جنة المعلاة: تفاوت میان نسخه‌ها

از این قبرستان با نام‌های دیگری نیز یاد شده است؛ قبرستان مکه،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، 50.</ref> قبرستان حجون به سبب نزدیکی به کوه حجون،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> مقبرة المُطَیبین<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60.</ref> به سبب دفن شرکت کنندگان در حِلف المطیبین،<ref>التاریخ القویم، ج6، ص167.</ref> جَبّانه المبارکه<ref>رحله ابن جبیر، ص77؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref>(قبرستان پربرکت)، قبرستان مَعلی،<ref>شفاء الغرام، ج1، ص374.</ref> جنّه المعلّی،<ref>تاریخ سند، ص127؛ تذکرة الطریق، ص208؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج2، ص655، «پاورقی».</ref> قبرستان بنی‌هاشم،<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص163.</ref> و نیز قبرستان ابوطالب از نام‌های مشهور آن نزد ایرانیان<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص161.</ref> است.

از پیشینه این قبرستان اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به وجود گزارش دفن قُصی بن کِلاب*<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص59.</ref> جد چهارم پیامبر، در این قبرستان باید قدمت آن را حدود یک قرن پیش از ظهور اسلام دانست. بنابر برخی گزارش‌ها پس از دفن قُصی در حجون، مردم مکه مردگان خود را در این قبرستان دفن کردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص59.</ref> در گزارش ازرقی(- بعد از۲۴۱ق) مردم مکه در جاهلیت و صدر اسلام مردگان خود را در سمت راست و بالای وادی، که شامل شعب¬ ابی‌دُبّ (که به جَزَّارین<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص273؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص143.</ref> و دَحلة الجِن<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص54، «پاورقی»؛ افادة الانام، ج2، ص145، «پاورقی»</ref> نیز مشهور است) و شعب صُفی که در قدیم از آن به صفی الشباب یاد می‌شد.<ref>الجامع اللطیف، ص305-306.</ref> و نیز در سمت چپ که شعبی متصل به گردنه مدنیین (ریع الحجون)<ref>نک: معجم المعالم الجغرافیه، ج14، ص94.</ref> بود، دفن کردند. پس از اسلام آنگاه که پیامبر از سمت چپ قبرستان به نیکی یاد کرد، مردم مکه مردگان خود را فقط در آن قسمت بخاک سپردند،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209، 211.</ref> و نام حجون نیز بر این قسمت اطلاق گردید و به مرور زمان دیگر کسی این نام را برای سمت راست دره بکار نبرد و مردگان خود را نیز در آن قسمت دفن نکرد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60، «پاورقی».</ref> قسمت چپ قبرستان را به سبب وجود این قبرستان شعب المقبره نیز خوانده‌اند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص286؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص179؛ العقد الثمین، ج1، ص50.</ref> قرار گرفتن در برابر کعبه از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این شعب و قبرستان است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص50؛ المسالک و الممالک، ج1، ص399.</ref> اشعار به جامانده از صدر اسلام در وصف این قبرستان و مردگان آن بیانگر جایگاه این قبرستان در مقایسه با دیگر قبرستان‌های مکه است.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60 ـ 61</ref>

مسجد الجن* (مسجد الحَرَس) نزدیک قبرستان واقع است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص273؛ العقد الثمین، ج1، ص43.</ref> فاصله این قبرستان در قرن ۱۳ق تا باب بنی‌شیبه از درهای شمال شرقی مسجدالحرام، ۲۱۲۷ذرع (حدود ۱۰۴۲متر) است.<ref>مرآة الحرمین، ص339.</ref>

