در حال ویرایش بارگاه‌های بقیع (بخش)

==ساخت اولین گنبد==
از ساخت نخستین گنبد بر مزار عباس و امامان شیعه نیز گزارش‌هایی متناقض در دست است. آورده‌‌اند که در سده پنجم ق. مجدالملک براوستانی گنبدی بر قبور امامان شیعه و عباس ساخت که بسیار بزرگ بود.<ref>الکامل، ج10، ص352.</ref> مطری به ساخت این گنبد بزرگ در دوران حکومت [[ناصر احمد بن مستضیء عباسی]] (حک: 575-622ق.) اشاره می‌کند.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص119.</ref>

[[ابن‌نجار]] (م. 643ق.) که هم‌عصر با ناصر عباسی است، به قدمت گنبد تصریح دارد.<ref>الدرة الثمینه، ص166.</ref> از این رو، به نظر می‌رسد که گزارش مطری غیر واقعی است.

توصیفات ابن‌جبیر از این گنبد و قبور درون آن، از دقت بیشتر برخوردار است. وی گنبد ساخته شده بر این قبور را بسیار مرتفع شمرده که نزدیک در ورودی بقیع قرار داشت. قبور درون بقعه، بزرگ و از سطح زمین بلندتر بودند. این قبور ضریحی چوبین داشتند که با نقوشی برجسته از جنس مس با میخ‌کوبی‌هایی تزیین شده بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref>

[[عبدری]] (م. بعد از 700ق.) این بقعه را همراه با بقعه عثمان بن عفان بزرگ‌ترین و زیباترین بارگاه‌ بقیع دانسته است.<ref>رحلة العبدری، ج1، ص423.</ref> ابن‌نجار از وجود دو در برای بقعه یاد می‌کند که تنها یکی از آن دو هنگام زیارت گشوده می‌شد.<ref>الدرة الثمینه، ص166.</ref>

از دیگر کسانی که درباره چگونگی بقعه، گنبد و ضریح قبور امامان شیعه به این مطلب اشاره کرده‌اند، می‌توان از [[ابن‌بطوطه]]، <ref>رحلة ابن بطوطه، ص125.</ref> [[خالد بن عیسی]] (زنده به سال 740ق.) <ref>تاج المفرق، ج1، ص289.</ref> و [[سمهودی]] (م. 911ق.) <ref>وفاء الوفاء، ج3، ص100.</ref> یاد کرد.

[[محمد‌حسین فراهانی]]، از رجال دربار قاجار، در گزارش خود از سفر [[حج]] سال 1302ق. از بقعه هشت ضلعی امامان شیعه و عباس خبر می‌دهد. بر پایه این گزارش، در این بقعه صندوقی بزرگ از جنس چوب مرغوب بود و میان این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر قرار داشت. درون یک صندوق قبر چهار امام شیعیان و درون صندوق دیگر قبر عباس قرار داشته است.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.</ref>
این گزارش که همانند آن در سفرنامه 1292ق. [[فرهاد میرزا]] نیز به چشم می‌خورد، <ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.</ref> بیانگر ساخت ضریحی جدید است که در گزارش‌های تا پیش از سده دهم ق. از آن یاد نشده است.

====تعمیر بقعه عباس و ائمه بقیع====

بقعه عباس و امامان بقیع طی سده‌های پیاپی مورد تعمیر و مرمت قرار گرفت. منابع از تعمیر بقعه به سال 519ق. به دستور [[مسترشد عباسی]] (حک: 512-529ق.) و نیز در روزگار [[مستنصر عباسی]] (حک: 623-640ق.) گزارش داده‌اند.

کتیبه نصب شده بالای محراب بقعه که دربردارنده دستور خلیفه مستنصر برای تعمیر بقعه است، این ادعا را تایید می‌کند.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص100.</ref> از تعمیر این بقعه به سال 1234ق. به دستور سلطان [[محمود عثمانی]] (حک: 1223-1255ق.) و به دست [[محمد‌علی پاشا]] و نیز به سال 1292ق. در دوران حکومت [[عبدالعزیز خان عثمانی]] (حک: 1277-1293ق.) گزارش شده است.<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.</ref>

آورده‌‌اند که پس از بازسازی سال 1234ق. این بقعه و دیگر بارگاه‌های بقیع همه ساله تعمیر می‌شدند.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.</ref>

