جنة المعلاة: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جَنَّة المَعلاة'''، قبرستان قدیمی [[مکه]] و مدفن خاندان [[حضرت محمد(ص)]] است که به قبرستان [[ابوطالب]] شهرت یافته است.

== نام و مکان ==

جنّة المعلاة مشهورترین قبرستان مکه است که در دوره جاهلی و اسلام محل دفن مردگان این شهر بود.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص50؛ اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> این قبرستان به سبب واقع شدن در ارتفاعات شمالی مکه که معلاة خوانده می‌شد، بدین نام مشهور گردیده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص59.</ref>  

این قبرستان در شمال شرقی مکه، و در دامنه جنوب غربی کوه حجون<ref>الامکنه و المیاه، ج2، ص418؛ لسان العرب، ج3، ص69، «حجن».</ref> قرار دارد. سفرنامه‌نویسان متقدم آن را خارج از دروازه قدیمی شهر (باب المَعلی یا المَعلاه) دانسته‌اند.<ref>رحله ابن جبیر، ص77-78؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص382</ref>

از این قبرستان با نام‌های دیگری نیز یاد شده است؛ قبرستان مکه،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، 50.</ref> قبرستان حجون به سبب نزدیکی به کوه حجون،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> مقبرة المُطَیبین<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60.</ref> به سبب دفن شرکت کنندگان در حِلف المطیبین،<ref>التاریخ القویم، ج6، ص167.</ref> جَبّانه المبارکه<ref>رحله ابن جبیر، ص77؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref>(قبرستان پربرکت)، قبرستان مَعلی،<ref>شفاء الغرام، ج1، ص374.</ref> جنّه المعلّی،<ref>تاریخ سند، ص127؛ تذکرة الطریق، ص208؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج2، ص655، «پاورقی».</ref> قبرستان بنی‌هاشم،<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص163.</ref> و نیز قبرستان ابوطالب از نام‌های مشهور آن نزد ایرانیان<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص161.</ref> است.

از پیشینه این قبرستان اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به وجود گزارش دفن قُصی بن کِلاب*<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص59.</ref> جد چهارم پیامبر، در این قبرستان باید قدمت آن را حدود یک قرن پیش از ظهور اسلام دانست. بنابر برخی گزارش‌ها پس از دفن قُصی در حجون، مردم مکه مردگان خود را در این قبرستان دفن کردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص59.</ref> در گزارش ازرقی(- بعد از۲۴۱ق) مردم مکه در جاهلیت و صدر اسلام مردگان خود را در سمت راست و بالای وادی، که شامل شعب¬ ابی‌دُبّ (که به جَزَّارین<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص273؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص143.</ref> و دَحلة الجِن<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص54، «پاورقی»؛ افادة الانام، ج2، ص145، «پاورقی»</ref> نیز مشهور است) و شعب صُفی که در قدیم از آن به صفی الشباب یاد می‌شد.<ref>الجامع اللطیف، ص305-306.</ref> و نیز در سمت چپ که شعبی متصل به گردنه مدنیین (ریع الحجون)<ref>نک: معجم المعالم الجغرافیه، ج14، ص94.</ref> بود، دفن کردند. پس از اسلام آنگاه که پیامبر از سمت چپ قبرستان به نیکی یاد کرد، مردم مکه مردگان خود را فقط در آن قسمت بخاک سپردند،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209، 211.</ref> و نام حجون نیز بر این قسمت اطلاق گردید و به مرور زمان دیگر کسی این نام را برای سمت راست دره بکار نبرد و مردگان خود را نیز در آن قسمت دفن نکرد.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60، «پاورقی».</ref> قسمت چپ قبرستان را به سبب وجود این قبرستان شعب المقبره نیز خوانده‌اند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص286؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص179؛ العقد الثمین، ج1، ص50.</ref> قرار گرفتن در برابر کعبه از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این شعب و قبرستان است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص50؛ المسالک و الممالک، ج1، ص399.</ref> اشعار به جامانده از صدر اسلام در وصف این قبرستان و مردگان آن بیانگر جایگاه این قبرستان در مقایسه با دیگر قبرستان‌های مکه است.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص60 ـ 61</ref>