روایاتی از زبان پیامبر(ص) در بیان جایگاه و شأن این قبرستان در منابع حدیثی وجود دارد، به روایتی آن حضرت این قبرستان را قبرستانی نیکو دانست.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص367؛ التاریخ الکبیر، ج1، ص284؛ المعجم الکبیر، ج11، ص111.</ref> در روایتی مدفونان این قبرستان در قیامت ایمن مبعوث خواهند شد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> این قبرستان همواره مورد توجه و احترام عموم مسلمانان بویژه مردم مکه بود. برخی از اهل سنّت زیارت این قبرستان را به سبب آنکه تعدادی از صحابه، تابعان و بزرگان در آن جای گرفته‌اند، مستحب دانسته‌اند.<ref>شفاء الغرام، ج 1، ص455-456.</ref> فقهای شیعه ضمن تأکید بر استحباب دفن مردگان در این قبرستان،<ref>تذکرة الفقهاء، ج1، ص55.</ref> زیارت قبور اجداد پیامبر و نیز خدیجه، ابوطالب و قاسم فرزند رسول اکرم، و نیز ختم قرآن در آن را مستحب دانسته‌اند.<ref>مستند الشیعه، ج13، ص97؛ دلیل الناسک، ص489؛ کلمة التقوی، ج3، ص499.</ref> زیارتنامه‌هایی نیز برای صاحبان این قبور نقل شده است.<ref>احکام و آداب حج، ص468-471.</ref> زیارت قبر حضرت خدیجه (س) توسط امام حسین(ع) و خواندن نماز در کنار آن بیانگر شأن و مقام برخی از مدفونان در این قبرستان است.<ref>مناقب، ج3، ص224.</ref> ابن جبیر(- ۶۱۲ق) در بیان آداب مردم مکه در اعیاد از حضور مردم در این قبرستان پس از خواندن نماز عید در مسجدالحرام خبر داده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص120.</ref> هم‌چنین از سنت مردم مکه برای حضور در کنار قبر خدیجه در شب‌های یازدهم هرماه و قبر منسوب به آمنه مادر پیامبر(ص) در شب‌های هشتم هر ماه وقرائت قرآن خبر داده‌اند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص647، 649.</ref> برخی بر این عقیده بودند که این قبرستان به سبب جایگاه و شأن والایش تنها پذیرای مؤمنان است و مکان‌هایی از آن، محل استجابت دعاست.<ref>شفاء الغرام، ج 1، ص453-459.</ref>

و در روایتی خداوند اهل بقیع را همسایگان پیامبر(ص) و اهل معلاه را همسایگان خود خوانده است،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239؛ الارج المسکی، ص48.</ref> هم‌چنین بر پایه روایاتی منسوب به پیامبر(ص) در روز قیامت از این قبرستان هفتاد هزار نفر با چهره‌هایی همچون ماه برانگیخته و بدون حساب وارد بهشت می‌شوند، هریک از اینان هفتاد هزار نفر را نیز شفاعت می‌کنند،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239؛ کنز العمال، ج12، ص262؛ جامع الاحادیث، ج24، ص2؛</ref> مدفونان این قبرستان همراه با مدفونان بقیع برای ورود به بهشت فراخوانده می‌شوند.<ref>بقیع الغرقد ص43.</ref>

قُصی بن کِلاب<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص58؛ العقد الثمین، ج1، ص307.</ref> و عبدالمطلب از اجداد پیامبر(ص)،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص315؛ تاریخ دمشق، ج3، ص86؛ اتحاف الوری، ج1، ص101.</ref> ابوطالب عموی حضرت،<ref>انساب الاشراف، ج2، ص289.</ref> خدیجه همسر ایشان،<ref>الطبقات، ج8، ص15؛ المستدرک، ج3، ص182؛ اسد الغابه، ج5، ص439.</ref> قاسم و عبدالله (طیب) فرزندان رسول خدا از خدیجه (س)<ref>بحار الانوار، ج 19، ص20؛ افادة الانام، ج2، ص152.</ref> از خاندان مدفون پیامبر در این قبرستان‌اند. برخی، از عبدمناف و هاشم جد سوم و دوم پیامبر<ref>مرآة الحرمین، ص31.</ref> و نیز آمنه مادر حضرت<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص272؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص53.</ref> نیز به عنوان دیگر خاندان مدفون در این قبرستان یاد کرده‌اند. این در حالیست که منابع از دفن هاشم در غزه فلسطین<ref>الطبقات، ج1، ص79.</ref> و آمنه در ابواء مدینه<ref>الطبقات، ج1، ص116؛ الفائق، ج3، ص277؛ معجم البلدان، ج1، ص79.</ref> حکایت دارند.

