تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '</ref>' به '</ref> ') |
جز (جایگزینی متن - '</ref> ' به '</ref> ') |
||
| خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
==معرفی نویسنده== | ==معرفی نویسنده== | ||
نویسنده، [[حسین عمادزاده]]، به سال 1284ش. در اصفهان زاده شد و از دانش‌آموختگان حوزه علمیه بود. او از سیدابوالحسن اصفهانی، شیخ محمدرضا مظفر و سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای اجازه روایت گرفته است. از او مقالاتی بسیار در نشریات و بیش از 120 تالیف در موضوعات مذهبی و بیشتر درباره زندگانی اهل بیت: برجا مانده که از آن جمله است: زندگانی چهارده معصوم، زندگانی امیرالمؤمنین و تاریخ جغرافیایی کربلا.<ref>نک: تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص431.</ref> | نویسنده، [[حسین عمادزاده]]، به سال 1284ش. در اصفهان زاده شد و از دانش‌آموختگان حوزه علمیه بود. او از سیدابوالحسن اصفهانی، شیخ محمدرضا مظفر و سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای اجازه روایت گرفته است. از او مقالاتی بسیار در نشریات و بیش از 120 تالیف در موضوعات مذهبی و بیشتر درباره زندگانی اهل بیت: برجا مانده که از آن جمله است: زندگانی چهارده معصوم، زندگانی امیرالمؤمنین و تاریخ جغرافیایی کربلا.<ref>نک: تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص431.</ref> او به سال 1369ش. در تهران درگذشت. | ||
==ویژگی‌های کتاب== | ==ویژگی‌های کتاب== | ||
| خط ۴۸: | خط ۴۸: | ||
توضیح عقاید اسلامی و [[اسرار حج]] به تناسب موضوعات، از ویژگی‌های کتاب است. خواننده با مطالعه این اثر، ضمن آشنایی با دو شهر مقدس و [[مناسک حج]]، نمایی کلی از عقاید اسلامی به دست می‌آورد. نویسنده توجهی ویژه به آمار و ارقام دارد که در محاسبه اوزان، اندازه ساختمان‌ها یا بخش‌های آن‌ها، فاصله شهرها و نیز تاریخ رخدادها نمودی بیشتر یافته است. | توضیح عقاید اسلامی و [[اسرار حج]] به تناسب موضوعات، از ویژگی‌های کتاب است. خواننده با مطالعه این اثر، ضمن آشنایی با دو شهر مقدس و [[مناسک حج]]، نمایی کلی از عقاید اسلامی به دست می‌آورد. نویسنده توجهی ویژه به آمار و ارقام دارد که در محاسبه اوزان، اندازه ساختمان‌ها یا بخش‌های آن‌ها، فاصله شهرها و نیز تاریخ رخدادها نمودی بیشتر یافته است. | ||
تصاویری رنگی و سیاه و سفید از مکان‌های مقدس و مهم مکه و مدینه در چند جای کتاب آمده و آیات و روایات و اشعار بسیار به تناسب موضوعات از نویسنده و دیگران در کتاب گنجانده شده است. بیان پیشینه تاریخی مکان‌ها و آثار، همراه گزارش از وضعیت فعلی آن‌ها که گاه حاصل دیده‌های نویسنده است، از ویژگی‌های این اثر شمرده می‌شود. برای نمونه، هنگام وصف [[زمزم]]، از پیشینه تاریخی آن و وضعیت کنونی آن‌که نُه حوض پیرامون آن ساخته‌اند، سخن گفته<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص134.</ref> | تصاویری رنگی و سیاه و سفید از مکان‌های مقدس و مهم مکه و مدینه در چند جای کتاب آمده و آیات و روایات و اشعار بسیار به تناسب موضوعات از نویسنده و دیگران در کتاب گنجانده شده است. بیان پیشینه تاریخی مکان‌ها و آثار، همراه گزارش از وضعیت فعلی آن‌ها که گاه حاصل دیده‌های نویسنده است، از ویژگی‌های این اثر شمرده می‌شود. برای نمونه، هنگام وصف [[زمزم]]، از پیشینه تاریخی آن و وضعیت کنونی آن‌که نُه حوض پیرامون آن ساخته‌اند، سخن گفته<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص134.</ref> در وصف قبرستان [[جنة المعلی]]، تغییرهای روی داده از آغاز تاکنون را یاد کرده و وضعیت موجود را برشمرده<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص175.</ref> و در وصف [[مسجدالحرام]] آورده که در بیست سال اخیر بر ساختمان مسجد افزوده‌اند و [[صفا]] و [[مروه]] به مسجدالحرام پیوسته است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص138.</ref> | ||
