الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء

اَلاَرج المسکی، کتابی در تاریخ محلی و شرح حال زمامداران مکه و خلفا، نوشته علی بن عبدالقادر طبری (درگذشت ۱۰۷۰ق)

نویسنده

نویسنده الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک و الخلفاء از دانشوران و تاریخ‌نگاران شافعی ساکن مکه و در زمره خاندان نام‌آور طبری است که به امام حسین(ع) نَسَب می‌برند. اعضای این خاندان در فقه و خطابه، برجسته و عهده‌دار وظایف دینی و سیاسی مهم همچون قضاوت و امامت مقام ابراهیم(ع) بوده‌اند. او زیر نظر پدرش عبدالقادر طبری (درگذشت ۱۰۳۳ق) از تاریخنگاران سرشناس مکه و دیگر دانشوران آن روزگار مانند عبدالملک عصامی (درگذشت ۱۱۱۱ق) به تحصیل پرداخت و افزون بر منصب تدریس و افتاء در حرم مکی، امامت مقام ابراهیم را نیز بر عهده گرفت.

بیشتر نگاشته‌های طبری درباره مکه است؛ از جمله: الأقوال المُعْلَمة فی وقوع الکعبة المعظّمه، تحفة الکرام بأخبار عمارة السقف و الباب من البیت الحرام، الجواهر المنظَمة بفضیلة الکعبة المعظَمه، شن الغارة علی مانع نصب الستاره (سیف الإمارة علی مانع نصب الستاره)، رسالة فی بیان العمارة الواقعة بعد سقوط الکعبه.

محتوا

الارج المسکی حاوی آگاهی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بسیار درباره مکه است که منبع عمده آن‌ها، دیده‌ها و شنیده‌های خود نویسنده است. او آگاهی‌های زمان خود را با دقت و امانتی خاص نوشته است. از رخدادهایی که طبری شاهد آن بوده و جزئیاتش را به تفصیل نگاشته، بازسازی کعبه به سال ۱۰۳۹ق. در روزگار عثمانی است. (ص۱۴۳۱۴۸) او شنیده‌های خویش را در موارد بسیار از پدرش عبدالقادر طبری (برای نمونه: ص۸۱) و نیز با واسطه از جدش محب الدین طبری (درگذشت ۶۹۴ق) (برای نمونه: ص۵۴) و گاه به تعبیر خود از «ثقات» گزارش کرده است. (برای نمونه: ص۱۰۴)

طبری در آغاز دو مقدمه آورده است. در مقدمه نخست، به دانش تاریخ، فواید و اقسام آن اشاره دارد. سپس به نقد برخی از کتب تاریخی و شرح‌حال‌نامه‌ها و مؤلفان آن‌ها می‌پردازد. درباره سخاوی آورده است که وی در تألیف الضوء اللامع هوای نفس خود را دخالت داده است. همچنین درباره شمس الدین ذهبی (درگذشت ۷۴۸ق) گفته است که از روی تعصب، در اثر خود، صوفیه را پایین آورده و در برابر، اهل تجسیم را بالا برده است. (ص۳۴تا۳۸) در مقدمه دوم، از سلاطین عثمانی و عظمت آن‌ها سخن گفته و به ستایش آن‌ها پرداخته است. (ص۳۹و۴۰)

طبری کتاب را به هشت باب تقسیم کرده است. باب هشتم که درباره امیران آل قتاده مکه است (ص۳۳، «مقدمه مؤلف») گم شده و اکنون در نسخه چاپی موجود نیست.