===بقعه حضرت فاطمه بنت اسد===

فاطمه بنت اسد (م. 3ق.) از دیگر مدفونان در بقیع است که بر قبر وی بنایی ساختند. گزارش‌ها حکایت دارند که [[پیامبر]] به دلیل علاقه فراوان به [[فاطمه بنت اسد]] مادر [[امام علی(ع)]] او را مادر خود می‌دانست.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص124؛ شرح نهج البلاغه، ج1، ص14.</ref> پس از رحلت آن بانو، او را با آداب ویژه دفن کرد. لباس خود را به جای کفن بر او پوشاند و برای ایمنی یافتنش از فشار قبر، لحظاتی در گور او خوابید.

کهن‌ترین مدینه‌شناسان و منابع مدینه‌شناسی قبر وی را نزدیک قبر عباس و در خانه عقیل می‌دانند.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص123-124.</ref> در سده 7ق. ابن‌نجار و پس از وی بسیاری از تاریخ‌نگاران و مدینه‌شناسان مکان قبر وی را به اشتباه در شمال شرقی بقیع و شمال بقعه عثمان بن عفان دانسته و از رواج زیارت این قبر در دوران خود گزارش داده‌اند.<ref>الدرة الثمینه، ص168؛ التعریف بما آنست الهجره، ص43؛ اثارة الترغیب، ج2، ص351.</ref> منابع پسین نیز این نظر را تایید کرده‌اند.<ref>تاریخ معالم المدینة المنوره، ص352؛ الجواهر الثمینه، ص205؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج4، ص722.</ref>

سمهودی این گزارش را مردود و آن را نتیجه برداشت اشتباه ابن‌نجار از گزارش منابع پیشین دانسته و خود از دفن فاطمه نزدیک قبر ابراهیم و عثمان بن مظعون در [[روحاء]] گزارش داده است.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص85.</ref>
با پیوستن خانه عقیل به بقیع و نیز ساخت بنا بر روی قبور امامان شیعه، قبر فاطمه نیز که در جنوب غربی این قبور قرار داشت، در این بنا قرار گرفت. گزارش ابن‌شبه از وجود مسجدی در سده سوم ق. در این مکان می‌تواند از ساخت نخستین بنا بر این قبر حکایت کند.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص123.</ref> این قبر هیچگاه دارای ضریح نبوده و تنها پارچه‌ای گرانبها و گلابتون بر آن کشیده بودند.<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص156؛ پنجاه سفرنامه، ج5، ص238. .</ref>

بر پایه وقف‌نامه [[سلطان سلیمان عثمانی]] به سال 947ق. پرده‌ای ویژه برای این بقعه و بقاع دیگر فرستاده شد.<ref>التاریخ القویم، ج4، ص17، 20.</ref> در سده‌های اخیر و در هنگام ازدحام حاجیان، شبکه‌ای از فولاد در جلوی طاق‌نما به صورت حائلی میان قبر و فضای عمومی درون حرم قرار می‌گرفت.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص237؛ سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.</ref> این شبکه در زمان ویرانی بقاع بقیع در 8 [[شوال]] سال1344ق. به هفت قطعه تقسیم شد که شش قطعه آن را روی دیوار سمت راست و چپ در ورودی محوطه حرم [[حضرت حمزه(ع)]] و قطعه دیگر را سمت قبور شهدا نزدیک [[کوه احد|کوه اُحد]] نصب کردند.<ref>تاریخ حرم ائمه بقیع، ص107-109.</ref>
===بقعه همسران پیامبر===

