در حال ویرایش ایام تشریق (بخش)

==آداب و اعمال ایام تشریق==

در قرآن و روایات و منابع فقهی، کارهایی ویژه در این ایام سفارش یا نهی شده است که بیشتر اختصاص به حج‌‌گزاران دارد؛ اما برخی از آن‌ها میان آنان و دیگران مشترک است. مهم‌ترین نمونه‌های این اعمال عبارتند از:

===ذکر خدا===

<nowiki>از کارهایی که قرآن در این ایام بدان فرمان داده، ذکر خداوند است: {{قلم رنگ|سبز|وَ اذْکُرُوا اللهَ فی‏ اَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ} (سوره بقره، 203)؛ {{قلم رنگ|سبز|... وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی‏ اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ} (</nowiki>[[سوره حجّ]]، 28) شماری از مفسران و فقیهان مقصود از آن را مطلق ذکر خدا دانسته‌اند.<ref>نک: المیزان، ج14، ص371.</ref> در چندین حدیث از پیامبر(ص) نیز این ایام روزهای ذکر خداوند خوانده شده است.<ref>جامع البیان، ج2، ص415-416؛ مسند احمد، ج2، ص513.</ref> نظر دیگر آن است که مقصود از ذکر، به زبان آوردن نام خداوند در هنگام ذبح قربانی است؛<ref>المغنی، ج2، ص255؛ مجمع البیان، ج7، ص146؛ الصافی، ج3، ص375.</ref> چنان‌که آیه 28 سوره حج، را ناظر به این معنا دانسته‌اند:<ref>الکشاف، ج3، ص153؛ تفسیر قرطبی، ج12، ص41.</ref> {{قلم رنگ|سبز|وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی‏ اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی‏ ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهیمَةِ الْاَنْعامِ}}

افزون بر این آیات، قرآن در آیه 200 سوره بقره نیز [[مسلمانان]] را به ذکر الهی در پی پایان مناسک حج فرمان داده است: {{قلم رنگ|سبز|فَاِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ اَوْ اَشَدَّ ذِکْراً}} بر پایه برخی تفاسیر<ref>جامع البیان، ج2، ص404؛ مجمع البیان، ج2، ص50.</ref> و منابع حدیثی<ref>بحار الانوار، ج96، ص313؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص155.</ref> اعراب جاهلی در پی مناسک حج، در ایام تشریق در منا گرد آمده، با یاد کردن از نیاکان خود و آثار آنان بر یکدیگر فخر می‌فروختند. با نزول این آیه، به جای فخر فروشی به پدران خود، به یاد خدا فراخوانده شدند.  

===تکبیر===
{{اصلی|تکبیر}}
از اعمال مستحب حج‌‌گزاران در ایام تشریق، تکبیر گفتن در پی نمازهای واجب است. بیشتر مفسران و فقیهان شیعه<ref>مجمع البیان، ج2، ص53؛ ج7، ص146؛ زبدة البیان، ص225-226؛ جواهر الکلام، ج11، ص383.</ref> و اهل سنت<ref>جامع البیان، ج2، ص412؛ المبسوط، سرخسی، ج2، ص42-43؛ المغنی، ج2، ص255-256.</ref> مقصود از ذکر الهی را در آیات 203 سوره بقره و 28 سوره حج، تکبیر گفتن حج‌‌گزار در ایام تشریق در پی نماز دانسته و برخی تکبیر را در آیه 37 سوره حجّ این‌گونه تفسیر کرده‌اند:<ref>تفسیر قمی، ج2، ص84؛ الصافی، ج3، ص380.</ref> {{قلم رنگ|سبز|کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللهَ عَلی‏ ما هَداکُمْ}} فقیهان امامی،<ref>تذکرة الفقهاء، ج4، ص154-155؛ جواهر الکلام، ج20، ص35-36.</ref> [[شافعی]]، [[مالکی]]،<ref>المدونة الکبری، ج1، ص171؛ المجموع، ج5، ص39.</ref> [[حنفی]] و [[حنبلی]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج2، ص43؛ بدائع الصنائع، ج1، ص195؛ المغنی، ج2، ص256.</ref> اذکاری ویژه را برای این تکبیر یاد کرده‌اند.