عمادزاده در پاره‌ای موضوعات کتاب به نقد آرای مستشرقان در زمینه [[حج]] و مکه و مدینه پرداخته است. از جمله، این دیدگاه را که سقایت حاجیان در مکه در برابر مزد انجام می‌شده، رد کرده است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص135.</ref> | عمادزاده در پاره‌ای موضوعات کتاب به نقد آرای مستشرقان در زمینه [[حج]] و مکه و مدینه پرداخته است. از جمله، این دیدگاه را که سقایت حاجیان در مکه در برابر مزد انجام می‌شده، رد کرده است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص135.</ref> | ||
نویسنده در تالیف کتاب از بسیاری منابع کهن و معاصر سود برده است که برخی از مهم‌ترین موارد آن‌ها عبارتند از: [[اخبار مکه ازرقی|اخبار مکه]] از ازرقی، [[المنتقی فی اخبار‌ام القری]] و [[الجامع اللطیف فی فضائل مکة و البیت الشریف]] نوشته [[ابن‌ظهیره]]، و [[تاریخ مکه]] [[احمد سباعی]].<ref>نک: تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص423.</ref> | نویسنده در تالیف کتاب از بسیاری منابع کهن و معاصر سود برده است که برخی از مهم‌ترین موارد آن‌ها عبارتند از: [[اخبار مکه ازرقی|اخبار مکه]] از ازرقی، [[المنتقی فی اخبار‌ام القری]] و [[الجامع اللطیف فی فضائل مکة و البیت الشریف]] نوشته [[ابن‌ظهیره]]، و [[تاریخ مکه]] [[احمد سباعی]].<ref>نک: تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص423.</ref> | ||
==محتوا== | ==محتوا== | ||
کتاب از 40 صفحه مطالب مقدماتی و چند فصل تشکیل شده است. مقدمه چاپ اول و ششم و نیز مقدمه‌ای بدون ذکر تاریخ و نوبت چاپ، همراه با 60 آیه درباره مسائل حج، در آغاز کتاب جای گرفته است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص6-15.</ref> | کتاب از 40 صفحه مطالب مقدماتی و چند فصل تشکیل شده است. مقدمه چاپ اول و ششم و نیز مقدمه‌ای بدون ذکر تاریخ و نوبت چاپ، همراه با 60 آیه درباره مسائل حج، در آغاز کتاب جای گرفته است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص6-15.</ref> فصل اول کتاب به زندگانی [[حضرت ابراهیم]] و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل]] به عنوان سازندگان [[کعبه]]<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص44-59.</ref> و [[پیامبر اسلام(ص)]] و [[امیرمؤمنان(ع)]] به عنوان آموزندگان حج اختصاص یافته<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص60-72.</ref> که در30 صفحه نگاشته شده است. | ||
نویسنده در 50 صفحه بعد با نام «بنا و بانی و بنّای مسجدالحرام و [[مسجدالاقصی]]» به بررسی تاریخ ساخت این دو مسجد و تحولات آن تا دوره معاصر پرداخته است. وی در این فصل، افزون بر تاریخ مسجدالاقصی و مسجدالحرام، از [[معراج]]، رسم‌های جاهلی، مناصب مکه و تاریخ سیاسی آن پیش از [[اسلام]] سخن گفته است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص73-122.</ref> | نویسنده در 50 صفحه بعد با نام «بنا و بانی و بنّای مسجدالحرام و [[مسجدالاقصی]]» به بررسی تاریخ ساخت این دو مسجد و تحولات آن تا دوره معاصر پرداخته است. وی در این فصل، افزون بر تاریخ مسجدالاقصی و مسجدالحرام، از [[معراج]]، رسم‌های جاهلی، مناصب مکه و تاریخ سیاسی آن پیش از [[اسلام]] سخن گفته است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص73-122.</ref> | ||
==موضوعات مهم کتاب== | ==موضوعات مهم کتاب== | ||
از موضوعات مهم کتاب، تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مکه است که در فصل سوم در 55 صفحه تدوین شده است. در این فصل، افزون بر نام‌های مکه، به طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع آن از سطح دریا، کوه‌ها، و غارها و نیز موقعیت، جمعیت، تعداد خانه‌های مکه، شمار حاجیان، مساحت [[عربستان]]، مسافت مکه تا شهرهای دیگر، منابع آب، بیماری‌های شایع مکه، گسترش‌های مسجدالحرام و هزینه آن‌ها، تعداد ستون‌ها، مناره‌ها، و درهای مسجدالحرام اشاره شده است. اشاره به قبرستان، مساجد، مدارس و کتابخانه‌های مکه پایان‌بخش این فصل است. مدارس اسلامی تاسیس شده از سال 1303ق. تا 1333ق. و تعداد محصلان آن، تعداد کتاب‌های کتابخانه‌ها، و تحولات آرامگاه جنة المعلی در طول تاریخ از واپسین موضوعات فصل سوم است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص123-176.