از دیگر بقاع مهم [[قبرستان بقیع]]، بقعه‌ای بود که بر مزار برخی [[همسران پیامبر]] بنا نهاده شده بود و در فاصله پنج متری جنوب قبر عقیل<ref>فصول من تاریخ المدینه، ص167-168.</ref> و شمال قبور امامان شیعه قرار داشت. بنای این بقعه به سال 852ق. و در دوران حکومت [[امیر جقمق مملوکی]] (حک: 842-857ق.)  به دست امیر بردبک معمار ساخته شده بود.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص101.</ref> این قبور پیش از آن با دیوار سنگی کوتاه از دیگر قبرها متمایز شده بودند.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص120.</ref> فرهاد میرزا (م. 1305ق.)  در سفر خود به سال 1292ق. به وجود ضریح بر این قبور اشاره دارد.<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص156.</ref>
به رغم تصریح بسیاری از منابع به دفن همه همسران پیامبر جز [[خدیجه]] و [[میمونه]] در بقیع، <ref>الدرة الثمینه، ص165؛ التعریف بما آنست الهجره، ص119؛ بهجة النفوس، ج2، ص101.</ref> در تعیین شمار همسران وی که در این بخش از بقیع و در این بارگاه مدفون شده‌اند، اختلاف نظر دارند. ابن‌شبه از وجود قبر [[ام‌حبیبه]]، دختر [[ابوسفیان]]، در خانه عقیل و قبر [[ام‌سلمه]] در [[بیت الاحزان]] یاد می‌کند.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص120.</ref>

ابن‌نجار به وجود چهار قبر برجسته در این بارگاه بدون اشاره به همسران پیامبر اشاره کرده<ref>الدرة الثمینه، ص166.</ref>؛ اما [[سمهودی]] آگاهی از وجود این تعداد قبر را درون بقعه به سبب مسطح بودن کف آن‌ها ناممکن دانسته است.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص101.</ref> از این رو، تصریح برخی منابع و سفرنامه‌های پسین به نام هشت تن از همسران مدفون در این بارگاه را باید فاقد اعتبار دانست.<ref>فصول من تاریخ المدینه، ص167-168؛ پنجاه سفر‌نامه، ج5، ص241.</ref>
===بقعه عثمان بن عفان===

بقعه مهم بعد در انتهای بقیع، متعلق به عثمان بن عفان است. پس از کشته شدن وی به سال 35ق. از دفن جسدش در [[قبرستان بقیع]] پیشگیری شد و پیکرش در شرق بقیع<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص120.</ref> در محلی به نام حُش/حَش (بستان) کوکب که محل دفن مردگان یهودی بود، <ref>تاریخ طبری، ج3، ص438.</ref> دفن شد.

در روزگار حکومت [[مروان بن حکم]] بر [[مدینه]]، به دستور [[معاویه]]، دیوار میان بقیع و [[حش کوکب]] برداشته شد و کوشیدند تا با دفن مردگان مسلمان در فاصله میان بقیع تا حش کوکب، قبر عثمان به بقیع افزوده شود.<ref>اخبار المدینه، ص209؛ تاریخ المدینه، ج1، ص112-113؛ تاریخ طبری، ج3، ص438.</ref>
ابن جبیر از وجود گنبدی کوچک بر بقعه عثمان گزارش داده است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref>

پس از وی، ابن‌نجار و نیز ابن‌بطوطه (م. 770ق.) از بزرگ بودن این گنبد سخن گفته‌اند.<ref>الدرة الثمینه، ص166؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص361.</ref> به نظر می‌رسد که در فاصله دیدار ابن‌جبیر و ابن‌نجار، گنبدی بزرگ جایگزین گنبد پیشین شده است. ساخت این گنبد را به [[اسامة بن سنان صالحی]]، از امیران [[سلطان صلاح‌الدین ایوبی]]، به سال 601ق. نسبت داده‌اند.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص120؛ وفاء الوفاء، ج3، ص102.</ref> عبدری (م. بعد از700ق.)  این بقعه را همراه با بقعه عباس، بزرگ‌ترین و زیباترین بارگاه‌های بقیع دانسته است.<ref>رحلة العبدری، ج1، ص423.</ref>
===بقعه عقیل و عبدالله بن جعفر===

بقعه معروف دیگر، بقعه عقیل (م. حدود60ق.)  برادر [[امیرالمؤمنین]] و نیز [[عبدالله بن جعفر]] (م. 80ق.) برادرزاده عقیل است. این دو در خانه عقیل و در یک قبر<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص100-101.</ref> دفن شده‌اند. مزار اینان نزدیک به بقعه عباس و امامان شیعه و در فاصله پنج متری با قبور همسران پیامبر(ص) <ref>تاریخ حرم ائمه بقیع، ص235.</ref> قرار دارد.

