آل قتاده: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش|ماه=[[شهریور]]|روز=[[۳]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Seyedjavad }}

آل قَتاده: از سادات حسنی حاکم بر مکه(حک: 616-701ق.)

این خاندان از نسل ابوعزیز قتادة بن ادریس* بن مطاعن حسنی، ملقب به نابغه، و از طبقه چهارم اشراف حاكم بر مكه هستند. آل قتاده در حجاز به تدریج به تیره‌های گوناگون تقسیم شدند و به نام‌های مختلف شهرت یافتند.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص340-359؛ تحفة الازهار، ج1، ص442؛ الاصیلی، ص105.</ref> حکمرانی این خاندان با سال‌های پایانی خلافت عباسیان در عراق، دولت ایوبیان در مصر و شام، و دولت ممالیک همزمان بود. قتاده، سرسلسله این خاندان، در قریه عَلقمیه در ینْبُع از مادری که از اشراف هواشم (سادات حسنی حاکم بر مکه) بود، زاده شد.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج4، ص134-135؛ تحفة الازهار، ج1، ص442.</ref>

قتاده پس از همراه كردن خویشان خود، با تیره‌هایی از سادات حسنی حاكم بر ینبع مبارزه كرد و پس از اخراج آنان، بنی‌یحیی را نیز از وادی صفراء در مسافت 51كیلومتری مدینه در راه بدر<ref>المعالم الاثیره، ص159.</ref> اخراج كرد و دیگران را فرمانبر خویش ساخت.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج4، ص136؛ العقد الثمین، ج7، ص40؛ تاریخ مكه، ص285.</ref> او در سال 597ق. با آگاهی از ظلم هواشم* مکه<ref>العقد الثمین، ج7، ص40؛ تحفة الازهار، ج1، ص442.</ref> بدان جا حمله کرد و با اخراج شریف مکثر بن عیسی، حاکم مکه، و کشتن فرزندش محمد، حکومت مکه را در دست گرفت.<ref>عمدة الطالب، ص138؛ الاشراف، ج1، ص47؛ غایة المرام، ج1، ص544.</ref> وی به رغم ناکامی در تصرف مدینه<ref>الكامل، ج15، ص205؛ تاریخ امراء مكه، ص468.</ref> بر برخی از نواحی اطراف آن و نیز طائف، نجد و بعضی از نواحی یمن چیره شد.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج4، ص136؛ العقد الثمین، ج1، ص173؛ تحصیل المرام، ج2، ص742.</ref> او سرانجام در ذی‌حجه سال 617ق. در 90 سالگی از دنیا رفت<ref>الكامل، ج12، ص401؛ العقد الثمین، ج7، ص60.</ref> و به نقلی به دست فرزندش حسن كشته شد.<ref>الكامل، ج12، ص402؛ العقد الثمین، ج4، ص171؛ اتحاف الوری، ج3، ص27.</ref>

در منابع، گزارش‌های فراوان از فرزندان قتاده آمده است.<ref>الاصیلی، ص105؛ عمدة الطالب، ص142.</ref> راجح، حسن، علی اكبر، علی اصغر، محمد، قاسم، حسان، حنظله و ادریس<ref>طرفة الاصحاب، ص106؛ الاصیلی، ص105؛ عمدة الطالب، ص142.</ref> از فرزندان او هستند که برخی از آنان به حکمرانی مکه رسیدند.

1. شهاب الدین<ref>غایة المرام، ج1، ص580.</ref> حسن بن قتاده (حک: 617-619ق.): وی ادیب و شاعر بود و طبعی تند داشت.<ref>تاریخ مکه، ص290.</ref> حسن از سال 617ق. به مدت سه سال حکمران مکه بود. در گزارشی، به سال 618ق. وی با توطئه برادرش راجح و آقباش، امیرالحاج خلیفه عباسی الناصر لدین‌الله، روبه‌رو شد. او با آگاهی از این اتحاد، دستور داد تا راه‌های ورودی مکه را بر روی حج‌گزاران عراقی بسته، به آنان حمله کنند. در این درگیری، آقباش که بر فراز کوه حبشی رفته بود، کشته شد و راجح نیز به یمن گریخت. مدتی بعد او از خلیفه عباسی عذرخواهی کرد و خلیفه هم پذیرفت.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص340-341؛ اتحاف الوری، ج3، ص30، 32؛ منائح الکرم، ج2، ص287-288.</ref>

در پی حمله ملك مسعود، حاكم یمن، به مكه در سال618ق. حسن به سبب بدرفتاری با اشراف و حجاج، از حمایت آنان بی‌نصیب ماند و پس از شکست به شام گریخت. چندی بعد به سال 623ق. در عراق وفات یافت و در كنار حرم كاظمین8 دفن شد.<ref>الكامل، ج12، ص413؛ العقد الثمین، ج7، ص493؛ الاشراف، ج1، ص63-64.</ref>