در قدیم از وسط این قبرستان راهی بود که مردم برای ورود و خروج به مکه از آن استفاده می‌کردند و در منابع به نام-های مختلفی شناخته می‌شد از آن جمله است: ثنیه العُلیا،<ref>الاستبصار، ص7؛ مرآة الحرمین، ج1، ص81؛ التاریخ القویم، ج4، ص294.</ref> کَداء،<ref>تاریخ دمشق، ج28، ص228؛ المعالم الاثیره، ص78؛ نک: التاریخ القویم، ج2، ص54.</ref> ثنیه الحجون،<ref>تاریخ دمشق، ج58؛ ص236؛ رحله ابن جبیر، ص102؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص401.</ref> ثنیه المقبره.<ref>افادة الانام، ج2، ص145.</ref> در گزارش‌ها از ورود پیامبر به مکه از این مسیر در فتح مکه (سال هشتم) و حجة الوداع (سال دهم) خبر داده‌اند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص286؛ اخبار، مکه الفاکهی، ج4، ص179؛ الزهور المقتطفه، ص114.</ref>

مسجد الجن* (مسجد الحَرَس) نزدیک قبرستان واقع است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص273؛ العقد الثمین، ج1، ص43.</ref> فاصله این قبرستان در قرن ۱۳ق تا باب بنی‌شیبه از درهای شمال شرقی مسجدالحرام، ۲۱۲۷ذرع (حدود ۱۰۴۲متر) است.<ref>مرآة الحرمین، ص339.</ref>

روایاتی از زبان پیامبر(ص) در بیان جایگاه و شأن این قبرستان در منابع حدیثی وجود دارد، به روایتی آن حضرت این قبرستان را قبرستانی نیکو دانست.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص367؛ التاریخ الکبیر، ج1، ص284؛ المعجم الکبیر، ج11، ص111.</ref> در روایتی مدفونان این قبرستان در قیامت ایمن مبعوث خواهند شد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص209؛ اثارة الترغیب، ج1، ص239.</ref> این قبرستان همواره مورد توجه و احترام عموم مسلمانان بویژه مردم مکه بود. برخی از اهل سنّت زیارت این قبرستان را به سبب آنکه تعدادی از صحابه، تابعان و بزرگان در آن جای گرفته‌اند، مستحب دانسته‌اند.<ref>شفاء الغرام، ج 1، ص455-456.</ref> فقهای شیعه ضمن تأکید بر استحباب دفن مردگان در این قبرستان،<ref>تذکرة الفقهاء، ج1، ص55.</ref> زیارت قبور اجداد پیامبر و نیز خدیجه، ابوطالب و قاسم فرزند رسول اکرم، و نیز ختم قرآن در آن را مستحب دانسته‌اند.<ref>مستند الشیعه، ج13، ص97؛ دلیل الناسک، ص489؛ کلمة التقوی، ج3، ص499.</ref> زیارتنامه‌هایی نیز برای صاحبان این قبور نقل شده است.<ref>احکام و آداب حج، ص468-471.</ref> زیارت قبر حضرت خدیجه (س) توسط امام حسین(ع) و خواندن نماز در کنار آن بیانگر شأن و مقام برخی از مدفونان در این قبرستان است.<ref>مناقب، ج3، ص224.</ref> ابن جبیر(- ۶۱۲ق) در بیان آداب مردم مکه در اعیاد از حضور مردم در این قبرستان پس از خواندن نماز عید در مسجدالحرام خبر داده است.<ref>رحله ابن جبیر، ص120.</ref> هم‌چنین از سنت مردم مکه برای حضور در کنار قبر خدیجه در شب‌های یازدهم هرماه و قبر منسوب به آمنه مادر پیامبر(ص) در شب‌های هشتم هر ماه وقرائت قرآن خبر داده‌اند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص647، 649.</ref> برخی بر این عقیده بودند که این قبرستان به سبب جایگاه و شأن والایش تنها پذیرای مؤمنان است و مکان‌هایی از آن، محل استجابت دعاست.<ref>شفاء الغرام، ج 1، ص453-459.</ref>

و در روایتی خداوند اهل بقیع را همسایگان پیامبر(ص) و اهل معلاه را همسایگان خود خوانده است،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239؛ الارج المسکی، ص48.</ref> هم‌چنین بر پایه روایاتی منسوب به پیامبر(ص) در روز قیامت از این قبرستان هفتاد هزار نفر با چهره‌هایی همچون ماه برانگیخته و بدون حساب وارد بهشت می‌شوند، هریک از اینان هفتاد هزار نفر را نیز شفاعت می‌کنند،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص239؛ کنز العمال، ج12، ص262؛ جامع الاحادیث، ج24، ص2؛</ref> مدفونان این قبرستان همراه با مدفونان بقیع برای ورود به بهشت فراخوانده می‌شوند.<ref>بقیع الغرقد ص43.</ref>