</ref> | از موضوعات مهم کتاب، تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مکه است که در فصل سوم در 55 صفحه تدوین شده است. در این فصل، افزون بر نام‌های مکه، به طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع آن از سطح دریا، کوه‌ها، و غارها و نیز موقعیت، جمعیت، تعداد خانه‌های مکه، شمار حاجیان، مساحت [[عربستان]]، مسافت مکه تا شهرهای دیگر، منابع آب، بیماری‌های شایع مکه، گسترش‌های مسجدالحرام و هزینه آن‌ها، تعداد ستون‌ها، مناره‌ها، و درهای مسجدالحرام اشاره شده است. اشاره به قبرستان، مساجد، مدارس و کتابخانه‌های مکه پایان‌بخش این فصل است. مدارس اسلامی تاسیس شده از سال 1303ق. تا 1333ق. و تعداد محصلان آن، تعداد کتاب‌های کتابخانه‌ها، و تحولات آرامگاه جنة المعلی در طول تاریخ از واپسین موضوعات فصل سوم است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص123-176.</ref> | ||
160 صفحه پسین کتاب با موضوع حج، مناسک و ادعیه در سه فصل تدوین شده است. تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مدینه<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص339-413.</ref> | 160 صفحه پسین کتاب با موضوع حج، مناسک و ادعیه در سه فصل تدوین شده است. تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مدینه<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص339-413.</ref> عنوان فصل دیگر کتاب با 70 صفحه است که به لحاظ تشریح تغییرهایی که نخستین بار در دوره معاصر در مدینه صورت گرفته، اهمیت دارد. این فصل با بررسی خاک، آب و هوای مرطوب و گرم مدینه، چشمه‌ها و منابع آبی، روستاهای پیرامون شهر، کوه‌ها، فاصله آن تا دیگر شهرها، و اخلاق و روحیات مردم مدینه آغاز می‌شود و با وصف دیوار گرداگرد شهر، جمعیت، بخش‌های آن، مساجد، کتابخانه‌ها، مزارها، تکایا، و بقیع به پایان می‌رسد. در این گزارش، مدینه قصبه‌ای است که به تازگی دیوارهای پیرامون آن برداشته شده و جمعیت آن 15 هزار تن است که از تبارهای متفاوت هستند. نیز در این گزارش، به شیعیان [[نخاوله]] توجه شده و کشاورزی مدینه وابسته به آنان شمرده شده است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص343-344.</ref> نویسنده در وصف مکه نیز به خانواده‌های شیعی این شهر اشاره کرده و شمار آن‌ها را 50 خانواده دانسته است. | ||
==چاپ‌ها== | ==چاپ‌ها== | ||
| خط ۷۰: | خط ۷۰: | ||
این کتاب بارها چاپ شده است؛ از جمله در انتشارات کتابخانه خرد تهران به سال 1327ش. و انتشارات مکتب قرآن و عترت در قطع وزیری و 444 صفحه که تا سال‌های نخستین دهه پنجاه نسخه‌های پرشماری از آن منتشر شده است. | این کتاب بارها چاپ شده است؛ از جمله در انتشارات کتابخانه خرد تهران به سال 1327ش. و انتشارات مکتب قرآن و عترت در قطع وزیری و 444 صفحه که تا سال‌های نخستین دهه پنجاه نسخه‌های پرشماری از آن منتشر شده است. | ||
عمادزاده در پایان مقدمه چاپ اول، تاریخ 1324ش. را ثبت کرده است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص21.</ref> | عمادزاده در پایان مقدمه چاپ اول، تاریخ 1324ش. را ثبت کرده است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص21.</ref> در چاپ 1354ش. وی مطالبی به کتاب افزوده که رهاورد دیده‌های وی در سفر سی سال بعد است. او آگاهی‌هایی را که در این مدت از منابع کتابخانه‌های [[ایران]]، [[عراق]]، [[حجاز]]، [[سوریه]] و [[مصر]] به دست آورده، نیز به این چاپ افزوده است.<ref>تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص16-21.</ref> | ||
نسخهٔ ۱۳ اوت ۲۰۱۹، ساعت ۱۶:۵۲
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | حسین عمادزاده |
| محتوا | |
| موضوع | تاریخ و جغرافیای مکه و مدینه را با توضیح عقاید اسلامی و اسرار حج |
| نشر | |
| تعداد صفحات | 444 صفحه |
| قطع | وزیری |
| ناشر | انتشارات مکتب قرآن و عترت، انتشارات کتابخانه خرد |
| محل نشر | تهران |
| تاریخ نشر | سال 1327ش. 1354ش. |
تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، کتابی در تاریخ و جغرافیای مکه و مدینه، نوشته حسین عمادزاده است.