===رمی جمرات===
{{اصلی|رمی جمرات}}
از [[اعمال حج]] که در ایام تشریق ادا می‌شود، به باور فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص359؛ تحریر الاحکام، ج2، ص9.</ref> و اهل سنت<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص64-66؛ المغنی، ج3، ص474؛ فتح العزیز، ج7، ص395.</ref> رمی جمرات است. از دید فقیهان امامی<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص369؛ تحریر الاحکام، ج2، ص9؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص359.</ref> و بیشتر فقیهان اهل سنت<ref>المجموع، ج8، ص238-239؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص407- 409؛ المغنی، ج3، ص474.</ref> افزون بر [[رمی جمره عقبه]] در روز عید قربان، رمی جمرات سه‌گانه به ترتیب (اولی، وسطی و عقبی) در ایام تشریق واجب است. شافعیان به تاخیر‌انداختن رمی جمره عقبه را تا پایان ایام تشریق جایز دانسته‌اند.<ref>الاقناع، ج1، ص236.</ref>

===قربانی===
{{اصلی|قربانی}}
به باور مشهور فقیهان امامی، قربانی حج در صورت امکان باید در روز عید قربان صورت گیرد.<ref>کفایة الاحکام، ج1، ص347؛ مستند الشیعه، ج12، ص299؛ الحدائق، ج17، ص76.</ref> اما آرای دیگر نیز در این زمینه آمده است؛ از جمله جایز بودن ذبح قربانی در روز عید و سه روز ایام تشریق.<ref>الحدائق، ج17، ص77؛ مستند الشیعه، ج12، ص300.</ref> دیدگاه فقیهان حنفی،<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص146.</ref> حنبلی<ref>المغنی، ج3، ص454.</ref> و مالکی<ref>مواهب الجلیل، ج4، ص273.</ref> نیز این است که می‌توان قربانی را در روز عید قربان و دو روز نخست ایام تشریق انجام داد. به باور فقیهان شافعی، افزون بر روز عید می‌توان قربانی را در ایام تشریق ذبح کرد.<ref>المجموع، ج8، ص190؛ فتح الوهاب، ج2، ص328.</ref>

===حلق و تقصیر===
{{اصلی|حلق و تقصیر}}
زمان انجام دادن حلق یا [[تقصیر]] حج، به باور مشهور فقیهان امامی،<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص333؛ مستند الشیعه، ج12، ص382.</ref> روز عید قربان است. اما شماری از آنان تاخیر آن را تا پایان ایام تشریق جایز دانسته اند.<ref>الکافی فی الفقه، ص200-201؛ مدارک الاحکام، ج8، ص89.</ref>  [[ابوحنیفه]] هنگام حلق و تقصیر را همه ایام نحر (روز عید قربان و ایام تشریق) دانسته؛ ولی دیگر فقیهان حنفی هنگامی ویژه برای آن تعیین نکرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص70؛ بدائع الصنائع، ج2، ص141.</ref> حنبلیان تاخیر حلق یا تقصیر را تا آخر ایام تشریق جایز دانسته‌اند<ref>المغنی، ج3، ص460.</ref> و مالکیان بر آنند که [[حج‌‌گزار]] می‌تواند این کار را حتی در پی ایام تشریق به جا آورد.<ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص47.</ref> (← حلق و تقصیر)

===بیتوته در منا===
{{اصلی|بیتوته}}
از دیگر کارهای واجب بر حج‌‌گزاران در ایام تشریق، به باور فقیهان امامی، بیتوته در منا در شب‌های یازدهم و دوازدهم<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص205؛ مستند الشیعه، ج13، ص30، 32؛ جامع المدارک، ج2، ص531.</ref> و نیز بیتوته در شب سیزدهم برای کسانی است که برخی [[محرمات احرام]] را رعایت نکرده یا پیش از غروب روز دوازدهم از منا بیرون نرفته‌اند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص355-357؛ رسائل الکرکی، ج2، ص161؛ الروضة البهیه، ج2، ص322-323.</ref> از فقیهان اهل سنت، [[مالکیان]] و حنبلیان نیز بیتوته در منا را در شب‌های یازدهم و دوازدهم بر حج‌‌گزار واجب شمرده‌اند.<ref>المدونة الکبری، ج1، ص411؛ کشاف القناع، ج2، ص590؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص174.</ref> حنفیان بیتوته را مستحب و سنت شمرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص24-25؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص174؛ البحر الرائق، ج2، ص610.</ref> برخی فقیهان شافعی به وجوب بیتوته در دو شب یازدهم و دوازدهم برای همه حاجیان و در شب سیزدهم برای آنان ‌که در روز از منا کوچ نکنند، باور دارند و شماری نیز استحباب بیتوته را پذیرفته‌اند.<ref>المجموع، ج8، ص247-248؛ مغنی المحتاج، ج1، ص505-506.</ref>

===اقامت در منا===

فقیهان امامی<ref>الحدائق، ج17، ص316؛ مستند الشیعه، ج13، ص69.</ref> [[اقامت در منا]] را در ایام تشریق، افزون بر بیتوته که واجب به شمار می‌رود، به پشتوانه احادیث،<ref>الکافی، ج4، ص515؛ التهذیب، ج5، ص261.</ref> مستحب دانسته‌اند. همچنین به استناد روایات<ref>الاستبصار، ج2، ص307؛ وسائل الشیعه، ج14، ص50.</ref> برای کسی که به سبب درک نکردن [[وقوف در عرفات]] و [[مشعر]]، [[حج]] او از دست رفته، ‌ اقامت در منا در ایام تشریق و ‌گزاردن عمره در پی این ایام را مستحب شمرده‌اند.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص438؛ الحدائق، ج16، ص470-471؛ جواهر الکلام، ج19، ص91.</ref> 

===به جا آوردن اعمال مکه===

‌ به باور مشهور فقیهان امامی، حج‌‌گزار در پی انجام دادن قربانی و حلق در روز عید قربان، باید برای ‌گزاردن اعمال مکه ([[طواف]] و [[سعی]]) به مکه برود و این اعمال را باید در این روز یا روز اول از ایام تشریق (یازدهم ذی‌حجه) انجام دهد.<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص302؛ ذخیرة المعاد، ج1، ص684؛ کتاب الحج، خویی، ج5، ص336.</ref> شماری از فقیهان به پشتوانه احادیث<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص388؛ الاستبصار، ج2، ص291.</ref> انجام دادن اعمال مکه را تا پایان ایام تشریق جایز شمرده‌اند<ref>نک: کتاب الحج، خویی، ج5، ص336.</ref> و شماری برآنند که تاخیر این اعمال تا پایان ذی‌حجه جایز است.<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص302-303؛ کتاب الحج، خویی، ج5، ص336.</ref> به باور فقیهان حنبلی و شافعی، به تاخیر‌انداختن اعمال مکه از روز عید جایز است. البته شافعیان این کار را مکروه و تاخیر از ایام تشریق را دارای کراهتی بیشتر می‌دانند.<ref>المغنی، ج3، ص466؛ المجموع، ج8، ص220.</ref> برخی فقیهان حنفی هنگام این اعمال را روز عید و دو روز نخست ایام تشریق دانسته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص22.</ref> 

===اقامه نمازها در مسجد خیف===
{{همچنین ببینید|مسجد خیف}}
به باور فقیهان امامی<ref>الدروس، ج1، ص462؛ منتهی المطلب، ج2، ص777.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص482؛ البحر الرائق، ج2، ص612؛ کشاف القناع، ج2، ص590؛ حواشی الشروانی، ج4، ص133.</ref> ‌مستحب است که حج‌‌گزار در صورت اقامت در منا ‌که در ایام تشریق مستحب است‌، ‌نمازهای واجب و مستحب خود را در [[مسجد خیف|مسجد خَیْف]]، به ویژه در محل نماز و سجده پیامبر(ص) به جا آورد. همچنین فقیهان امامی به پشتوانه حدیثی از امام صادق(ع)<ref>الکافی، ج4، ص519؛ التهذیب، ج5، ص274.</ref> اقامه شش رکعت نماز مستحب را از اعمال این مسجد هنگام بازگشت از منا به مکه دانسته‌اند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص376؛ الدروس، ج1، ص462.</ref> برخی فقیهان اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص482؛ حواشی الشروانی، ج4، ص105.</ref> نیز به پشتوانه روایتی از [[ابن‌مسعود]]<ref>مسند احمد، ج1، ص378؛ صحیح البخاری، ج2، ص35.</ref> به استحباب اقامه دو رکعت نماز در این مسجد باور دارند.