فیروزآبادی(- ۸۱۷ق) از جمله اولین مولفانی است که نام تعدادی از مردان و زنان صحابی و تابعی مدفون در این قبرستان را آورده است که از آن جمله‌اند: ابوقحافه عثمان بن عامر پدر ابوبکر، ابوواقد لیثی مدنی از حاضران در بدر، خُبیب بن عَدی و زید بن دَثنه از شهدای حادثه رجیع (سال چهارم)، سکران بن عمرو بن عبدشمس از مهاجران به حبشه، سلمة بن میلاء جُهَنی از شهدای فتح مکه، ابومَحذوره مؤذن پیامبر، شیبه بن عثمان و پسرعمویش عثمان بن طلحه از کلیدداران کعبه، صَفوان بن امیه و لبید بن ربه از مولفه القلوب، عبدالله بن شهاب بن عبدالله جد ابن شهاب زهری، عبدالله بن عامر بن کُرَیز از کارگزاران عثمان، عبدالله فرزند عمرو بن عاص سهمی، ابوموسی اشعری، عَتاب بن اُسید اولین کارگزار پیامبر در مکه، محمد بن حاطب جُمحی از اصحاب پیامبر و علی(ع)، مُسور بن مَخرمه و ابوسَبرة بن ابی رُهم از مهاجران به حبشه و مدینه.<ref>افادة الانام، ج2، ص152-163.</ref>

به تصریح منابع متقدم بسیاری از قبور صحابه، تابعین و بزرگان در این قبرستان ناشناخته مانده و مردم مکه مکان دقیق آنها را فراموش کرده‌اند.<ref>الاشارات، ص77؛ رحله ابن جبیر، ص78؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> تنها تعداد اندکی از این قبور مشخص بوده<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> و بناها و بارگاه‌هایی نیز بر روی آنها ساخته شده است. از جمله این بناها می‌توان به گنبد و بارگاهی بر قبر خدیجه (س) اشاره کرد. ابن‌بطوطه(-۷۷۹ق)<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> و شهید اول(- ۷۸۶ق)<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص468.</ref> قبر خدیجه (س) در این قبرستان را از قبور شناخته شده و معروف دانسته‌اند. این در حالیست که مرجانی(- بعداز۷۷۰ق) در گزارشی آورده که مکان قبر حضرت در عالم خواب به یکی از نیکان که نام او در این خبر معلوم نیست، الهام شده است. بر اساس این گزارش وی در خواب دید که قبر حضرت در کنار قبر فضیل بن عیاض است.<ref>بهجة النفوس، ج2، ص1016</ref> برخی از مؤلفان اهل سنت در سده‌های بعد با اعتماد به این گزارش، در تعیین محل قبر خدیجه تشکیک کرده‌اند.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص376.</ref> شأن و جایگاه خدیجه نزد مسلمانان، و سنتِ زیارت قبور نزد اهل مکه و حاجیان که برگرفته از سیره پیامبر(ص) بود، صحت گزارش مرجانی را با تردید همراه می‌سازد. نامعلوم بودن نام کسی که قبر خدیجه را شناسایی کرده، از دیگر شواهد ضعف این روایت است. این در حالیست که نه تنها در هیچ‌یک از منابع هم‌عصر با مرجانی چنین گزارشی نیامده، بلکه معاصران وی از معروف و مشهور بودن قبر خدیجه (س) سخن گفته‌اند.<ref>نک: رحله ابن بطوطه، ج1، ص381؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص468.</ref>

