در حال ویرایش اسکان در حج (بخش)

==در دوره معاصر==
{{اصلی|توسعه مسجدالحرام|توسعه مسجدالنبی(ص)}}
اسکان حاجیان پس از تسلط [[آل سعود]] بر [[حرمین]] در سال ۱۳۴۳ق. مانند گذشته، در بیشتر موارد بر عهده [[مطوف|مطوّفان]] بود. نخستین پادشاه سعودی، ملک عبدالعزیز، طی حکمی در همان سال این افراد را در کارهای خود ابقاء کرد. طی قوانینی در سالهای ۱۳۴۵ق، ۱۳۵۵ق، ۱۳۶۵ق و ۱۳۶۷ق. یکی از وظایف رسمی مطوفان آماده‌سازی مسکن مناسب حج‌گزاران ذکر شد.<ref>- http://www.eumra.net قبول یا حج.</ref> در این دوره نیز، مطوفان با وساطت بین حج‌گزاران و مالکان خانه‌های مسکونی، اسکان حاجیان را آسان می‌کردند.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص213.</ref> طی حکمی در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن کاملاً استقلال یافته و برای عقد قرارداد اجاره با مالکان مسکن، نیاز به هیچ واسطه ای نبود و مؤسسه مطوّفین نظارت بر این امور را بر عهده داشتند.<ref>نک: دراسة خصائص المسکن الملائم، ص6.</ref>

در دوره سعودی افزون بر تغییرات قوانین و نظام حاکم بر اسکان حاجیان، تغییرات فراوانی نیز در ساختمان‌های مسکونی انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها در برخی سفرنامه‌های اوایل دوره سعودی منعکس شده؛<ref>رحلة الحجاز، ص27.</ref> ولی از سال ۱۳۵۵ق. ساخت هتل و اقامت‌گاه‌های امروزی در [[مکه]] آغاز شد. هتل مصر در محله اجیاد، نخستین هتل مکه بود که از سوی وزارت دارائی [[عربستان]] در آن سال ساخته شد و طی مدت کوتاهی هفت هتل دیگر به نام‌های هتل تیسیر، سلام، شبرا، الحرم، أم القری، عرفات و مکه بالاس{{یادداشت|قصر.}} ساخته شد. به گزارش محمدطاهر کردی (۱۴۰۰ق)، شمار هتل‌ها به سرعت فزونی یافته و نه تنها در مکه بلکه در [[مدینه]]، [[جده]] و سراسر [[حجاز]]، هتل‌های پُرشماری ساخته شد.<ref>التاریخ القویم، ج‏1، ص213 - 214</ref> در کنار هتل‌های عمومی، مهمانسراهای مجللی نیز برای شخصیت‌ها و مهمانان حکومتی ساخته شد.<ref>التاریخ القویم، ج‏2، ص215</ref>

همچنین دولت عربستان مطالعات و بررسی‌های متعددی در زمینه اسکان حج‌گزاران انجام داده است؛ از جمله تحقیقات دانشکده حج، وابسته به وزارت آموزش عالی عربستان که فهرست آنها در سایت این مرکز<ref>http://uqu.edu.sa/hajj/researchDB.php.htm</ref> در دسترس است.

بر پایه این مطالعات، کمیته بازرسی و نظارت بر اسکان حاجیان، استانداردهای لازم از جمله ضریب امنیتی ساختمان، مقاوم‌سازی، تجهیز به سیستم اطفای حریق و پله‌های اضطراری<ref>حج 28، ص379.</ref> و قوانین خاصی را برای بهره‌برداران وضع می‌کند، از جمله قانون ممنوعیت پخت غذا در هتل‌ها که از سال ۱۳۸۰ ش. (۱۴۲۲ق) وضع گردید.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> همچنین این کمیته بر ساخت و نگهداری اماکن اسکان حاجیان، نظارت کرده و مجوز اسکان زائران را صادر می‌کند. برای نمونه، در سال ۱۴۲۵ق. در مکه ۴۵۶۱ دستگاه ساختمان با گنجایش یک میلیون و صد هزار نفر برای اسکان حج‌گزاران تأیید شد.<ref>حج 25، ص181.</ref> در سال۱۳۸۷ش. ۷۱۵۰ مجوز برای اسکان یک میلیون و ششصد هزار زائر، صادر و ۱۵۰ واحد مسکونی به سبب نداشتن استانداردهای لازم از لیست اسکان حاجیان حذف شد.<ref>حج 29، ص445.</ref> این مسئله همراه با اجرای طرح‌های جدید عمرانی و توسعه [[حرمین]]، به کمبود مسکن حاجیان و رقابت آنها در تهیه مسکن مناسب می‌انجامد.<ref>حج 28، ص380.</ref> اسکان حج‌گزاران منحصر به هتل‌ها نیست و برخی خانه‌های شهروندان مکه که به «ساختمان حجی» معروفند، در موسم حج برای کسب درآمد، اجاره داده می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص316.</ref>

