انس الساری: تفاوت میان نسخه‌ها

'''انس الساری''' سفرنامه [[حج]] نوشته ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به [[ابن ملیح]] است که در آن حوادث سفرش را به مکه گزارش کرده است. سفر ابن ملیح از [[مراکش]] تا [[مکه]] و سپس بازگشت به مراکش بیش از دو سال از فاصله سال های 1040 تا 1042 به طول انجامید و سفرنامه‌اش به احتمال بعد از سال 1045 نگاشته شده است. سفرنامه که نثری ادبی و آمیخته به شعرهای متعدد دارد، حاوی گزارشی دقیق از منازل سفر حج مردمان مغرب اسلامی و توصیف شهرهای مصر، مکه و مدینه است. از متن کتاب همچنین می‌توان به گرایش صوفیانه نویسنده پی برد. او سفرش را با کاروانی از صوفیان مغرب آغاز کرد و در طول سفر نیز به دیدار مشایخ صوفیه می‌رفت.

سفرنامه انس الساری که نویسنده آن به زیارت مقابر و زیارتگاه‌های منسوب به انبیا، امام‌زادگان، علما و صوفیه پایبندی داشته است، از نظر معرفی اماکن زیارتی در طول سفر در شمال آفریقا، مصر، شام و حجاز ارزشمند است که از آن میان می‌توان به توصیف قبور امامان(ع) در [[بقیع]] اشاره کرد.

==نام کتاب و نویسنده==

نام کامل این اثر انس الساری و السارب من اقطار المغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب است.<ref>الاعلام، ج6، ص8؛الاعلام بمن حل مراکش و اغمات، ج5، ص259.</ref>

== زمان سفر و نگارش سفرنامه ==

سفر وی که بیش از دو سال، از 1040 تا 1042ق. به طول انجامید، مقارن است با دوران فرمانروایی [[ولید بن زیدان سعدی]] (درگذشت 1045ق.) پادشاه مراکش<ref>انس الساری، ص103.</ref> از آن‌جا که ابن ملیح در متن کتاب برای ولید بن زیدان طلب رحمت کرده<ref>انس الساری، ص103.</ref> ، می‌توان نتیجه گرفت که سفرنامه خود را پس از مرگ وی (1045ق.) و دست‌کم سه سال در پی بازگشت از سفرش نگاشته است.

 

کاروانی که ابن ملیح با آن همراه بوده، سفر خود را به سال 1040ق. به رهبری یکی از صوفیان با نام محمد بن عبدالعزیز از شهر مراکش آغاز کرده است.<ref>انس الساری، ص2.</ref> در طول سفر و منزل به منزل، بر شمار این کاروانیان افزوده شده است.<ref>انس الساری، ص29-30.</ref> مسیر این کاروان از راه بیابان و از مراکش به [[مصر]] و از آن‌جا به [[حجاز]] بوده است.  

==سبک و ویژگی‌ها==

اهمیت این سفرنامه در ‌گزارش دقیقی است که ابن ملیح از منازل سفر و ویژگی‌های آن‌ها همچون پوشش گیاهی<ref>انس الساری، ص28.</ref> ، پر آب بودن چشمه‌ها<ref>انس الساری، ص29.</ref> ، مهمان‌نواز بودن مردم<ref>انس الساری، ص26-27.</ref> ، زبان آن‌ها<ref>انس الساری، ص28.</ref> ، و ... ارائه کرده و سفرنامه خود را به راهنمای [[سفر حج]] برای حاجیان مغربی تبدیل کرده است. مسیر ابن ملیح بر خلاف مسیر معمول در سفر مغربی‌ها به مصر که راه دریایی بوده، از صحرا گذشته و سفرنامه او از این نظر نیز دارای اهمیت است.<ref>دلیل مؤرخ المغرب الاقصی، ص228.</ref>  

== آرامگاه‌ها و مزار صوفیان ==

کاروان پس از گذراندن 162 منزل<ref>انس الساری، ص142.</ref> در 13 [[شوال]] 1041ق. به مصر رسیده است.<ref>انس الساری، ص43.</ref> شکوه و زیبایی مصر، ابن ملیح را سخت شیفته خود کرده است. وی در فضیلت مصر، روایت‌های بسیار ‌گزارش کرده<ref>انس الساری، ص43-46.</ref> و به وصف ویژگی‌های ظاهری بناها پرداخته است.<ref>انس الساری، ص47-48؛انس الساری، ص67.</ref> نویسنده از بناهای مشهور مصر همچون بیمارستان قاهره<ref>انس الساری، ص67.</ref> و اهرام<ref>انس الساری، ص68.</ref> دیدن کرده و در وصف مسجد ابن طولون<ref>انس الساری، ص47.</ref> و جامع الازهر<ref>انس الساری، ص48.</ref> از برخی رسوم درس و عبادت در آن‌ها یاد کرده است. وی همچنین به زیارت مشهد راس امام حسین بن علی (ع)، امام زین العابدین (علیه‌السّلام) (مدفن سر [[زید بن علی|زید]] بن [[علی بن حسین]]<ref>مزارات اهل البیت و تاریخها، ص281؛انس الساری، ص55.</ref> و [[نفیسه]] دخت گرامی ایشان<ref>انس الساری، ص53.</ref> رفته و از قرافه که یکی از شهرهای مصر و آرامگاه بسیاری از انبیا، صوفیان، دانشمندان و بندگان صالح خدا است، دیدار کرده است.<ref>انس الساری، ص55-60.</ref> در پی 14 روز اقامت در مصر، سرانجام کاروان در 27 شوال راه حجاز را در پیش گرفته است.<ref>انس الساری، ص69.</ref>  

