اسرار طواف

اسرار طواف مجموعه‌ای از حکمت‌های گوناگونی پیرامون معنا و فلسفه چرخیدن به دور کعبه است که به ورای عمل ظاهری چرخیدن و حقیقت آن در منابع اسلامی می‌پردازد. طواف از بنیادی‌ترین اعمال حج و عمره است که در قرآن و سنت جایگاه برجسته‌ای دارد و در منابع فقهی، تفسیری، حدیثی و عرفانی، ابعادی برای آن بیان شده است. مجموعه این آموزه‌ها با عنوان «اسرار طواف» طرح شده‌اند.

اسرار طواف حامل پیام‌هایی در باب یکتاپرستی، فروتنی، یکپارچگی امت اسلامی، تربیت روح و یادآوری پیمان انسان با خداوند است؛ پیام‌هایی که این عبادت را در کنار سایر مناسک حج، به یکی از پرمعناترین جلوه‌های بندگی تبدیل کرده است.

طواف

نوشتار اصلی: طواف

طواف، هفت دور چرخیدن دور کعبه در مسجدالحرام است، که یکی از اعمال حج و عمره دانسته شده است.

اهمیت دانستن اسرار طواف

اهمیت آگاهی از اسرار طواف در این است که صرفِ چرخیدن بر گرد کعبه کافی نیست؛ مشرکان جاهلیت نیز طواف می‌کردند و قرآن آن را نکوهیده است. اگر زائر معنای طواف را نداند، ممکن است مانند جاهلان تنها حرکت ظاهری انجام دهد و حتی در حال طواف نیز به غیر خدا توجه کند و مرتکب گناه شود.

جایگاه طواف در قرآن و سنت

قرآن کریم در آیات مختلف به مسئله طواف اشاره کرده است؛ از جمله آیه‌ی «وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» و آیه‌ی توصیف‌کننده خانه خدا که مؤمنان را «عاکفین و رکع سجود» معرفی می‌کند.

در روایات نبوی و احادیث اهل‌بیت(ع) نیز بر فضیلت طواف تأکید فراوان شده و گاه از آن با عنوان «نماز» یاد شده است؛ عبادتی که پاکی، حضور قلب و تقرب به خداوند را در پی دارد.

اسرار توحیدی طواف

در نگاه بسیاری از مفسران و محققان، طواف جلوه‌ای از توحید عملی است. حرکت دایره‌ای همه حاجیان به دور یک مرکز، یادآور آن است که مقصد همه مؤمنان خداوند یکتا است و تفرّق و دوگانگی در مسیر بندگی جایی ندارد.

از جمله معانی توحیدی که برای طواف ذکر شده است:

• طواف به دور کعبه به منزله نماز است.
• یادآوری بنای کعبه به دست ابراهیم(ع) و تجدید پیمان با دین توحیدی.
• متمرکز کردن نگاه و توجه بر یک نقطه واحد، برای یادآوری مرکزیت خداوند در زندگی.
• ترک علایق پراکنده و وحدت‌بخشی نیّت در برابر خانه‌ای که خدا آن را «قیاماً للناس» قرار داده است.

اسرار اخلاقی و معنوی

منابع اخلاقی و تربیتی، طواف را تمرینی برای چند ارزش مهم معنوی می‌دانند:

• تواضع: حاجی در میان جمعیت فراوان و با لباس یکسان، نشانه‌ای از فروتنی در برابر خداوند را آشکار می‌کند.
• اخلاص: طواف عبادتی است که تنها برای خدا انجام می‌شود و هیچ انگیزه دنیوی در آن راه ندارد.
• همدلی و یگانگی: همه حاجیان با نظمی واحد و حرکتی هماهنگ، نوعی هم‌سویی و هم‌سرنوشتیِ مؤمنانه را تجربه می‌کنند.
• یاد قیامت: یکسانی لباس و تجمع بزرگ انسان‌ها، یادآور اجتماع عمومی در روز رستاخیز است.

اسرار عرفانی و رمزی طواف

در نگاه عرفانی، طواف نمادی از سیر باطنی انسان به سوی خدا معرفی شده است. مهم‌ترین اشارات عرفانی که در منابع آمده عبارت است از:

• به دور عرش: کعبه تمثیلی از عرش خدا و در امتداد بیت معمور است. پس طوافِ شایسته به دور کعبه، مقامات بالاتر را به دنبال دارد.
• شباهت به ملائکه:
• کعبه، قبله دل: عارفان کعبه را نماد مقصد روح و محور توجه قلبی می‌دانند.
• دور شدن از کثرت‌ها: حرکت دورانی طواف، نشانه عبور از پراکندگی‌ها و رسیدن به وحدت است.
• آغاز از حجرالاسود: سنگ سیاه در برخی نقل‌ها «محلّ میثاق» انسان با خدا دانسته شده است؛ آغاز طواف از آن، بازگشت به عهد نخستین تعبیر شده است.
• ذکر دائمی: استمرار حرکت در طواف نمادی از اتصال همیشگی بنده به یاد خداوند است.