دولت عربستان در سال‌های اخیر{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۵ش.}} عملیات اجرائی طرح‌های توسعه جدیدی برای حرمین شریفین و اطراف آن آغاز کرده است که یکی از اهداف آن آسان شدن اسکان حج‌گزاران در نزدیکی حرمین است.<ref name=":5">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۹۵.</ref>

بر پایه گزارشی در سال ۱۴۴۰ق. (۱۳۹۷ش)، [[مسجد النبی(ص)]] از سوی غربی آن در حال توسعه بوده و پس از پایان یافتن آن، گنجایش این مسجد، به یک میلیون و هشتصد نمازگزار خواهد رسید.<ref>40 % المتبقي في مشروع توسعة ساحات المسجد النبوي، عکاظ، انتشار یافته در ۱۴ فوریه ۲۰۱۹م. و دریافت شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش؛ [https://www.okaz.com.sa/local/na/1705822 نسخه اصلی] و [https://web.archive.org/web/20200203214847/https://www.okaz.com.sa/local/na/1705822 نسخه آرشیو].</ref>

همچنین در طرح توسعه [[مسجدالحرام]] و اطراف آن، افزون بر اسکان حج‌گزاران در نزدیکی مسجدالحرام، امکان شرکت آنها در نمازهای جماعت مسجد نیز آسان خواهد شد.<ref name=":5" />

===اسکان حاجیان ایرانی===

====در مکه و مدینه====
حج‌گزاران [[ايران|ایرانی]]، در دوره‌های مختلف مانند دیگر حاجیان در خانه‌های مردم [[حرمین]] یا در [[رباط|کاروانسراها]] ساکن می‌شدند. تا پیش از شکل‌گیری مدیریت حج ،{{یادداشت|اوائل دهه پنجاه شمسی.}} تهیه مسکن عمدتاً بر عهده [[حمله‌دار]] بود<ref>نک: برکات سرزمین وحی، ص29.</ref> که در دوره [[مطوف|مطوفان]]، آنها محل اقامت حج‌گزاران ایرانی را تدارک می‌کردند؛ البته در این میان، کاروانسراهای پُرشماری نیز اختصاصاً برای حج‌گزاران عجم و ایرانی ساخته و وقف گردید. با سامان یافتن مدیریت حج ایرانیان، با همه تحولات آن، تهیه مسکن یکی از وظایف آنها بود. 

امروزه [[سازمان حج]] با ایجاد اداره کل تدارکات و رفاه‏، به بررسی و تأمین امکانات رفاهی حاجیان، از جمله اسکان حج‌گزاران می‌پردازد.<ref>شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی، ص28-29.</ref>

بر پایه توافقات جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] و دولت [[آل سعود|سعودی]]، از جمله توافق سال ۱۴۲۴ق. سازمان حج موظف است ضمن رعایت مقرّرات مسکن حاجیان مندرج در دستورالعمل اجرایی حج، با مؤسّسات [[مطوف|مطوّفین]] هماهنگ باشد. مسکن استیجاری باید دارای مجوز اجاره در حج باشد. برای هر نفر نیز، در [[مکه]] ۳ متر مربع و در [[مدینه]] ۴ متر مربع اجاره گردد و هیچگاه تعداد حاجیان از گنجایش مجاز ساختمان تجاوز نکند. همچنین باید در قرارداد اجاره شرط شود که ساختمان‌های اجاره‌ای به صندوق امانات برای نگهداری اشیاء گران‌بهای حج‌گزاران مجهز باشد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص77-78.</ref>

کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر است. بیشتر زائران ایرانی در شرق مکه که مسافت نسبتاً کمتری با حرم دارد، مستقر هستند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص283-284</ref>

برای آسایش بیشتر حج‌گزاران ایرانی، سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. در حالی که [[عربستان]] برای هر نفر ۳/۵ متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ایرانی ۴ متر<ref>حج28، ص378، 380.</ref> است که میانگین آن اتاق‌های ۴ تا ۵/ ۵ نفره می‌باشد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص284.</ref> ساختمان‌های مورد اجاره دارای استانداردهای بین‌المللی است و مقامات عربستان نیز آن‌ها را تأیید کرده‌اند.<ref>حج 28، ص379.</ref>

حاجیان ایرانی در مکه و مدینه بر پایه مقدار هزینه‌ای که پرداخت می‌کنند، در شش گروه اسکان داده می‌شوند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص315.</ref> سرانه اجاره اقامت در مکه و مدینه برای هر ایرانی طی سال‌ها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسکن برای هر زائر در سال ۱۳۷۱ش. در مکه ۶۰۳ و در مدینه ۳۶۸ ریال سعودی بوده است.<ref>با کاروان ابراهیم در سال 71، ص283.</ref> در سال ۱۴۲۸ق. (۱۳۸۶ش) از ۱۰۵۰ تا ۲۳۰۰ ریال عربستان متغیر بوده<ref>حج 28، ص380.</ref> و این رقم بدون هزینه اسکان در [[عرفات]] و [[منا]] برای ۳۰ روز در سال ۱۴۳۴ق. (۱۳۹۲ ش) بیشتر از ۲۱۰۰ دلار اعلام شده است.<ref>http://khabaronline.ir/print/291315/society/tourism</ref>

====در عرفات و منا====
اسکان حج‌گزاران در [[عرفات]] و [[منا]] با توجه به محدودیت فضا از مسائل مهم اسکان حج‌گزاران است. سازمان حج با ایجاد واحد اسکان در منا و عرفات، پس از دریافت آخرین آمار حاجیان هر کاروان به تفکیک مرد، زن و خدمه، روش‌های مختلف اسکان آنان را به وسیله رایانه نمونه‌سازی و معین می‌کند.<ref>با کاروان ابراهیم در سال 71، ص281.</ref> در عرفات‏، ۹۶۰۰ خیمه برای اسکان زائران ایرانی اجاره شده است و هریک از این خیمه‌ها ۵/ ۱۲ مترمربع مساحت دارد و برای اسکان ده نفر اختصاص می‌یابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوّفی حاجیان ایرانی» که عهده‌دار ساماندهی نیازهای زائران ایران است، انجام می‌شود.‏<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص406؛ حج 27، ص187.</ref> در منا، ۱۱۷ هزار متر مربع در اختیار حاجیان ایرانی قرار دارد. در این منطقه، ۷۲۰۰ چادر مجهز به برق و کولر با مساحت ۱۶ متر مربع به حاجیان ایرانی اختصاص داده می‌شود که در هر چادر به‌طور میانگین ۵/ ۱۳ نفر ساکن می‌شوند؛ و به‌طور متوسط هر حاجی ایرانی بیش از یک متر مربع فضا در اختیار دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص407-408؛ نک: حج 28، ص408-409؛ نک: حج 29، ص379.</ref> گزارش‌های سال‌های نه چندان دور،{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۱۶ق.}} کیفیت بهداشتی چادرها در عرفات و منا را نامناسب بیان کرده<ref>حج در ادب فارسی، ص146؛ حج 25، ص408.</ref> و آن را منشأ بیماری حاجیان دانسته است.<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص180-181.</ref> ولی امروزه{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۱ق.}} وضعیت بهداشتی مناسبی برقرار است و افزون بر استفاده حاجیان از زیراندازهای مناسب،<ref>گفتگوی مشروح مهر با موسوی/حذف هتل کارتنها درعرفات، خبرگزاری مهر، انتشار یافته در ۲۹ مهر ۱۳۹۱ش، دریافت شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش، [http://www.mehrnews.com/news/1723657 نسخه اصلی] و [https://web.archive.org/web/20200203225422/http://www.mehrnews.com/news/1723657/حذف-هتل-کارتنها-درعرفات-استفاده-ازمحصولات-ایرانی-درخدمت-رسانی نسخه آرشیو].</ref> حمام و سرویس بهداشتی کافی نیز در محوطه چادرها وجود دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص408.</ref>

