در حال ویرایش باب الصفا (بخش)

==موقعیت==

باب الصفا تا نیمه سده دوم ق. به شکل یک ورودی بود و در گسترش‌های مسجد، جایگاه آن به موازات مکان پیشین جابه‌جا می‌شد. به سال 167ق. در گسترش دوم دوران [[مهدی عباسی]] (حک: 158-169ق.) در پی توسعه مسجد از سمت جنوب، نخستین بار برای آن دری ساختند که بزرگ‌ترین در مسجد با چندین ورودی‌ بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص76؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص376.</ref>این در پنج طاق و ورودی بر چهار ستون داشت که ارتفاع چهار ورودی 5/13 ذرع (کمی بیش از 5/6 متر) و ارتفاع ورودی وسطی 14 ذرع (نزدیک هفت متر)<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص89؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص190.</ref>بود و زائران می‌توانستند به تاسی از پیامبر، از بالای کوه صفا، [[کعبه]] را از درون آن ببینند.<ref>مستفاد الرحله، ص227.</ref>پهنای باب الصفا 36 ذرع (بیش از 5/17متر) ‌گزارش شده است.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص89؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص190.</ref>از آن‌جا که این در از سطح مسجد بالاتر بود، با 12یا شش پله به صحن مسجد می‌رسید.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص89؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص191.</ref>در پله چهارم، سنگی سیاه قرار داشت که نشان گام پیامبر(ص) بر آن نقش بسته بود. بعدها این اثر بریده شد، به گونه‌ای که سرانگشتان مبارک حضرت رو به سوی مسجد گشت.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص89؛ سفرنامه ناصر خسرو، ص127-128.</ref>

===نقوش===

از چهار ستون باب الصفا، دو ستون میانی با نقش و ‌نگارهای متنوع تزیین گشته و بر آن‌ها عباراتی با روکش آب طلا نقش بسته بود. [[ابن‌جبیر]] (م. 614ق.)  گزارشی کامل از نوشته‌های این دو ستون ارائه داده است. به ‌گزارش وی، بر روی یکی از این دو ستون میانی، به فرمان [[مهدی عباسی]] در سال 167ق. برای گسترش مسجدالحرام از سمت باب صفا به گونه‌ای که کعبه در وسط قرار گیرد، اشاره گشته است. بر ستون دیگر همین ورودی، از اقدام مهدی برای گسترش مسجد از جانب صفا و توسعه منطقه پیرامون مسجد یاد شده است. نیز در زیر نوشته‌های هر دو ستون، فرمان مهدی در گسترش ورودی میانی صفا که در مسیر حرکت پیامبر بوده، تکرار گشته است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص6، 76-77.</ref>

در برخی نوشته‌های معاصر، از عباراتی دیگر بر ستون‌های باب یاد شده است؛ از جمله: آیه 56 [[سوره احزاب]]: {{قلم رنگ|سبز|اِنَّ اللهَ وَ مَلاَئِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً}} و نیز صلوات بر پیامبر و دعا در حق خاندان ایشان؛ و نیز کلماتی گواه بر آن‌که این نوشته‌ها و تزیینات به دست کوفیان انجام گرفته است.<ref>تاریخ عمارة الحرم المکی، ص148-149.</ref>

===ساخت ستون===

به فرمان مهدی عباسی، درون مسجد و روبه‌روی ورودی میانی، دو ستون برای مشخص شدن مسیر حرکت پیامبر(ص) از مسجد به سوی صفا ساخته شد. بر روی یکی از این دو ستون، عباراتی شامل دستور ساخت این دو ستون از سوی مهدی و دلیل ساخت آن و نام [[یقطین بن موسی]] (م. 186ق.) و [[ابراهیم بن صالح]] (م. 176ق.)  از کار‌گزاران این گسترش، نوشته شده بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص61.</ref>بر ستون دیگر، جمله «الله اولی بالمؤمنین» را نگاشتند که در سده سوم ق. به سبب فرسودگی، به سختی خوانده می‌شد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص84.</ref>

===ساخت در چوبی===

به سال 825ق. در دوران حکومت [[سیف‌الدین برسبای مملوکی|سیف‌الدین بَرسبای مملوکی]] (حک: 825-841ق.) در چوبی جدیدی برای ورودی میانی این باب، به دست [[امیر مقبل قدیدی|امیر مُقبِل قُدَیدی]]، کارگزار گسترش حرم، ساخته شد.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص303؛ نک: اتحاف الوری، ج3، ص757.</ref>

===بازسازی در حکومت عثمانی===

به سال 984ق. در حکومت [[مراد سوم عثمانی]] (حک: 982-1003ق.)  همه پنج ورودی این باب، با دو لنگه در چوبی بازسازی شد. بر بالای هر یک از ورودی‌ها، طاقی با نمای سنگی و رنگارنگ ساختند. پهنای ورودی میانی، سه متر و دو ورودی کنار آن، دو متر و دو ورودی کناری 5/1 متر بود. ارتفاع ورودی وسطی نیز از دیگر ورودی‌ها بیشتر بود و از ارتفاع ورودی دو طرف آن به ترتیب کاسته می‌شد. از ورودی میانی، کعبه قابل مشاهده بود. نیز بر بالای این طاق‌ها 29 کنگره با تزیینات به سبک معماری رومی ساخته شد که بر بالای هر یک از آن‌ها عباراتی با خط ثلث در قابی مستطیل نوشته بودند. هنگام ورود به مسجد، بر بالای نخستین ورودی از سمت شرق، پس از [[بسمله]]، آیه 158 [[سوره بقره]]: {{قلم رنگ|سبز|اِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ فَمَنْ حَجَّ}} و بر بالای ورودی دوم، ادامه همان آیه: {{قلم رنگ|سبز|الْبَیْتَ اَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ اَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَاِنَّ اللهَ شاکِرٌ عَلیمٌ}} نقش بسته بود. بر بالای ورودی میانی، آیه 133 [[سوره آل عمران]]: {{قلم رنگ|سبز|وَ سارِعُوا اِلی‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْاَرْضُ}} و بر ورودی چهارم، ادامه همان: {{قلم رنگ|سبز|اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السّـَرَّاءِ وَ الضَّـرَّاءِ وَ الْکاظِمینَ}} و بر ورودی پنجم، ادامه آن آیه: {{قلم رنگ|سبز|الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ}} نگاشته شده بود. ارتفاع این در از کف مسجدالحرام 10 پله بود. برای هر ورودی، دو لنگه در چوبی تدارک دیده بودند.<ref>تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص122؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص100-101.</ref>