این کتاب تاریخ و جغرافیای مکه و مدینه را با توضیح عقاید اسلامی و اسرار حج به تناسب موضوعات بیان کرده، لذا از آن جهت به عنوان راهنمایی حاجیان و مورد توجه روحانیان و مدیران کاروان‌ها قرار گرفته است.
نویسنده این کتاب را در چند فصل نگاشته است؛ به موضوعاتی همچون آیات درباره حج، زندگی آموزندگان حج، بنا و بانی و بنّای مسجدالحرام و مسجدالاقصی، تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مکه، مناسک و ادعیه حج، تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مدینه و موضوعات دیگر پرداخته است.
کتاب بارها به چاپ رسیده است.
هدف از تالیف
این کتاب با هدف راهنمایی حاجیان و آشنایی آنان با تاریخ و جغرافیای عمومی مکه و مدینه نوشته شده است و مطالب آن در طول چند دهه مورد توجه حاجیان و روحانیان و مدیران کاروان‌ها بوده است.
معرفی نویسنده
نویسنده، حسین عمادزاده، به سال 1284ش. در اصفهان زاده شد و از دانش‌آموختگان حوزه علمیه بود. او از سیدابوالحسن اصفهانی، شیخ محمدرضا مظفر و سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای اجازه روایت گرفته است. از او مقالاتی بسیار در نشریات و بیش از 120 تالیف در موضوعات مذهبی و بیشتر درباره زندگانی اهل بیت: برجا مانده که از آن جمله است: زندگانی چهارده معصوم، زندگانی امیرالمؤمنین و تاریخ جغرافیایی کربلا.[۱] او به سال 1369ش. در تهران درگذشت.
ویژگی‌های کتاب
توضیح عقاید اسلامی و اسرار حج به تناسب موضوعات، از ویژگی‌های کتاب است. خواننده با مطالعه این اثر، ضمن آشنایی با دو شهر مقدس و مناسک حج، نمایی کلی از عقاید اسلامی به دست می‌آورد. نویسنده توجهی ویژه به آمار و ارقام دارد که در محاسبه اوزان، اندازه ساختمان‌ها یا بخش‌های آن‌ها، فاصله شهرها و نیز تاریخ رخدادها نمودی بیشتر یافته است.
تصاویری رنگی و سیاه و سفید از مکان‌های مقدس و مهم مکه و مدینه در چند جای کتاب آمده و آیات و روایات و اشعار بسیار به تناسب موضوعات از نویسنده و دیگران در کتاب گنجانده شده است. بیان پیشینه تاریخی مکان‌ها و آثار، همراه گزارش از وضعیت فعلی آن‌ها که گاه حاصل دیده‌های نویسنده است، از ویژگی‌های این اثر شمرده می‌شود. برای نمونه، هنگام وصف زمزم، از پیشینه تاریخی آن و وضعیت کنونی آن‌که نُه حوض پیرامون آن ساخته‌اند، سخن گفته[۲] در وصف قبرستان جنة المعلی، تغییرهای روی داده از آغاز تاکنون را یاد کرده و وضعیت موجود را برشمرده[۳] و در وصف مسجدالحرام آورده که در بیست سال اخیر بر ساختمان مسجد افزوده‌اند و صفا و مروه به مسجدالحرام پیوسته است.[۴]
عمادزاده در پاره‌ای موضوعات کتاب به نقد آرای مستشرقان در زمینه حج و مکه و مدینه پرداخته است. از جمله، این دیدگاه را که سقایت حاجیان در مکه در برابر مزد انجام می‌شده، رد کرده است.[۵]
نویسنده در تالیف کتاب از بسیاری منابع کهن و معاصر سود برده است که برخی از مهم‌ترین موارد آن‌ها عبارتند از: اخبار مکه از ازرقی، المنتقی فی اخبار‌ام القری و الجامع اللطیف فی فضائل مکة و البیت الشریف نوشته ابن‌ظهیره، و تاریخ مکه احمد سباعی.[۶]
محتوا
کتاب از 40 صفحه مطالب مقدماتی و چند فصل تشکیل شده است. مقدمه چاپ اول و ششم و نیز مقدمه‌ای بدون ذکر تاریخ و نوبت چاپ، همراه با 60 آیه درباره مسائل حج، در آغاز کتاب جای گرفته است.[۷] فصل اول کتاب به زندگانی حضرت ابراهیم و اسماعیل به عنوان سازندگان کعبه[۸] و پیامبر اسلام(ص) و امیرمؤمنان(ع) به عنوان آموزندگان حج اختصاص یافته[۹] که در30 صفحه نگاشته شده است.