===اسکان حاجیان دیگر کشورها===
همه کاروان‌های حج، پیش از ورود حج‌گزاران به [[عربستان]] باید قرارداد اسکان منعقد کرده باشند. عقد قرارداد اسکان از سوی کشورهای مختلف، متفاوت است. جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]]، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد حاجیان را به صورت متمرکز برعهده دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref> در سایر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند.<ref>نک: مجله میقات، ش43 ص 191، 194، «سفرنامه برادران امیدوار».</ref> در برخی کشورها نیز، دولت متصدی اسکان حاجیان است. برای نمونه، حج‌گزاری شهروندان [[ترکمنستان]] که بسیار محدود و تنها با انتخاب دولت این کشور است، بر عهده دولت بوده و همه هزینه حج‌گزاران را دولت می‌پردازد. در برخی کشورها مانند [[افغانستان]] نیز، حج‌گزاری به دو صورت دولتی و خصوصی صورت می‌گیرد که در هر بخش اعزام کننده، مسئول اسکان زائران است.

در بیشتر کشورها، درجه‌بندی کیفی هتل‌ها و نزدیکی آنها به حرم، از معیارهای طبقه‌بندی کاروان‌ها و اختلاف هزینه آنهاست. برای نمونه، شرکت‌های سیاحتی [[اندونزی]] حاجیان را در هتل‌های اطراف مسجدالحرام اسکان می‌دهند.<ref>مدیریت حج در کشورهای اسلامی، ص47-48.</ref> برخی کشورها نیز برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند و حاجیان باقی وقت خود را در حرم و بیرون از هتل صرف می‌کنند.<ref>حج 28، ص304.</ref>

با وجود کنترل جدی عربستان در مورد قرارداد اسکان حاجیان پیش از ورود به این کشور، در سال ۱۴۲۹ق. ۱۰۰ حاجی از کشور [[بورکینافاسو]] به دلیل تقلبی بودن قرارداد اسکان، ۱۷ ساعت در محل استقبال از حاجیان متوقف شدند و سرانجام در یکی از مساکن خیریه، اقامت داده شدند. مسئولان حج عربستان، تحقیقات ویژه‌ای درباره چگونگی ورود این افراد به عربستان، بدون در اختیار داشتن قرارداد اسکان، انجام دادند.<ref>حج 29، ص513.</ref> با این همه، حاجیانِ فاقد مجوز، از مشکلات عربستان ذکر شده‌اند،<ref>- http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/1734645</ref> که کارتن خوابی آنها در اطراف مسجدالحرام و در [[مشعر|مشاعر]] منظره نامناسبی به حج داده است و دولت عربستان برای بهبود این وضعیت نابسامان تلاش‌هایی صورت می‌دهد.<ref>نشریه زائر، ش5، ص2، «تأکید وزیر حج عربستان بر تکمیل آمادگیها برای حج امسال».</ref> 

===اسکان شهروندان عربستان===
با توجه به محدودیت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستانی و مسلمانان مقیم در عربستان، هر ۵ سال یکبار اجازه تشرف به حج را دارند<ref>میقات حج، ش‏28، ص216؛ میقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref> و پیش از موسم حج باید مجوز دریافت کنند.<ref>حج 27، ص129.</ref> مؤسسات حج، مسئول امور حاجیان داخلی هستند و بر پایه گزارشی در ۱۳۷۶ش. (۱۴۱۸ق) هزینه اسکان هر نفر ۲۰۰ ریال عربستان است.<ref>میقات حج، ش‏22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref>