قایتبای
سلطان قایتبای
سلطان قایتبای، سلطان مملوکی مصر در قرن نهم هجری، از فرمانروایانی بود که به عمران و آبادانی مکه و مدینه اهتمام ورزید. وی در دوران حکومتش، طرح‌های متعددی در بازسازی، مرمت و توسعه اماکن مقدس، به‌ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی، اجرا کرد. این اقدامات، شامل ساخت بناهای آموزشی، رفاهی، مذهبی و نیز احیای تأسیسات آبی و خدماتی در مسیرهای زیارتی بود.
اقدامات عمرانی در مکه
- بازسازی مسجد خیف در منا و ساخت گنبدی بزرگ و مرتفع بر فراز محراب آن در سال ۸۷۴ قمری. [۱]
- تعمیر و بازسازی مسجد نمره (که با نام‌های مسجد عرفه یا مسجد ابراهیم نیز شناخته می‌شود). [۲]
- مرمت و بازسازی مسجدی بر فراز کوه قُزَح در مشعرالحرام. [۳]
- احیای منابع آب و قنوات
- لایروبی و احیای قنات عرفات و ساخت آب‌انبار یا مخزن بزرگی در عرفات برای دسترسی آسان‌تر حجاج، به‌ویژه فقرا، به آب در موسم حج. [۴]
- بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات». [۵]
- احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص (در حدود صد کیلومتری شمال مکه). [۶]
- تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم. [۷]
- لایروبی آبراه زبیده که به دستور زبیده همسر هارون‌الرشید برای آبرسانی به مکه ساخته شده بود. [۸]
- بازسازی نشانه‌ها و تأسیسات مسجدالحرام
- تجدید بنای انصاب حرم مکی در سال ۸۷۴ ق. [۹]
- ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام. [۱۰]
- ساخت مدرسه‌ای به نام خود در کنار مسجدالحرام برای تدریس فقه مذاهب اربعه، همراه با رباطی شامل ۷۲ حجره برای سکونت فقرا و ایتام. [۱۱]
- ساخت مدرسه‌ای دیگر برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و اختصاص سهمیه سالانه گندم برای ساکنان فقیر و یتیم این بناها. [۱۲]
- احداث باب قایتبای در مسجدالحرام، که از مدرسه قایتبای به مسجد باز می‌شد و ساخت مناره‌ای بر بالای آن. [۱۳]
- تعویض سالانه پرده کعبه. [۱۴]
- ساخت سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام. [۱۵]
- تأسیس کتابخانه‌ای در مکه با شمار زیادی از کتاب‌ها. [۱۶]
اقدامات عمرانی در مدینه
اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه به دو دوره تقسیم می‌شود:
الف) اقدامات پیش از آتش‌سوزی (۸۷۹ تا ۸۸۱ ق)
- مرمت دیوارها و سقف‌های شامی و رواق جبرئیل.
- تعمیر بخش شرقی مقصوره (دیوار مثلثی‌شکل اطراف قبر شریف) و تجدید سقف روضه مطهر و گنبد مرقد نبوی. [۱۷]
ب) اقدامات پس از آتش‌سوزی (۸۸۶ ق به بعد) بازسازی و توسعه مسجدالنبی
- بازسازی مناره اصلی کنار قُبّة الخضراء. [۱۸]
- بازسازی دیوارها، ستون‌ها و سقف‌ها؛ ساخت گنبدی بر فراز محراب عثمانی؛ احداث سه گنبد دیگر (مجارید) در اطراف آن و دو گنبد بر بالای ورودی باب‌السلام. [۱۹]
- ارسال منبری از سنگ مرمر برای مسجدالنبی در سال ۸۸۹ق پس از سوختن منبر پیشین در آتش‌سوزی ۸۸۶ق. [۲۰]
- بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی (که بنای فعلی نیز یادگار همان دوران است). [۲۱]