باب اول در دو فصل به حرم و فضیلت و ویژگی‌های آن، مانند حدود، علامات و نصب‌کنندگان این علامات پرداخته است. (ص۴۳تا۵۶) باب دوم در چندین فصل از مکه و موضوعات مربوط به آن، از جمله حدود، فضیلت‌ها، اسامی و مکان‌های متبرک مانند زادگاه حضرت زهرا(س)، مساجد و مدارس مکه و نیز رخدادهای آن سخن گفته است.(ص۵۹تا۱۳۷) باب سوم ویژه کعبه است و در سه فصل به موضوعاتی همچون فضیلت‌ها، بازسازی‌ها و تغییرات مهم کعبه، خلفا و حکمرانانی که در ایجاد این تغییرات سهمی داشته‌اند (ص۱۴۱تا۱۵۵)، پرده کعبه، هنگام گشوده شدن در کعبه در هنگام جاهلیت و اسلام، و حدود کعبه (ص۱۵۵تا۱۵۹) پرداخته است.

چهارمین باب درباره مسجدالحرام است و از موضوعاتی مانند حدود، تغییرات و تعمیرات آن (ص۱۶۳تا۱۶۸)، حِجْر اسماعیل و اندازه و ویژگی‌هایش، مقامات چهارگانه شافعی، حنفی، مالکی و حنبلی و محدوده و ویژگی و کیفیت امامت و اقامه نماز در آن‌ها (۱۶۸تا۱۷۵)، منصب قضاوت و اختصاص آن به خاندان‌های طبری و ظهیری (بنوظهیره) و منصب افتاء و کسانی که در مکه به این منصب شهرت داشته‌اند (ص۱۸۸تا۱۹۱)، سخن گفته است.

باب پنجم فهرستی الفبایی از نام خلفا و حکمرانان مکه همراه شرح حال آن‌ها است. (ص۲۰۹تا۳۱۴) این فصل بر پایه گفته مؤلف، همان کتاب نبات السلافة بمنشآت الخلافه (مقدمه نویسنده ص۳۳) نوشته پدر او است که با ترتیبی جدید آن را سامان داده است. از انتقادهای بر شرح‌حال‌نگاری طبری، یاد نکردن از بسیاری حکمرانان مکه مانند عبدالله بن زبیر و أبان بن عثمان بن عفان است. باب ششم به حکمرانان مکه در جاهلیت (ص۳۱۷تا۳۲۳) و باب هفتم به حکمرانان غیر اشراف مکه اختصاص یافته است. (ص۳۲۷تا۳۵۹) گویا نویسنده به این تقسیم‌بندی وفا نکرده؛ زیرا در این باب به شرح‌ حال بسیاری از اشراف مکه نیز پرداخته است.

منابع کتاب

طبری در الأرج المسکی از منابع گوناگون تاریخی، زندگی‌نامه‌ها، مآخذ روایی و نسب‌نامه‌ها سود برده است؛ مانند اخبار مکه ازرقی (برای نمونه: ص۴۷)، اخبار مکه فاکهی (برای نمونه: ص۴۷تا۵۳)، شفاء الغرام (برای نمونه: ص۵۲تا۱۵۷) و العقد الثمین (برای نمونه: ص۱۹۶). در این میان، وی بیشتر به شفاء الغرام اعتماد کرده است؛ به گونه‌ای که در موارد اختلاف تاریخنگاران، این کتاب را ترجیح می‌دهد. (برای نمونه: ص۱۷۱) برخی کتاب‌های مهم همچون اتحاف الوری تألیف نجم الدین عمر بن فهد (درگذشت ۸۸۵ق)، غایة المرام عز الدین عبدالعزیز (درگذشت ۹۹۲ق) و أنباء المؤید علی بن علان (درگذشت ۱۰۵۷ق) در شمار منابع کتاب یاد نشده‌اند؛ با آن که به احتمال قوی، طبری در الأرج المسکی از کتاب ابن علان در وصف تعمیر و اصلاح کعبه در روزگار سلطان مراد عثمانی (ص۱۵۲تا۱۵۴) سود جسته است؛ چرا که ابن علان هم‌روزگار و مسئول نظارت بر این تعمیر از سوی عثمانی بوده و بسیاری از آگاهی‌های الارج مطابق کتاب او است.