از خدمات او در مكه، بازگرداندن کاروانسرای خرّازین به فقرای مكه بود.<ref>العقد الثمین، ج4، ص174؛ غایة المرام، ج1، ص588.</ref> جماز، از فرزندان او، در سال 651ق. با سپاهی بزرگ از شامیان به مکه یورش برد و پس از کشتن عموزاده‌اش ابوسعد حسن بن علی اکبر<ref>شفاء الغرام، ج2، ص344.</ref> چند ماه امیر مكه شد. اما در همین سال، در پی شکست از سپاه راجح بن قتاده، كنار رفت.<ref>غایة المرام، ج1، ص638؛ تاریخ امراء مكه، ص513.</ref> خاندان حسن كه به اشراف ذوهجار مشهورند، تا سده 14ق. بر ینبع حكومت كردند.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج4، ص136؛ الاشراف، ج1، ص60.</ref>

2. راجح بن قتاده (حک: 620-653ق.): وی بزرگ‌ترین فرزند قتاده بود که در زمان حکمرانی پدر، از سوی او به دربار خلیفه عباسی مأمور شد.<ref>البدایة والنهایه، ج13، ص92؛ تاریخ مكه، ص285.</ref> وی بلند قد، تنومند و نیرومند بود.<ref>خلاصة الکلام، ص27.</ref> او در پی شکست از برادرش حسن و کشته شدن هم‌پیمانش آقباش<ref>اتحاف الوری، ج3، ص30.</ref> به ملک مسعود، حاکم یمن، پناه برد<ref>تاریخ مکه، ص291.</ref> و او را بر ضدّ برادر خود تحریک کرد. ملک مسعود در سال 619/620ق. با سپاهی به مکه هجوم برد. حسن پس از اندکی مقاومت گریخت و سپاه یمن پس از اشغال مکه، اموال و حتی لباس‌های مردم را غارت کرد.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص34؛ تاریخ مکه، ص291.</ref> از آن پس راجح و حاكم یمن به اشتراک بر مكه حکومت کردند. همین امر تا مدت‌ها زمینه رقابت میان حاكمان یمن و مصر برای تسلط بر مكه را فراهم کرد. هرگاه یمنی‌ها حاكم می‌شدند، راجح نیز در كنار آنان حكمرانی می‌كرد.<ref>العقد الثمین، ج1، ص174؛ اتحاف الوری، ج3، ص34.</ref> او در سال 651ق. پس از كنار زدن جماز بن حسن توانست برای آخرین بار و به صورت مستقل بر مكه حاكم شود.<ref>تاریخ مکه، ص301.</ref> پس از یك سال، وی به دست فرزندش، غانم بن راجح، از حکمرانی مكه بركنار شد و در سال 654ق. پس از عمری طولانی وفات یافت. برای او نسل مشخصی بر جای نمانده است.<ref>الاشراف، ج1، ص73-75.</ref>

3. ادریس بن قتاده (653-670ق.): وی 17 سال بر مكه حکم راند. او و محمد ابونُمی اول در سال 652ق. با شورش بر غانم بن راجح، حکمرانی مکه را از وی گرفتند.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص344.</ref> در بیشتر دوران حکومتش با ابونمی، نوه برادرش، شراكت داشت.<ref>العقد الثمین، ج1، ص176؛ غایة المرام، ج1، ص640.</ref> از فرزندانش محمد بن ادریس مدتی كوتاه از جانب حاكم مصر به حکمرانی مکه رسید.<ref>تحفة الازهار، ج1، ص450.</ref>

4. علی اكبر: او خود بر مكه حکمرانی نیافت؛ اما فرزندان او تا سده 14ق. به تناوب و با نام خاندان‌های دیگر همچون آل ابی ‌نمی*، آل برکات*، آل زید* و آل عبدالله، امیران مكه بودند. نخستین فرزندش ابوسعد حسن بن علی (حک: 647-651ق.) بود كه 4 سال بر مكه و ینبع حكومت كرد. او با حمله جماز بن حسن بن قتاده همراه لشكر شام در سال 651ق. کشته شد. وی را به فضایل اخلاقی ستوده‌اند.<ref>تحفة الازهار، ج1، ص451؛ الاشراف علی تاریخ الاشراف، ج1، ص66-68.</ref> پس از ابوسعد، نخست فرزندش جماز بن حسن بن علی مدتی بر مكه حکمرانی یافت<ref>تحفة الازهار، ج1، ص454.</ref> و پس از او فرزند دیگرش محمد، معروف به ابونُمی اول، امیر مکه شد.