- مرمت گنبد پیامبر(ص) در سال ۸۸۷ق (معروف به «قبة الزرقاء» یا گنبد نیلگون) و توسعه‌ای در شرق مسجد به مساحت حدود ۱۲۰ متر مربع. [۲۲]
- ساخت گنبدی بر فراز حجره حضرت فاطمه(س). [۲۳]
- تجدید بنای حجره شریف (ضریح مطهر) در دو مرحله: یکی در سال ۸۸۱ق پیش از حریق و دیگری در سال ۸۸۷ق پس از حریق. [۲۴]
- بازسازی گنبد مطهر و مناره اصلی پس از ایجاد شکاف؛ تخریب کامل مناره، گودبرداری و استحکام‌سازی بنیاد آن، سپس ساخت مجدد مناره‌ای به ارتفاع ۶۰ متر که تا امروز پابرجاست. [۲۵]
- تعمیر دوباره مناره اصلی پس از آسیب ناشی از صاعقه در صفر ۸۹۸ق. [۲۶]
- ساخت مناره‌ای جدید در کنار باب‌الرحمه در سال ۸۸۶ق، متصل به مدرسه محمودیه؛ این مناره در توسعه نخست سعودی‌ها از بین رفت. [۲۷]
- احداث ۳۰۵ ستون جدید در بازسازی مسجد پس از آتش‌سوزی. [۲۸]
- تهیه قندیل‌ها، چلچراغ‌ها و نسخه‌های قرآن جایگزین برای مواردی که در آتش سوخته بودند. [۲۹]
- تأسیس مدارس، کاروانسراها و بناهای خدماتی در اطراف مسجدالنبی. [۳۰]
عمران سایر اماکن مدینه
- تجدید مناره مسجد قُبا و بازسازی دیوار غربی آن در سال ۸۷۷ق. [۳۱]
- توسعه و بازسازی مقبره و حرم حضرت حمزه(ع) در سال ۸۹۳ق و ساخت ضریح آهنین بر قبر ایشان. [۳۲]
- حفر چاه آبی در محدوده حرم حضرت حمزه برای استفاده زائران و نصب پلکان جهت دسترسی به آب. [۳۳]
- ساخت وضوخانه‌های متعدد در محدوده حرم حضرت حمزه. [۳۴]
- مرمت قبه قبور همسران پیامبر(ص) در بقیع در سال ۸۹۵ق. [۳۵]
- بازسازی بخشی از دیوار پیرامون شهر مدینه (سور مدینه). [۳۶]
- وقف املاک و آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات و ارسال آن به مردم مدینه. [۳۷]
قایتبای
بازسازی در دوره قایتبای طی دو مرحله صورت گرفت:
- مرحله اول قبل از آتش‌سوزی: این دوره با یک وقفه یک‌ساله مجدد از سرگرفته شد.[۳۸] در این دوره طاق‌های مشرف بر صحن در جهت شرقی و در پی آن سقف رواق تخریب شد. ستون‌ها از سرب ساخته شد.[۳۹] گنبد داخلی روی مقبره پیامبرساخته شد و به‌جای سقف چوبی قرار گرفت.[۴۰]
- مرحله بعد از آتش‌سوزی دوم: مربوط به آتش گرفتن مسجد در اثر صاعقه بود. در اثر این حریق، همه چیز جز گنبد داخلی قبر نبوی از بین رفت.[۴۱]
مهمترین بازسازی‌های این دوره عبارت بود از:
- ساخت گنبد بزرگ برای مسجد که در مکان بالای روضه شریفه قرارداشت[۴۲]
- بازسازی و توسعه محراب عثمانی و ساخت گنبد بر روی آن مکان[۴۳]
- احیای محراب پیامبر[۴۴]
- توسعه در جهت شرقی مسجد [۴۵]
- رنگ‌آمیزی سقف مسجد با رنگ لاجوردی[۴۶]
پانویس
- ↑ اتحاف الوری، ج۴، ص509.
- ↑ تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.
- ↑ سفرنامه حجاز، ص300.
- ↑ الارج المسکی، ص280؛ وفاء الوفاء، ج۲، ص234.
- ↑ تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۲، ص234.
- ↑ تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.
- ↑ میقات حج، ج۱۳، ص143.
- ↑ میقات حج، ج۱۶، ص94.
- ↑ تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.
- ↑ تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.
- ↑ منائح الکرم، ج۳، ص۸۱–۸۵؛ تاریخ مکه (سباعی)، ص۳۹۵–۳۹۶.