روش

طبری هنگام یادکرد برخی موضوعات به معرفی کتاب‌های مرتبط با آن‌ها می‌پردازد و آگاهی‌های بیشتر درباره موضوع را به آن‌ها ارجاع می‌دهد (برای نمونه: ص۶۷) که بیشتر آن‌ها از دیگر نگاشته‌های خود او است. (برای نمونه: ص۸۷۸۸)

بسیاری از آثار بعدی به‌گزارش‌های این کتاب استناد کرده‌اند؛ از جمله: سَمط النجوم العوالی نوشته عبدالملک بن حسین عصامی (درگذشت ۱۱۱۱ق)، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر از محمد امین بن فضل‌الله المحبی (درگذشت ۱۱۱۱ق) و منائح الکرم بأخبار مکة و ولاة الحرم تألیف علی بن تاج الدین سنجاری. (درگذشت ۱۱۲۵ق)

طبری کوشیده تا افزون بر شرح رخدادهایی همچون نبرد‌ها و فتنه‌ها که به ترتیب زمان وقوع نوشته شده است (ص۱۰۹۱۳۵)، به وصف دقیق مکان‌ها و جای‌های مکه نیز بپردازد. برای نمونه، خانه حضرت خدیجه را با دقت و تفصیل‌گزارش کرده (ص۷۰) و در بیان اندازه مسجدالحرام، افزون بر یادکرد سخن فأسی، خود نیز به‌اندازه‌گیری آن پرداخته است. (ص۱۷۶)

از ویژگی‌های کتاب، ارائه آگاهی‌های دقیق از فتنه‌های رخ داده در مکه، از قبیل زمان، سبب، چگونگی، و آثار سیاسی و اقتصادی آن‌ها بر جامعه مکه است. آداب و رسوم اشراف حسنی آل قتاده (ص۱۹۲تا۲۰۰) و اوقاف حرم در سرزمین‌های گوناگون و شیوه تقسیم اموال، بخشی دیگر از آگاهی‌های خاص این کتاب‌ هستند. (ص۲۰۰تا۲۰۵) نیز گاه به احکام فقه شافعی درباره حج اشاره شده است. (برای نمونه: ص۶۵،۹۰، ۱۶۹، ۱۷۱)

چاپ

احمد اشرف الجمال این کتاب را با بهره‌گیری از دو نسخه خطی تصحیح کرده و مقدمه‌ای در شرح حال و آثار طبری نوشته و در انتشارات المکتبة التجاریه به سال ۱۴۱۶ق در ۴۰۵ صفحه و قطع وزیری چاپ کرده است. تصحیحی دیگر را محمد بن صالح الطاسان به منزله رساله دکترای خود صورت داده که به سال ۱۴۰۰ق در دانشگاه ادینبورگ تکثیر شده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل الارج المسکی.

• الاعلام: الزرکلی (درگذشت ۱۳۹۶ق)، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۹۹۰م.
• ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت ۱۳۳۹ ق)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی.
• التاریخ و المورخون بمکه: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م.
• الجوهر الشفاف فی انساب السادة الاشراف: عارف احمد عبدالغنی، دمشق،‌دار کنان، ۱۹۹۷م.
• خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر: محمد امین الله المحبی (درگذشت ۱۱۱۱ق)، بیروت،‌دار صادر.
• سمط النجوم العوالی: عبدالملک بن حسین العصامی (درگذشت ۱۱۱۱ق)، قاهره، مکتبة السلفیه، ۱۳۸۰ق.
• کشف الظنون: حاجی خلیفه (درگذشت ۱۰۶۷ق)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۲۸ق.
• منائح الکرم فی اخبار مکه: علی بن تاج الدین السنجاری (درگذشت ۱۱۲۵ق)، به کوشش جمیل، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۹ق.
• المنهج التاریخی لمؤرخی مکة المکرمه: بندر بن محمد بن رشید همزانی، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۱۸ق.
• نشر الریاحین فی تاریخ البلد الامین: عاتق بن غیث البلادی، مکه،‌دار مکه، ۱۴۱۵ق.