در حال ویرایش ایران (بخش)

===حج‌نامه‌های ادبی===
بزرگداشت حج و حرمین در قلمرو ادبیات منظوم فارسی نیز جایگاهی بلند داشته است. افزون بر سروده‌های بسیاری که به وصف و مدح حرمین اختصاص یافته و در آثار بیشتر شاعران پارسی‌گوی دیده می‌شود، حج‌نامه‌های منظوم نیز از شاعران باقی مانده است.<ref>نک: حج در ادب فارسی، ص201-248.</ref> سنایی و خاقانی دو تن از شاعرانی هستند که بزرگداشت حج و حرمین در آثارشان جایگاهی ممتاز یافته است. سنایی در قصاید خود گزارش‌هایی از سفر حج که سرآغاز تحول معنوی وی نیز بوده، ارائه کرده است. خاقانی شروانی نیز افزون بر قصاید بسیار در مدح مکه و مدینه، منظومه‌ای با نام [[تحفة العراقین]] در شرح سفرش به حج (۵۶۹ق) از خود باقی نهاده است.<ref>نک: دیوان سنایی؛ تحفة العراقین، ص81-176؛ تاریخ ادبیات در ایران، ج2، ص776-779؛ ج3، ص555.</ref>
از دیگر حج‌نامه‌های منظوم ادب فارسی، باید به [[منظومه فتوح‌الحرمین]] نوشته [[محیی‌الدین لاری]] (م۹۳۳ق) اشاره کرد که در آن، افزون بر دریافت‌های عرفانی خود، به معرفی مشاهد و معالم حرمین پرداخته و نیز [[سفرنامه منظوم حسین ابیوردی]]، شاعر سده دهم ق؛ و از دبیران دربار تیموری و شیبانیان ازبک، که در آن به شرح سفر حج خود با کاوان شام پرداخته و همچنین سفرنامه سروده یکی از زنان درباری دوران صفوی که شامل شرحی مفصل و دقیق از سفر کاروانیان است.<ref>نک: مثنوی فتوح الحرمین؛ سفرنامه منظوم حج، ص25-81، 85-90.</ref>
حج و حرمین شریفین در دوران معاصر نیز در ادبیات مکتوب منظوم و منثور فارسی جایگاهی بسیار والا داشته است. سفرنامه‌های گوناگون به قلم فرهیختگان ایرانی نگاشته شده که یا راهنمایی برای حج گزاران یا بیانی ادیبانه از تجربه معنوی نویسنده بوده‌اند. از مهم‌ترین این سفرنامه‌ها باید به کتاب [[خسی در میقات]]نوشته [[جلال آل‌احمد]]، [[به سوی خدا می‌رویم]] نوشته [[آیت‌الله طالقانی]]، [[با من به خانه خدا بیایید]] نوشته [[محمدرضا خلیلی عراقی]]، و [[ارمغان حجاز]] نوشته [[منوچهر سالور]] اشاره کرد.<ref>نک: کتابشناسی حج و زیارت، ص141-245؛ کتابنامه حج، ص31، 48.</ref>
نگارش آثار پژوهشی در موضوعات گوناگون مربوط به حج و حرمین نیز در دوران معاصر و به ویژه پس از انقلاب اسلامی، بسیار رشد یافته است. از قدیم‌ترین آثار پژوهشی در تاریخ و جغرافیای مکه و مدینه، دو کتاب [[مدینه‌شناسی]] نوشته [[محمدباقر نجفی]] و [[حرمین شریفین]] نوشته [[حسین قره‌چانلو]] را می‌توان نام برد. آثار [[رسول جعفریان]]، پژوهشگر تاریخ، که در مقالات و کتاب‌های خود بخش‌هایی از تاریخ حج‌گزاری ایرانیان را بررسی نموده و به تصحیح بسیاری از سفرنامه‌های حج پرداخته، از مهم‌ترین این موارد است.<ref>کتابشناسی حج و زیارت، ص55، 79، 89.</ref> چنان‌که پیشتر اشاره شد، بخشی از سازمان بعثه حج ایران وظیفه پژوهش در زمینه حج و حرمین را بر عهده دارد. اکنون کتاب‌ها و نشریات گوناگون با موضوع مسائل فقهی، اجتماعی، و سیاسی حج و نیز تاریخ و جغرافیای حرمین، به همت این سازمان به چاپ رسیده است.<ref>آیینه آثار، ص139.</ref>
توجه به نقش اجتماعی ـ سیاسی حج در جامعه اسلامی، عرصه‌ای جدید در پژوهش‌های مربوط به حج است که در دوران معاصر مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفت. علی شریعتی از مهم‌ترین پیشگامان نگارش آثاری در این زمینه در ایران و جهان اسلام بود.<ref>نک: ضیوف الرحمن، ص57-65؛ کتابشناسی حج و زیارت، ص299-300.</ref> دیدگاه‌های [[امام خمینی]] و [[آیت‌الله خامنه‌ای]] و دیگر مسؤولان حج نظام جمهوری اسلامی ایران که به صورت مجموعه‌هایی مکتوب چاپ شده، از دیگر آثاری است که مراسم حج را نه تنها به منزله عملی عبادی، بلکه به عنوان گردهمایی سیاسی و اجتماعی و بهترین فرصت برای بهره‌برداری از اتحاد جامعه اسلامی جهت رسیدن به اهداف اسلامی ارزیابی می‌کند.<ref>نک: آیینه آثار، ص20، 62؛ کتابشناسی حج و زیارت، ص575-578.</ref>
اسرار و معارف عرفانی حج و شرح فلسفه و اهداف معرفتی و اخلاقی و اجتماعی اعمال و مناسک حج، عرصه گسترده دیگری است که نویسندگان ایرانی آثاری فراوان در زمینه آن آفریده‌اند. از مشهورترین این آثار می‌توان از کتاب‌های [[آیت‌الله عبدالله جوادی آملی]] یاد کرد.<ref>کتابشناسی حج و زیارت، ص273-330.</ref>