قُصی بن کِلاب<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص58؛ العقد الثمین، ج1، ص307.</ref> و عبدالمطلب از اجداد پیامبر(ص)،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص315؛ تاریخ دمشق، ج3، ص86؛ اتحاف الوری، ج1، ص101.</ref> ابوطالب عموی حضرت،<ref>انساب الاشراف، ج2، ص289.</ref> خدیجه همسر ایشان،<ref>الطبقات، ج8، ص15؛ المستدرک، ج3، ص182؛ اسد الغابه، ج5، ص439.</ref> قاسم و عبدالله (طیب) فرزندان رسول خدا از خدیجه (س)<ref>بحار الانوار، ج 19، ص20؛ افادة الانام، ج2، ص152.</ref> از خاندان مدفون پیامبر در این قبرستان‌اند. برخی، از عبدمناف و هاشم جد سوم و دوم پیامبر<ref>مرآة الحرمین، ص31.</ref> و نیز آمنه مادر حضرت<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص272؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص53.</ref> نیز به عنوان دیگر خاندان مدفون در این قبرستان یاد کرده‌اند. این در حالیست که منابع از دفن هاشم در غزه فلسطین<ref>الطبقات، ج1، ص79.</ref> و آمنه در ابواء مدینه<ref>الطبقات، ج1، ص116؛ الفائق، ج3، ص277؛ معجم البلدان، ج1، ص79.</ref> حکایت دارند.

منابع متعدد از تعداد بسیاری از صحابه، تابعین و بزرگان مدفون در این قبرستان نام برده‌اند.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص645-668؛ افادة الانام، ج2، ص150-152.</ref> یاسر، سمیه و عبدالله پدر، مادر و برادر عمار،<ref>افادة الانام، ج2، ص160.</ref> اسماء<ref>تاریخ دمشق، ج69، ص29.</ref> و عبدالرحمن<ref>افادة الانام، ج2، ص152.</ref> فرزندان ابوبکر، زینب خواهر عثمان بن مظعون جُمحی و همسر عمر بن خطاب، و عبدالله بن زبیر<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص240؛ افاده الانام، ج2، ص151.</ref> از صحابی مدفون؛ ابوسعید ابراهیم بن طهمان هروی(- ۶۸ق)، اسماعیل بن امیه اموی(- ۱۴۴ق)، و حنظله بن ابی سفیان جمحی(- ۱۵۱ق) از تابعین مدفون در این قبرستان‌اند.<ref>افادة الانام، ج2، ص163-167.</ref> هم‌چنین از منصور خلیفه عباسی(- ۱۵۸ق)،<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج4، ص177؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص150؛ العقد الثمین، ج4، ص417.</ref> فُضیل بن عیاض تیمی(- ۱۸۷ق) از عرفای قرن دوم،<ref>اثارة الترغیب، ج1، ص240.</ref> سُفیان بن عُیینه (- ۱۹۸ق)،<ref>تاریخ بغداد، ج9، ص183؛ اثارة الترغیب، ج1، ص240؛ تحصیل المرام، ج2، ص651.</ref> امام الحرمین ابوطالب حنفی ابهری فقیه شافعی(- ۶۲۴ق)؛<ref>التحفه اللطیفه، ج1، ص205.</ref> شریف برکات امیر مکه در سال‌های ۸۵۲–۸۵۹ قمری (- ۸۵۹ق)،<ref>منائح الکرم، ج3، ص58.</ref> ابن فهد مؤلف اتحاف الوری(- ۸۸۵ق) و فرزندش عبدالعزیز مؤلف بلوغ القری(- ۹۲۲ق)، میرزا محمد بن علی استرآبادی(- ۱۰۲۸ق) از علمای شیعه مجاور بیت الله الحرام و مؤلف منهج المقال،<ref>الکنی و الالقاب، ج3، ص220.</ref> شیخ محمد بن حسن نوه شهید ثانی(- ۱۰۳۰ق) مؤلف روضة الخواطر و نزهة النواظر،<ref>الکنی والالقاب، ج2، ص390-391.</ref> سید زین‌العابدین کاشانی از بانیان کعبه پس از سیل سال ۱۰۳۹قمری<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص165.</ref> از دیگر مدفونان در این قبرستان هستند.

به تصریح منابع متقدم بسیاری از قبور صحابه، تابعین و بزرگان در این قبرستان ناشناخته مانده و مردم مکه مکان دقیق آنها را فراموش کرده‌اند.<ref>الاشارات، ص77؛ رحله ابن جبیر، ص78؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> تنها تعداد اندکی از این قبور مشخص بوده<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> و بناها و بارگاه‌هایی نیز بر روی آنها ساخته شده است. از جمله این بناها می‌توان به گنبد و بارگاهی بر قبر خدیجه (س) اشاره کرد. ابن‌بطوطه(-۷۷۹ق)<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.</ref> و شهید اول(- ۷۸۶ق)<ref>الدروس الشرعیه، ج1، ص468.</ref> قبر خدیجه (س) در این قبرستان را از قبور شناخته شده و معروف دانسته‌اند. این در حالیست که مرجانی(- بعداز۷۷۰ق) در گزارشی آورده که مکان قبر حضرت در عالم خواب به یکی از نیکان که نام او در این خبر معلوم نیست، الهام شده است. بر اساس این گزارش وی در خواب دید که قبر حضرت در کنار قبر فضیل بن عیاض است.<ref>بهجة النفوس، ج2، ص1016</ref> برخی از مؤلفان اهل سنت در سده‌های بعد با اعتماد به این گزارش، در تعیین محل قبر خدیجه تشکیک کرده‌اند.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص376.</ref> شأن و جایگاه خدیجه نزد مسلمانان، و سنتِ زیارت قبور نزد اهل مکه و حاجیان که برگرفته از سیره پیامبر(ص) بود، صحت گزارش مرجانی را با تردید همراه می‌سازد. نامعلوم بودن نام کسی که قبر خدیجه را شناسایی کرده، از دیگر شواهد ضعف این روایت است. این در حالیست که نه تنها در هیچ‌یک از منابع هم‌عصر با مرجانی چنین گزارشی نیامده، بلکه معاصران وی از معروف و مشهور بودن قبر خدیجه (س) سخن گفته‌اند.<ref>نک: رحله ابن بطوطه، ج1، ص381؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص468.</ref>

نزدیک قبر خدیجه (س) قبر ابوطالب بن حسن بن ابی ¬نُمی(- ۱۰۱۲ق) و قبر عبدالمطلب بن غالب(- ۱۳۰۰ق) از امرای مکه قرار دارد.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص647، 776.</ref> بر روی این دو قبر نیز بارگاه‌هایی ساخته شده بود. بر روی قبر منسوب به آمنه گنبد و بارگاهی در ۱۲۴۲ق توسط عیسی شیخ الحرم،<ref>تحصیل المرام، ج2، ص648.</ref> و بر روی قبر عبدالرحمن بن ابی بکر در سمت راست قبر خدیجه، بنایی چهارگوش در زمان سلطان عبدالمجید (حک: ۱۲۳۷–۱۲۷۷ق) ساخته شد. این قبر تا پیش از این سال تنها صندوقی چوبی داشت.<ref>تحصیل المرام، ج2، ص650.</ref> بناها و گنبدهای دیگری نیز بر روی برخی از قبور ساخته شد که از آن جمله است: اسماء دختر ابوبکر؛<ref>تحصیل المرام، ج2، ص650.</ref> عبدالله بن زبیر؛<ref>الرحلات المغربیه، ص399.</ref> ابوالبرکات ابن ظهیره امیر مکه؛<ref>منائح الکرم، ج3، ص58.</ref> شیخ محمدجان نقشبندی از ذریه محمد بن حنفیه (- ۱۲۶۸ق)<ref>تحصیل المرام، ج2، ص667.</ref> و حسن بن ابی نمی از شرفای مکه.<ref>منائح الکرم، ج4، ص506.</ref> اولیا چلبی(- ۱۰۹۴ق) در گزارش سفر خود به مکه و زیارت قبورِ این قبرستان از وجود ۷۵ بارگاه گنبدپوش خبر داده است.<ref>الرحلة الحجازیه، ص283.</ref>

==تخریب قبور==

==حوادث قبرستان==

==تک نگاری‌ها==

درباره این قبرستان و مدفونان آن کتاب‌هایی نگاشته شده است که از آن جمله‌اند «اِثارة الحجون الی زیاره الحجون» نوشته مجدالدین حافظ فیروزآبادی؛ «الشرف الاعلی فی ذکر قبور بابِ المَعلی» نوشته جمال الدین محمد بن علی قرشی(-۸۳۷ق) وی در این کتاب متن تعداد ۲۴عدد از سنگ قبرهای علما و بزرگان و ملوک مدفونِ در این قبرستان را آورده است؛ «احجار المَعلاة الشاهدیة بمکة المکرمه» در معرفی تعداد فراوانی از سنگ‌های قبور کهن قبرستان با تصاویر سنگ‌ها و بازخوانی آنها. این کتاب در سال ۱۴۲۵ق از سوی وزارت تعلیم و تربیت عربستان منتشر شده است.<ref>تاریخ مکه، ص35.</ref> مقاله‌ای نیز با نام «جنة المعلاة» توسط سید علی قاضی عسکر در فصلنامه میقات حج، و مقاله‌ای دیگر با نام «حجون» نوشته سیده رقیه میرابوالقاسمی در دانشنامه جهان اسلام چاپ گردیده است.