن عقيل و هانى بن عروه بوده، دريافته است كه محمد بن محمود رازى وابوالمحاسن بن احمد شيرازى در سال 681 ه ق اين مرقد را بنا كرده‏اند. همچنين او اضافه مى‏كند كه بانوى نيكوكار (عادله) دختر احمد پاشا و همسر والى سلمان پاشا دستور داد كه ديوار شمال غربى مسجد كوفه را با هزينه شخصى خود بازسازى كنند[1]. شيخ حرز الدين در كتاب المراقد جلد دوم صفحه 309 مى‏گويد: (توليت مرقد مسلم بن عقيل جناب آقاى شيخ طعمه كوفى پنجره ديگرى را به ما نشان داد كه تاريخ ساختن آن به سال 1055 ه ق باز مى‏گردد و در يكى از گوشه‏هاى آن نوشته شده است كه اين پنجره به نفقه بانوى نيكوكار (مادر آغاخان) ساخته شده است. در ماه ربيع الاول سال 1232 ه ق شخصى به نام حافظ محمد عبدالحى خان اقدام به بازسازى حرم نمود. سيد محسن حكيم نيز دستور داد كه پنجره‏هايى براى مرقدهاى مطهر حضرت ابوالفضل (ع)، مسلم بن عقيل، قاسم بن موسى بن جعفر و مقام اميرالمؤمنين (ع) در مسجد كوفه ساخته و نصب شود. در سال 1384 ه ق حاج محمد رشاد ميرزا اقدام به تجديد بناى صحن و مرقد شريف نمود. در سال 1387 ه ق حاج محمد حسين رفيعى بهبهانى كويتى بنا به دستور سيد محسن حكيم اقدام به تذهيب گنبد مرقد مسلم بن عقيل نمود./سایت لبیک

ضریح قبر مسلم بن عقیل

در گذشته، روی قبر شریف مسلم، یک ضریح چوبی مشبک وجود داشت که بر آن، اشعاری در مدح حضرت مسلم، نقش بسته بود. تاریخ آن نیز سال 1055 ه. ق، (دوره صفوی) بود. ضریح را یک بانوی ایرانی، به نام «مام آقاخان» هدیه کرده بود. پس از مدتی، این ضریح چوبی، با یک ضریح نقره‌‏ای، تعویض گردید.

بازسازی بارگاه

بارگاه مسلم بن عقیل، براساس کتیبه‌‏ای که پیش‏تر بر ورودی آنجا قرار داشت، در سال‌‏های 1232 و 1233 ه. ق، به اهتمام یکی از دولت‌مردان شیعه هندی، به نام نواب حافظ محمد عبدالحسین‌خان بازسازی شد. گنبد بنا تا حدود نیم قرن گذشته، کاشی‏‌کاری بود. در سال 1384 ه. ق، تعدادی از مؤمنان نزد آیت‏‌الله سیدمحسن حکیم آمدند و از ایشان برای طلاکاری گنبد حرم حضرت مسلم، اجازه گرفتند. آنها پس از کسب اجازه، از سال 1385 ه. ق- 1965 م، شروع به توسعه و بازسازی حرم و همچنین گنبد نمودند.

همچنین به دستور سیدمحسن حکیم ضریح طلا و نقره‏‌کوب جدیدی برای حرم حضرت مسلم در اصفهان ساخته شد و روی قبر شریف، نصب گردید. کار طلاکاری گنبد نیز از تاریخ 28 ربیع ‏الاول 1387 ه. ق، آغاز شد و یکی از تاجران شیعه، به نام حاج محمدحسین رفیعی بهبهانی کویتی، هزینه کامل آن را پرداخت و سید موسی بحرالعلوم در ماده تاریخ آن، قصیده‌‏ای را سرود که گرداگرد ساقه گنبد بنا، ثبت گردید.

منابع

• رحله ابن بطوطه، ابن بطوطه، رباط، اكاديمية المملكة المغربية، بی‌تا.
• رحله ابن جبیر، ابن جبیر، بیروت، دار ومكتبة الهلال، بی‌تا.
• زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، تهران، سازمان حج و زیارت، بی‌تا.
• الدلیل، منشورات مؤسسة كاشف الغطاء العامة، النجف، مؤسسة كاشف الغطاء العامة، بی‌تا.
• مراقد المعارف، محمد حرزالدين، تحقيق: محمدحسين حرزالدين، قم، سعيد بن جبير، ۱۳۷۱ش.
• المزار، سید مهدی القزوینی، تحقیق: جودت قزوینی، ط۱۵، بیروت، دار الرافدين للطباعة والنشر والتوزيع، بی‌تا.
• مسلم بن عقیل(ع)، محمد البغدادی، كربلاء، العتبة الحسينية المقدسة؛ قسم الشؤون الفكرية والثقافية، ۱۴۳۳ق.
• موسوعة العتبات المقدسة، جعفر الخلیلی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.