- ↑ منائح الکرم، همان؛ تاریخ مکه، همان.
- ↑ تاریخ الخمیس، ج۲، ص388.
- ↑ جستاری بر تاریخ مکه، ص493.
- ↑ منائح الکرم، ج۳، ص۸۵–۸۶.
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد نبوی، ص141؛ مدینه‌شناسی، ج۱، ص57.
- ↑ التحفه اللطیفه، ص382.
- ↑ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۲، ص156؛ تاریخ و آثار اسلامی، ص219.
- ↑ التحفه اللطیفه، ج۲، ص382.
- ↑ التحفه اللطیفه، ج۲، ص382.
- ↑ اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109.
- ↑ مدینه‌شناسی، ج۱، ص84.
- ↑ اخبار مدینه، ص215.
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.
- ↑ مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.
- ↑ مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.
- ↑ ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146؛ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص247؛ مدینه‌شناسی، ج۱، ص59.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص219.
- ↑ اخبار مدینه، ص266.
- ↑ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۲، ص159؛ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج۱، ص187.
- ↑ اخبار مدینه، ص297–298.
- ↑ اخبار مدینه، ص296.
- ↑ اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص247.
- ↑ المدینه المنوره، ص 82
- ↑ المدینه المنوره، ص 82
- ↑ المدینه المنوره، ص 83
- ↑ المدینه المنوره، ص 84
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 421
- ↑ المدینه المنوره، ص 85
- ↑ المدینه المنوره، ص 85
- ↑ وفاالوفا ج2 ص 421
- ↑ المدینه المنوره، ص 85
منابع
- آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان رسول، تهران، مشعر، 1390.
- اتحاف الوری باخبار ام القری، ابن فهد عمر بن محمد (م۸۸۵ ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعه ام القری، 1983
- اخبار مدینه (ترجمه خلاصه الوفاء باخبار دارالمصطفی)، سمهودی نورالدین (م۹۱۱ ق)، ترجمه سید کمال حاج سید جوادی، تهران، نشر مشعر، 1376.
- الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک والخلفاء، علی بن عبدالقادر (م ۱۰۷۰ ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و...، مکه، مکتبه التجاریه، مصطفی احمد الباز، 1416.
- الاِعلام باَعلام بیت الله الحرام، نهروالی محمد بن احمد (م990ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و...، مکه مکرمه، المکتبه التجاریه، 1416.
- التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه، سخاوی محمد بن عبدالرحمان (م ۹۰۲ق)، مدینه، فهرسه مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1430.
- المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری، صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م.
- تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، دیار بکری حسین بن محمد (م۹۶۶ ق )، بیروت، دار صادر، بی تا.
- تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384.
- تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه( ۱۳۴۴ ق)، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385.
- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان اصغر، تهران، نشر مشعر، 1374.
- تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419.
- تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العِظام والحرم و وُلاتها الفِخام، مالکی مکی محمد بن احمد(م ۱۳۲۱ق)، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، 1424.
- تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، عبد القادر انصاری - ناجی محمد حسن، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر مشعر1385.
- جستاری بر تاریخ مکه، فیض عباس، به کوشش جمال الدین محمد فیض، قم، کمال الملک، 1383.
- دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، عصام محمد شبارو، تحقیق د. شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱.
- ساختمان حرم شریف نبوی، د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.
- ساختمان مسجدالحرام -مکه مکرمه، د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.
- سفرنامه حجاز، لبیب البتنونی محمد، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، بی تا.
- شرق نزدیک در تاریخ، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان ( زرین کوب)، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1382.
- عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
- عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001.
- مدینه شناسی، نجفی محمد باقر، تهران، خرمایستان، 1367.
- مرآه الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، 1377.
- معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی عبدالعزیز، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 2007.
- منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و وُلاه الحرم، سنجاری علی بن تاج الدین(م ۱۱۲۵ ق )، تحقیق جمیل عبدالله محمد، مکه، جامعه ام القری، 1419.
- میقات حج، فصلنامه، تهران، نشر مشعر.
- وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، سمهودی علی بن عبدالله (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006.
- وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001.