از آن پس، ابن ملیح تنها به ذکر نام 35 منزل در ادامه مسیر تا [[مکه]] اکتفا کرده است<ref>انس الساری، ص142.</ref> ؛ مانند عقبه ایله که مکان دیدار کاروان‌های [[کاروان شام|شام]] و [[کاروان غزه|غزه]] و دیگر کاروان‌ها است.<ref>انس الساری، ص71.</ref> کاروان در 7 [[ذی‌حجه]] به مکه رسیده است.<ref>انس الساری، ص76.</ref> ابن ملیح در این بخش به شرح و توضیح فرائض و سنن و اوراد مستحب [[حج]] پرداخته است.<ref>انس الساری، ص73-75؛انس الساری، ص79؛انس الساری، ص86-88.</ref> او مختصری از تاریخ بنای کعبه را یاد کرده<ref>انس الساری، ص80-81.</ref> و برخی ویژگی‌های ظاهری [[کعبه]]<ref>انس الساری، ص82-86.</ref> همچون ارتفاع [[ارکان]] و فاصله آن‌ها از یکدیگر را بیان کرده است. برای نمونه، درباره رنگ [[حجرالاسود]] و لکه سفید بر آن سخن گفته و روایاتی درباره دلیل سیاه بودن حجر<ref>انس الساری، ص83.</ref> و فضیلت‌ها و کرامات [[زیارت کعبه]] ‌گزارش کرده است.<ref>انس الساری، ص84-85.</ref>  

در پی اتمام مراسم حج و وداع با مکه، کاروان مغربی راهی [[مدینه]] شده است.<ref>انس الساری، ص89.</ref> در مسیر مدینه، از [[مسجد غزاله]] و [[آبارعلی]] دیدار کرده است. به گفته ابن ملیح، آبارعلی شامل سه چاه بزرگ و پر آب است که نزدیک آن مسجدی بزرگ قرار دارد و زائران با غسل کردن در آن برای ورود به مدینه آماده می‌شوند.<ref>انس الساری، ص91-92.</ref> این کاروان سه روز در مدینه اقامت داشته و ابن ملیح افزون بر بیان آداب زیارت مدینه و [[قبر پیامبر]]<ref>انس الساری، ص96-98.</ref> آگاهی‌های ارزنده‌ای از [[مسجدالنبی]] ارائه کرده است. او [[منبر پیامبر]] را به‌طور کامل وصف نموده و کتیبه‌های روی منبر و پیرامون محراب را ‌گزارش کرده است.<ref>انس الساری، ص99.</ref> وصف ابن ملیح از مسجدالنبی بدان سبب که نخستین وصف پس از بازسازی مسجد به سال 879ق. در روزگار [[قایتبای]] به‌شمار می‌رود، درخور توجه است.<ref>مجلة مرکز البحوث و الدراسات الاسلامیه، س1421، ش6، ‌ ص132، «رحلة القیسی الی مدینه المنوره.</ref> او طول مسجدالنبی را 300 ذراع و عرض آن را 200 ذراع دانسته و شمار ستون‌ها را 300 عدد شمرده است.<ref>انس الساری، ص100.</ref> به گفته وی، در وسط حرم صحنی بوده که با شن و ماسه پوشیده شده و در چهار طرف آن رواق‌هایی قرار داشته و در میان آن یک درخت نخل بوده است.<ref>انس الساری، ص100.</ref>  

===قبرستان بقیع===

نویسنده در وصف [[بقیع]] به برخی مشاهد آن مانند مشهد [[مالک بن انس]]، عباس، [[محمد بن حنفیه]]، [[فاطمه بنت اسد]]، [[عقیل بن ابی طالب]]، [[امهات المؤمنین|همسران پیامبر (ص)]] و [[عثمان بن عفان]] اشاره کرده و به پشتوانه کتاب‌های حدیثی و تاریخی، روایاتی در فضیلت‌های هریک آورده است. او همچنین قبر یکی از صوفیه متاخر به نام عبدالکرم القسطار را زیارت کرده است.<ref>انس الساری، ص107-115.</ref>  

ابن ملیح ضمن اشاره به قبور اهل بیت، پاره‌ای از فضیلت‌های [[حسنین]] (علیهماالسّلام) را بیان کرده و [[امام محمدباقر (علیه‌السّلام)]] را از اولیای خدا و مدوّن حقائق [[صوفیه]] دانسته<ref>انس الساری، ص110.</ref> و به جایگاه علمی و معنوی [[امام صادق (علیه‌السّلام)]] پرداخته است.<ref>انس الساری، ص111. ‌</ref> وی همچنین به نزول [[آیه تطهیر]] در حق [[اهل بیت]] اشاره کرده است.<ref>انس الساری، ص110.</ref>  

===هدیه پادشاه مراکش به مسجدالنبی===

==بازگشت از سفر==

در هفتم [[محرم]]، کاروان مدینه را ترک کرده و مسیر بازگشت را در پیش گرفته است.<ref>انس الساری، ص124-129.</ref> از مواردی که نویسنده به آن اشاره کرده، استقبال مردم مدینه هنگام ورود کاروان به شهر و همچینین بدرقه ایشان از کاروان هنگام عزیمت از آن است.<ref>انس الساری، ص96، 125.</ref>  

==چاپ‌ها و نسخ خطی==

از سفرنامه انس الساری تنها یک نسخه خطی در محل الخزانة العامه کشور مغرب یافت می‌شود.<ref>الاعلام، ج6، ص8.</ref> این کتاب به سال 1968م. با تحقیق محمد الفاسی در شهر فاس کشور مغرب در 193 صفحه و قطع وزیری به چاپ رسیده و به سال 2000م. تجدید چاپ شده است.