[[ابوسفیان بن حارث]] (م. 15/20ق.)، پسر عمو و برادر رضاعی پیامبر(ص) از دیگر مدفونان در این بارگاه است.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص127؛ نک: الاستیعاب، ج4، ص1673.</ref> درباره زمان ساخت این بقعه و سازنده آن، آگاهی چندان در دست نیست. گزارش ابن‌نجار از این بقعه، از ساخت آن تا پیش از سده هفتم ق. حکایت دارد.<ref>الدرة الثمینه، ص166.</ref>
===بقعه دختران پیامبر===

بقعه منسوب به دختران پیامبر(ص)، [[رقیه دختر پیامبر|رقیه]] (م. 2ق.) و‌ [[دختر ام کلثوم|ام کلثوم]] (م. 9ق.) همسران عثمان بن عفان، و [[زینب دختر پیامبر|زینب]] (م. 8ق.) همسر [[ابی‌العاص بن ربیع]] از دیگر بقعه‌هایی بود که در شمال قبور امامان شیعه و جنوب غربی قبور همسران پیامبر(ص) و نزدیک قبر عثمان بن مظعون قرار داشت.

منابع از دفن رقیه<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص103؛ الکافی، ج3، ص241؛ الطبقات، ج8، ص37.</ref> و زینب<ref>مسند احمد، ج1، ص237؛ الاستیعاب، ج3، ص1056؛ المستدرک، ج3، ص190.</ref> در بقیع، نزدیک به قبر عثمان بن مظعون، بر پایه سفارش پیامبر(ص) حکایت دارند. اما از مکان دفن‌ ام کلثوم گزارشی در دست نیست. تنها نویسندگان پسین چون فرهاد میرزا<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص156.</ref> و رفعت پاشا<ref>مرآة الحرمین، ص478.</ref> به دفن‌ ام کلثوم کنار دیگر دختران پیامبر اشاره نموده و به بقعه ساخته شده بر قبر اینان توجه کرده‌اند. بر این قبور ضریحی برنجی قرار داشت.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص241.</ref>
===بقعه حلیمه سعدیه===

در شمال شرقی بقیع، بقعه‌ای وجود داشت که به [[حلیمه]]، دایه پیامبر(ص) منسوب بود. منابع پیشین از زمان وفات این بانو و مکان دفن وی سخن نگفته‌اند. تنها [[قاضی عیاض]] (م. 544ق.) از دیدار وی با [[ابوبکر]] و [[عمر]] یاد کرده<ref>الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج2، ص115.</ref> و [[مقریزی]] (م. 845ق.)  از وفاتش در روزگار پیامبر و تاثر رسول خدا از مرگ او یاد کرده است.<ref>امتاع الاسماع، ج2، ص6.</ref>

ابن‌بطوطه از قبر حلیمه در [[بصره]] گزارش داده؛ اما در سفرنامه‌های سده‌های اخیر<ref>الرحلة الورثیلانیه، ج2، ص539؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج3، ص282؛ پنجاه سفرنامه، ج5، ص478.</ref> از وجود قبر این بانو در بقیع و در مسیر قبر عثمان بن عفان<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص478-479.</ref> یاد شده است. بر این قبر، گنبد و بارگاهی ساخته بودند که تاریخ ساخت آن نامعلوم است. 

درون این بارگاه، ضریحی چوبی بر قبر نصب شده بود.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص242.</ref> [[نایب الصدر شیرازی]] (م. 1344ق.) در گزارش سفر حج خود به سال 1305ق. از دو بیت شعر ترکی نگاشته شده بر در این بقعه یاد کرده است.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص479.</ref>
===بقعه صفیه عمه پیامبر===

دیگر قبری که در بقیع بر آن بنایی ساخته بودند، قبر [[صفیه]] (م. 20ق.) دختر [[عبدالمطلب]] و عمه پیامبر(ص) است. این قبر تا نیمه دوم سده 14ق. بیرون از بقیع و در کوچه‌ای در بخش غربی آن قرار داشت.<ref>مدینه‌شناسی، ص394.</ref>

زمین کنار این قبر از سوی عثمان بن عفان به [[مغیرة بن شعبه]] واگذار شد و مغیره در این زمین برای خود خانه‌ای ساخت.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص126-127.</ref> از این رو، قبر صفیه کنار دیوار این خانه قرار داشت.