سرّ عدد هفت در اشواط طواف

طواف در همه مذاهب اسلامی هفت شوط دارد. منابع فلسفی و تفسیری درباره این عدد توضیحات گوناگونی ارائه کرده‌اند:

• هماهنگی با نظام آفرینش، مانند اشاره قرآن به «هفت آسمان».
• کامل شدن یک دور عبادتی و رساندن عمل به نقطه تمامیت.
• هم‌سنخی این عدد با دیگر مناسک، مانند هفت‌بار سعی و هفت سنگریزه رمی جمرات.

منابع عرفانی نیز گاه این عدد را اشاره به مراحل هفت‌گانه سلوک معنوی دانسته‌اند، بدون آنکه معنای فقهیِ الزام‌آور داشته باشد.

حجرالاسود

نوشتار اصلی: حجرالاسود

در روایات، حجرالاسود «دست خداوند در زمین» خوانده شده است. آغاز طواف از آن را نشانه وارد شدن به حریم قدسی خانه خدا و تجدید پیمان با پروردگار دانسته‌اند

در منابع گفته شده است:

• دست زدن به این سنگ تعهدی است برای اینکه زائر دیگر دست خود را به گناه آلوده نکن.
• لمس یا اشاره به حجرالاسود به معنای تعظیمِ آغاز مسیر عبادت است.
• بازگشت به نقطه آغاز در پایان طواف، نمادی از کامل شدن چرخه عبودیت است.
• حجرالاسود یادآور آغاز انسانیت، میثاق الهی و نقطه شروع حرکت روحانی حاجی است.

طواف، حرکت جسم و جان

بر اساس بیان برخی حکمت‌ها، طواف تنها حرکت بدن نیست؛ بلکه هماهنگی جسم و جان در عبادتی واحد است. بدن به دور خانه خدا می‌گردد و دل در محضر پروردگار حاضر می‌شود و این هماهنگی، یکی از اسرار مهم معنویِ این عبادت شمرده شده است.

منابع

• درسنامه مناسک حج محمد حسین فلاح زاده، تهران، مشعر، 1389ش..
• الحج و العمره فی الکتاب و السنه، محمد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش.
• بحار الانوار، محمد باقر المجلسی، تصحیح محمد باقر بهبودی و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• عوالی اللئالی، محمد ابن ابی جمهوری، قم، سیدالشهداء، 1362ش.

• الامّ (الفقه‌الشافعی)، الشافعی، محمد بن ادریس، بیروت، بی‌نا، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، محمد بن احمد بن رشد (الحفید)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۱ق.
• بدائع الصنائع (الفقه‌الحنبلی)، علاءالدین بن مسعود الکاشانی، المصادر الفقهیه، بیروت، ۱۴۲۲ق.
• تذکرة الفقهاء، (علامه حلی) حسن بن یوسف بن مطهر، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۲۲ق.
• الجامع للشرایع، الحلّی، یحیی بن سعید، قم، مؤسسة سید الشهداء العلمیه، ۱۴۰۵ق.
• جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام، النجفى، الشيخ محمد حسن، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ دوم، ١٣۶۵ش.
• الدروس الشرعيه في فقه الاماميه، شهيد اول، شيخ محمد بن مكى العاملى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ دوم، ١۴١٧ق.
• الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، زین‌الدین العاملی (الشهید الثانی)، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
• شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، محقق حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن، تهران، منشورات الأعلمی، ۱۳۸۹ق.
• الفقه علی المذاهب الأربعه، عبدالرحمان الجزیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۴ق.
• الفقه علی المذاهب الخمسه، محمدجواد المغنیه، قم، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۲۲ق.
• الکافی فی فقه ابن حنبل (الفقه الحنبلی)، المصادر الفقهیه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
• المبسوط، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
• المصادر الفقهیه، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۹ق.
• مناسک حج با حواشی مراجع، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۵ش.
• مناسک نوین، آخوندی، مصطفی و انصاری، عبدالرحمان، تهران، محراب قلم، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.