نویسنده در 50 صفحه بعد با نام «بنا و بانی و بنّای مسجدالحرام و مسجدالاقصی» به بررسی تاریخ ساخت این دو مسجد و تحولات آن تا دوره معاصر پرداخته است. وی در این فصل، افزون بر تاریخ مسجدالاقصی و مسجدالحرام، از معراج، رسم‌های جاهلی، مناصب مکه و تاریخ سیاسی آن پیش از اسلام سخن گفته است.[۱۰]
موضوعات مهم کتاب
از موضوعات مهم کتاب، تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مکه است که در فصل سوم در 55 صفحه تدوین شده است. در این فصل، افزون بر نام‌های مکه، به طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع آن از سطح دریا، کوه‌ها، و غارها و نیز موقعیت، جمعیت، تعداد خانه‌های مکه، شمار حاجیان، مساحت عربستان، مسافت مکه تا شهرهای دیگر، منابع آب، بیماری‌های شایع مکه، گسترش‌های مسجدالحرام و هزینه آن‌ها، تعداد ستون‌ها، مناره‌ها، و درهای مسجدالحرام اشاره شده است. اشاره به قبرستان، مساجد، مدارس و کتابخانه‌های مکه پایان‌بخش این فصل است. مدارس اسلامی تاسیس شده از سال 1303ق. تا 1333ق. و تعداد محصلان آن، تعداد کتاب‌های کتابخانه‌ها، و تحولات آرامگاه جنة المعلی در طول تاریخ از واپسین موضوعات فصل سوم است.[۱۱]
160 صفحه پسین کتاب با موضوع حج، مناسک و ادعیه در سه فصل تدوین شده است. تاریخ جغرافیایی و اوضاع اجتماعی مدینه[۱۲] عنوان فصل دیگر کتاب با 70 صفحه است که به لحاظ تشریح تغییرهایی که نخستین بار در دوره معاصر در مدینه صورت گرفته، اهمیت دارد. این فصل با بررسی خاک، آب و هوای مرطوب و گرم مدینه، چشمه‌ها و منابع آبی، روستاهای پیرامون شهر، کوه‌ها، فاصله آن تا دیگر شهرها، و اخلاق و روحیات مردم مدینه آغاز می‌شود و با وصف دیوار گرداگرد شهر، جمعیت، بخش‌های آن، مساجد، کتابخانه‌ها، مزارها، تکایا، و بقیع به پایان می‌رسد. در این گزارش، مدینه قصبه‌ای است که به تازگی دیوارهای پیرامون آن برداشته شده و جمعیت آن 15 هزار تن است که از تبارهای متفاوت هستند. نیز در این گزارش، به شیعیان نخاوله توجه شده و کشاورزی مدینه وابسته به آنان شمرده شده است.[۱۳] نویسنده در وصف مکه نیز به خانواده‌های شیعی این شهر اشاره کرده و شمار آن‌ها را 50 خانواده دانسته است.
چاپ‌ها
این کتاب بارها چاپ شده است؛ از جمله در انتشارات کتابخانه خرد تهران به سال 1327ش. و انتشارات مکتب قرآن و عترت در قطع وزیری و 444 صفحه که تا سال‌های نخستین دهه پنجاه نسخه‌های پرشماری از آن منتشر شده است.
عمادزاده در پایان مقدمه چاپ اول، تاریخ 1324ش. را ثبت کرده است.[۱۴] در چاپ 1354ش. وی مطالبی به کتاب افزوده که رهاورد دیده‌های وی در سفر سی سال بعد است. او آگاهی‌هایی را که در این مدت از منابع کتابخانه‌های ایران، عراق، حجاز، سوریه و مصر به دست آورده، نیز به این چاپ افزوده است.[۱۵]
پانویس
- ↑ نک: تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص431.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص134.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص175.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص138.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص135.
- ↑ نک: تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص423.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص6-15.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص44-59.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص60-72.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص73-122.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص123-176.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص339-413.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص343-344.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص21.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه، ص16-21.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه (کتاب).
- تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه: حسین عمادزاده.