برخی گزارش‌ها از وجود بارگاه‌ها و قبور خانوادگی در این قبرستان حکایت دارند که از آن جمله می‌توان به بارگاه حسن بن ابی نمی اشاره کرد که دربردارنده قبور برخی از فرزندان و نوادگان وی بوده است.<ref>منائح الکرم، ج4، ص239، 506، ج5، ص485.</ref>

با تسلط وهابیت* بر مکه و تأسیس اولین دولت سعودی، تمامی بناها و گنبدهای موجود در جنة المعلاة در روز چهارشنبه ۲۹ربیع الثانی سال۱۲۱۸قمری ویران گردید و قبور این قبرستان با زمین هم سطح شد.<ref>منائح الکرم، ج4، ص422؛ کشف الارتیاب، ص27.</ref> پس از انقراض این دولت بدست نیروهای عثمانی بار دیگر گنبدی بر قبر و بارگاه حضرت خدیجه ساخته شد اما این بنا نیز در سال ۱۳۴۳ق و بدنبال تشکیل دولت سوم سعودی تخریب گردید.<ref>نک: افادة الانام، ج2، ص151.</ref>

حجاج بن یوسف ثقفی در سال ۶۲ق پس از سرکوب عبدالله بن زبیر جنازه وی را در این قبرستان به دار کشید.<ref>رحله ابن جبیر، ص78؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص382.</ref> ابن جبیر از ویرانه‌های بنایی در این مکان یاد می‌کند که بر پایه عبارات او، بعدها به یادبود ابن‌زبیر ساخته شد اما چون به مکانی برای لعن حجاج تبدیل شده بود، توسط مردمان طائف تخریب شد.<ref>رحله ابن جبیر، ص78.</ref>

این قبرستان در دوراهی خیابان مسجدالحرام و حجون قرار دارد.<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص113.</ref> در ورودی قسمت قدیمی از سال ۱۳۹۶ قمری توسط آل‌سعود بر روی زائران مسدود گردید.<ref>تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص113.</ref> حاجیان و زائران تنها در روزها و ساعاتی از هفته اجازه دارند با ورود به قسمت جدید قبرستان از پشت نرده‌های فلزی بخش قدیمی به زیارت قبور خاندان و صحابه پیامبر(ص) بپردازند. در زمان بسته بودن درهای قبرستان نیز آنان از روی پل حجون که از روی قبرستان عبور می‌کند، سنت زیارت قبور را بجا می‌آورند.

درباره این قبرستان و مدفونان آن کتاب‌هایی نگاشته شده است که از آن جمله‌اند «اِثارة الحجون الی زیاره الحجون» نوشته مجدالدین حافظ فیروزآبادی؛ «الشرف الاعلی فی ذکر قبور بابِ المَعلی» نوشته جمال الدین محمد بن علی قرشی(-۸۳۷ق) وی در این کتاب متن تعداد ۲۴عدد از سنگ قبرهای علما و بزرگان و ملوک مدفونِ در این قبرستان را آورده است؛ «احجار المَعلاة الشاهدیة بمکة المکرمه» در معرفی تعداد فراوانی از سنگ‌های قبور کهن قبرستان با تصاویر سنگ‌ها و بازخوانی آنها. این کتاب در سال ۱۴۲۵ق از سوی وزارت تعلیم و تربیت عربستان منتشر شده است.<ref>تاریخ مکه، ص35.</ref> مقاله‌ای نیز با نام «جنة المعلاة» توسط سید علی قاضی عسکر در فصلنامه میقات حج، و مقاله‌ای دیگر با نام «حجون» نوشته سیده رقیه میرابوالقاسمی در دانشنامه جهان اسلام چاپ گردیده است.

{{پانویس}}

{{منابع}}

{{دانشنامه