درباره مذهب آل قتاده به درستی نمی‌توان داوری كرد. نیز عملكرد قتاده و فرزندانش در برابر مذاهب مختلف یكسان نبوده است. او به امام زیدیان، عبدالله بن حمزه (م.614ق.) بسیار گرایش داشت و حتی برایش از قبایل حجازی بیعت ‌گرفت و با فرستادن نامه‌ای به وی، سوگند یاد کرد که بر اطاعتش بماند. همو نماینده امام زیدیان یمن را مأمور اخذ بیعت و اقامه نماز در مسجدالحرام گرداند.<ref>السیرة المنصوریه، ص76-78.</ref> بر پایه مذهب زیدیه*، همچون امامیه، اعلان «حىّ علی خیر العمل» را در اذان رسمی کرد.<ref>تاریخ الاسلام، ج44، ص360.</ref> از این رو، زیدی بودن قتاده و برخی فرزندانش بر بسیاری از مورخان پنهان نمانده است.<ref>تاریخ الاسلام، ج44، ص360؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص136؛ غایة المرام، ج1، ص577.</ref> با این حال، وی گاه به نام خلیفه عباسی و ایوبیان نیز خطبه می‌خواند.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج4، ص135؛ العقد الثمین، ج7، ص53؛ تاریخ مکه، ص285.</ref> البته هیچ‌گاه به دیدن خلیفه عباسی نرفت. در گزارش‌ها آمده که خود را از خلیفه عباسی، الناصر لدین‌الله، به خلافت شایسته‌تر می‌دانست.<ref>تاریخ الاسلام، ج44، ص360؛ البدایة والنهایه، ج13، ص92؛ الاعلام، ج5، ص189.</ref> برخی معتقدند شرفای مکه تا اوایل سده پانزدهم م. پیوند خود را با ائمه زیدیه حفظ کردند؛ ولی از آن پس آرام آرام به مذهب شافعی روی آوردند.<ref>میقات حج، ش22، ص68، «تاریخ تشیع در مکه و مدینه، جبل عامل، حلب».</ref> گفتنی است که از زمان نفوذ دولت فاطمیان مصر در مکه، نفوذ تشیع در مکه آغاز شده بود و تا بر کار آمدن دولت سعودی، سنت‌های شیعیان در مکه ادامه یافت.<ref>تاریخ مکه، ص274.</ref>

 منابع

اتحاف الوری باخبار ام القری: عمر بن فهد (م.855ق.)، به کوشش شلتوت، جده، مکتبة المدنی؛ الاشراف علی تاریخ الاشراف: عاتق بن غیث البلادی، بیروت، دار النفائس، 1423ق؛ الاصیلی فی انساب الطالبیین: محمد بن تاج ‌الدین المعروف بابن الطقطقی (م.709ق.)، به کوشش الرجائی، قم، مکتبة النجفی، 1418ق؛ الاعلام: الزركلی (م.1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م؛ البدایة والنهایه: ابن كثیر (م.774ق.)، بیروت، مكتبة المعارف؛ تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.808ق.)، به كوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفكر، 1408ق؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م.748ق.)، به كوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الكتاب العربی، 1410ق؛ تاریخ امراء مکة المکرمه: عارف عبدالغنی، دمشق، دار البشائر، 1413ق؛ تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (م.1404ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، 1385ش؛ تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، 1424ق؛ تحفة الازهار و زلال الانهار: ضامن بن شدقم الحسینی (م.1090ق.)، به کوشش الجبوری، تهران، میراث، 1420ق؛ خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام: احمد زینی دحلان (م.1304ق.)، مصر، مطبعة الخیریه، 1305ق؛ السیرة المنصوریه: ابن دعثم (م.قرن7)، به کوشش عبدالغنی، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛ شفاء الغرام: محمد الفأسی (م.832ق.)، به كوشش مصطفی محمد، مكه، النهضة الحدیثه، 1999م؛ طرفة الاصحاب فی معرفة الانساب: عمر بن یوسف بن رسول (م.696ق.)، به کوشش ک. وسترستین، بیروت، دار صادر، 1412ق؛ العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفأسی (م.832ق.) به كوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق؛ عمدة الطالب: ابن عنبه (م.828ق.)، به كوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، 1380ق؛ غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزیز بن فهد المکی (م.920ق.)، به کوشش شلتوت، جده، دار مدنی، 1406ق؛ الكامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق؛ المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، 1411ق؛ منائح الکرم فی اخبار مکه: علی بن تاج الدین السنجاری (م.1125ق.)، مکه، جامعة ام‌القری، 1419ق؛ میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.