[[مطری]] (م. 741ق.) از کوشش ناموفق معماران برای ساخت گنبد بر این بنا خبر می‌دهد.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص121.</ref> سمهودی (م. 911ق.) از بنایی بر قبر صفیه سخن گفته که فاقد گنبد بوده است.

[[سیداسماعیل مرندی]] در سفرنامه‌اش به سال 1255ق. از وجود گنبدی بر بنای این قبر گزارش داده است.<ref>میقات حج، ش5، ص118، «توصیف مدینه. </ref> بر این اساس، باید ساخت گنبد را در فاصله قرن10 تا 13ق. دانست؛ در سال1373ق. شهرداری مدینه با برداشتن دیوارهای حائل میان بقیع و کوچه‌ای که قبر صفیه در آن قرار داشت، این کوچه و زمین‌های مجاور آن را با مساحت 3494 متر مربع به بقیع پیوند داد.<ref>فصول من تاریخ المدینه، ص173.</ref>

اکنون این قبر درون بقیع و کنار دیوار غربی قرار دارد؛ وجود قبری گمنام کنار قبر صفیه، برخی نویسندگان پسین را به اشتباه واداشته و سبب شده که این قبر را به [[عاتکه]]، دیگر عمه پیامبر، نسبت دهند<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص426.</ref>؛ اما منابع سیره و صحابه‌نگاری در اسلام آوردن عاتکه تردید کرده‌اند.<ref>المعارف، ص128-129؛ الاستیعاب، ج4، ص1778-1779؛ مروج الذهب، ج2، ص286.</ref>
===بقعه مالک بن انس===

از دیگر بناهای ساخته شده در بقیع، بقعه‌ای است متعلق به [[مالک بن انس]] (م. 179ق.) از امامان مذاهب [[اهل سنت]] که در [[روحاء]] بقیع و نزدیک بارگاه [[ابراهیم]] قرار داشت. این بقعه با گنبدی کوچک در گزارش [[ابن‌جبیر]] یاد شده است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref> با توجه به این گزارش، باید ساخت این بقعه را به پیش از سده هفتم ق. مربوط دانست. بنای این بارگاه به حدی کوچک بود که دفن فردی دیگر در آن امکان نداشت.<ref>رحلة العبدری، ج1، ص423؛ بهجة النفوس، ج2، ص1049.</ref>
===بقعه نافع مولی ابن‌عمر===

از دیگر بارگاه‌های ساخته شده در بقیع، بقعه‌ای است که به نافع (م. 118/120ق.)  از قراء هفت‌گانه مدینه تعلق داشته است. این بارگاه کنار بقعه مالک بن انس در شمال شرقی بقیع قرار داشت. سمهودی با توجه به آن که چنین بارگاهی در گزارش مطری در سده 8ق. نیامده، آن را از بناهای ساخته شده پس از عصر وی دانسته؛ ولی از سازنده بقعه و هنگام ساخت آن گزارش نداده است.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص102.</ref>
===بقعه اسماعیل فرزند امام صادق===

قبر [[اسماعیل]] (م. 133ق.) فرزند بزرگ [[امام صادق]] نیز از قبوری بود که نخست بیرون بقیع و در غرب قبر عباس و امامان شیعه قرار داشت و بر آن بقعه و گنبدی ساخته بودند.

ساخت این بقعه و گنبد را به [[فاطمیان]] نسبت داده‌اند.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص121؛ وفاء الوفاء، ج3، ص103.</ref> فاصله این آرامگاه تا بقعه امامان شیعه، حدود 15 متر بود. پس از ویرانی بقعه‌های بیرون بقیع به دست [[وهابیان]]، گرداگرد قبر اسماعیل دیواری کشیدند.

در سال 1353ش./1394ق. پس از زیرسازی و گسترش خیابان ابوذر، جسد اسماعیل با حضور بزرگان [[اسماعیلیه]]<ref>آثار اسلامی، ص348؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص301-302.</ref> به درون بقیع انتقال یافت و در سمت شرقی مقابر [[شهدای حره]] به سوی قبر حلیمه سعدیه دفن شد. اکنون این قبر بر اثر ساخت پیاده‌رو‌های درون بقیع، محو شده است.<ref>تاریخ حرم ائمه بقیع، ص301-303.</ref>