===حرمت روزه در ایام تشریق===

درباره جواز روزه گرفتن حج‌‌گزار در ایام تشریق، خواه به عنوان کفاره واجب بر حج‌‌گزار در برخی موارد به پشتوانه آیه 196 سوره بقره و خواه با عناوین دیگر، آرای گوناگون در فقه اسلامی یاد شده است. به باور مشهور فقیهان شیعه، روزه گرفتن در این سه روز حرام است.<ref>شرائع الاسلام، ج1، ص146؛ الحدائق، ج13، ص387.</ref> حتی ‌بسیاری از فقیهان، روزه واجب دیگر همچون روزه نذر را نیز در این ایام در منا بر حج‌‌گزار حرام شمرده‌اند.<ref>الخلاف، ج2، ص276؛ تذکرة الفقهاء، ج6، ص114.</ref> پشتوانه این حکم، احادیثی<ref>الکافی، ج4، ص148؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص509؛ الاستبصار، ج2، ص278.</ref> است که ایام تشریق را از روزهای خوردن و آشامیدن شمرده و از روزه گرفتن در آن نهی کرده‌اند. حتی برخی بر پایه اطلاق این روایت‌ها، بر آنند که در حرمت روزه در ایام تشریق تفاوتی میان حج‌‌گزار و غیر حج‌‌گزار نیست.<ref>مستند الشیعه، ج10، ص508.</ref> برخی از این فقیهان به پشتوانه احادیث‌<ref>الکافی، ج4، ص139؛ الاستبصار، ج2، ص131.</ref> قاتلی را که به سبب ارتکاب جنایت در [[ماه‌های حرام]]، مکلف به دو ماه روزه گرفتنِ پیوسته است، از حکم حرمت روزه مستثنا کرده‌اند.<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص281؛ مختلف الشیعه، ج3، ص513؛ مستند الشیعه، ج10، ص508.</ref> این نظر را برخی نپذیرفته و مخالف اجماع دانسته‌اند.<ref>مستند الشیعه، ج10، ص508.</ref> 

در برابر، ‌ برخی فقیهان امامی<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص273؛ فتاوی ابن الجنید، ص144.</ref> به پشتوانه احادیث<ref>الاستبصار، ج2، ص277؛ التهذیب، ج5، ص229.</ref> بر آنند که روزه گرفتن بدل از قربانی در حج تمتع در سومین روز از ایام تشریق یا در همه ایام تشریق جایز است. شماری از فقیهان حنبلی و حنفی به پشتوانه احادیثی از پیامبر(ص)<ref>مسند احمد، ج5، ص75؛ صحیح مسلم، ج3، ص153؛ السنن الکبری، ج3، ص312.</ref> روزه گرفتن در ایام تشریق، خواه واجب و خواه مستحب، را حرام شمرده‌اند.<ref>المغنی، ج3، ص97؛ المبسوط، سرخسی، ج3، ص81.</ref> فقیهان شافعی در این‌باره دو نظر یاد کرده‌اند: جواز و عدم جواز.<ref>فتح العزیز، ج6، ص336، 409-410؛ المجموع، ج6، ص441-445.</ref> پشتوانه هر دو نظر، برخی روایت‌ها است.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص250؛ مسند احمد، ج4، ص77.</ref> از دید [[مالک بن انس]]، حج‌‌گزاری که یک یا دو روز پیش از عید روزه گرفته، می‌تواند باقیمانده روزه کفاره را در ایام تشریق بگیرد.<ref>المدونة الکبری، ج1، ص390.</ref> (← روزه)

===ممنوعیت عمره مفرده در برخی مذاهب===

به باور حنفیان، ‌گزاردن عمره مفرده در ایام تشریق، مکروه به شمار می‌رود.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص178؛ تحفة الفقهاء، ج1، ص392.</ref> شافعیان و مالکیان بر آنند که انجام دادن عمره در این ایام برای غیر حج‌‌گزار جایز است؛ اما برای حج‌‌گزاران جایز نیست.<ref>المدونة الکبری، ج1، ص381؛ الام، ج2، ص145؛ مواهب الجلیل، ج4، ص31.</ref> دیگر فقیهان اهل سنت<ref>کشاف القناع، ج2، ص470.</ref> و نیز فقیهان امامی<ref>الخلاف، ج2، ص260؛ تحریر الاحکام، ج2، ص110؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص187.</ref> به پشتوانه ادله عام، ‌گزاردن عمره مفرده را در همه روزهای سال از جمله ایام تشریق جایز دانسته‌اند.

===خطبه خواندن امام===

به باور فقیهان امامی، مستحب است امام یا نایب او، افزون بر روزهای هفتم، نهم و دهم ذی‌حجه، در روز اول از ایام تشریق نیز در منا [[خطبه]] بخواند و مناسک حج را به مردم آموزش دهد.<ref>الوسیله، ص187؛ منتهی المطلب، ج2، ص775.</ref> فقیهان شافعی و حنبلی به پشتوانه سیره پیامبر(ص)، خواندن خطبه را در روز دوم از ایام تشریق بر امام یا نایب او مستحب شمرده و آن را شامل مطالبی چون بیان احکام رمی، مبیت در منا، کوچ کردن و اعمال دیگر چون طواف وداع و ترغیب به طاعت الهی و استقامت در عهد خود با خداوند دانسته‌اند.<ref>المجموع، ج8، ص82، 249؛ مغنی المحتاج، ج1، ص507؛ کشاف القناع، ج2، ص593.</ref> بر حج‌‌گزاران نیز مستحب است که با غسل برای شنیدن این خطبه حاضر شوند.<ref>المجموع، ج8، ص249.</ref> حنفیان و مالکیان خواندن این خطبه را در روز یازدهم ذی‌حجه مستحب شمرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج2، ص130؛ مواهب الجلیل، ج4، ص166.</ref> 

===تخییر میان کوچ کردن در روز دوم یا سوم از منا===

فقیهان امامی به پشتوانه آیه 203 سوره بقره و احادیث<ref>الکافی، ج4، ص519؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص479.</ref> بر آنند که حج‌‌گزار می‌تواند در پی رمی جمرات در روز دوم از ایام تشریق، اگر مرتکب برخی محرمات احرام ([[التذاذ جنسی]] و [[شکار]]) نشده باشد، پس از زوال خورشید از منا بیرون رود.<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص371-372؛ الحدائق، ج17، ص319-320.</ref> اما حج‌‌گزاری که مرتکب این محرمات شده باشد، به دلیل احادیث،<ref>الکافی، ج4، ص523؛ التهذیب، ج5، ص273.</ref> نباید پیش از روز سوم از ایام تشریق از منا بیرون رود.<ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص372؛ مستند الشیعه، ج13، ص73.</ref> نظر فقیهان اهل سنت نیز به پشتوانه قرآن و احادیث، تخییر حج‌‌گزار میان کوچ کردن در روز دوم و سوم از ایام تشریق است؛ هر چند تاخیر‌انداختن کوچ به روز سوم را بهتر دانسته‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص24؛ المجموع، ج8، ص249؛ المغنی، ج3، ص479؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص49.</ref> مالکیان به پشتوانه سیره برخی [[صحابه]]، این تخییر را ویژه کسانی دانسته‌اند که [[اهل مکه]] نیستند یا کاری لازم در مکه دارند؛ اما بر مردم مکه یا کسانی که قصد اقامت در مکه را دارند، لازم است که در روز سوم از ایام تشریق به مکه کوچ کنند.<ref>المغنی، ج3، ص479؛ تفسیر قرطبی، ج3، ص13.</ref> (← نَفْر)

===استراحت در منطقه تحصیب===
{{همچنین ببینید|تحصیب}}
به باور فقیهان شیعه و اهل سنت، مستحب است کسی که در روز سوّم از ایام تشریق از منا کوچ کرده، در منطقه [[تحصیب]] در [[ابطح]]، میان عقبه و مکه و نیز میان [[حجون]] تا [[حائط]] فرمان<ref>السرائر، ج1، ص592؛ اخبار مکه، ج2، ص160.</ref> توقف نماید و‌ اندکی استراحت کند.<ref>الدروس، ج1، ص464؛ السرائر، ج1، ص592.</ref> پشتوانه این حکم، سیره پیامبر(ص)<ref>التهذیب، ج5، ص275؛ وسائل الشیعه، ج14، ص284.</ref> و احادیث<ref>التهذیب، ج5، ص275؛ بحار الانوار، ج96، ص310؛ جامع احادیث الشیعه، ج12، ص203.</ref> است. فقیهان اهل سنت گفته‌اند که حج‌‌گزار هر گاه از منا بیرون رود، مستحب است که در این منطقه توقف و استراحت کند.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص160؛ المغنی، ج3، ص483-484؛ المجموع، ج8، ص252؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص50.</ref> همچنین بر وی مستحب است نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را در آن‌جا ادا نماید.<ref>المغنی، ج3، ص484؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص50.</ref> (← تحصیب)