در حال ویرایش بنی‌مصطلق

{{جعبه اطلاعات قبایل
| نام    = بنی‌مصطلق
| تصویر   = 
| اندازه تصویر = 
| نام کامل  = 
| نسب    = [[جذیمة بن سعد]]
| محل حکومت  = 
| مدت حکومت  = 
| مکان قبیله  = مناطقی میان [[مکه]] و [[مدینه]]
| سرسلسله   = 
| اشخاص مهم  = [[سوید بن عامر مصطلقی]]
| جمعیت   = 
| جنگ‌ها   = [[غزوه بنی‌مصطلق]]
| شاخه‌ای از  = [[قبیله خزاعه]]
| زیرشاخه‌ها  = 
| مهم‌ترین اقدامات = غزوه بنی‌مصطلق
| مناصب مهم  = 
| مذهب   = [[شرک]]
}}

'''بنی‌مُصطَلِق''' تیره‌‌ای از [[قبیله خزاعه]] بودند که در ناحیه «فرع»، هشت منزلی [[مدینه]] سکونت داشتند. نسب بنی‌مصطلق به [[جذیمة بن سعد]] می‌رسد که به جهت صدای خوب و بلندش، مصطلق (خوش صدا) و نسل او را بنی‌مصطلق نامیدند.

پس از [[اسلام]]، این قبیله بخاطر روابط نزدیک با [[قریش]] و حفظ مصالح تجاری خود، از پذیرش اسلام خودداری کرد و پیامبر نیز بخاطر عنایتی که به خزاعه داشت، با آنان مدارا می‌کرد. ولی آنها در سال پنجم و یا ششم به جنگ با پیامبر آمدند. و در [[منطقه نجد]] و کنار آب مُریسیع با مسلمانان روبرو شدند، که منجر به شکست آنها شد.

از نكات قابل توجه در اين جنگ، كارشكني و تفرقه‌افكني برخي از منافقان بود، كه به دليل همين تفرقه‌افكني‌ها «[[سوره منافقون]]» پس از اين جنگ بر [[پيامبر(ص)]] نازل شد.

==نسب‌شناسی==
بنی‌مصطلق فرزندان [[جذیمة بن سعد|جذیمة]] (مصطلق) بن [[سعد بن عمرو]] از عرب قحطانی و از تیره‌های [[خزاعه]] هستند<ref>جمهرة انساب العرب، ص239، 468؛ التنبیه و الاشراف، ص215؛ معجم قبائل العرب، ج3، ص1104-1105.</ref> و از این‌رو، برخی از آن‌ها به خزاعه مشهور شدند.

جذیمه را به سبب صدای خوب و بلندش، مصطلق (خوش صدا)<ref>الاشتقاق، ص476.</ref> و نسل او را بنی‌مصطلق و به اختصار «بَلْمُصْطَلِق» گفته‌اند.<ref>الطبقات، ج2، ص48.</ref> آنان شاخه‌ای از قبیله قحطانی خزاعه بودند.<ref>المنمق، ص115؛ المعارف، ص108؛ معجم قبائل العرب، ج3، ص1104.</ref> 

درباره خاندان‌های منشعب از ایشان آگاهی چندان در دست نیست؛ بنی‌مصطلق در [[بازار عکاظ|بازار عُکّاظ]]، از بازارهای معروف جاهلی<ref>الطبقات، ج1، ص101-102؛ معجم البلدان، ج4، ص142.</ref> حضور می‌یافتند و در برنامه‌های آن شرکت داشتند.<ref>الطبقات، ج8، ص309؛ المحبر، ص267؛ امتاع الاسماع، ج8، ص309.</ref> 

از «[[راحة فروع|راحَة فرُوع]]»<ref>معجم البلدان، ج3، ص12؛ معجم قبائل العرب، ج2، ص1104-1105.</ref> و «[[عسفان|عُسْفان]]»<ref>معجم ما استعجم، ج3، ص942-943؛ معجم البلدان، ج4، ص121-122.</ref> به عنوان سکونت‌گاه‌ها و از «[[مریسیع|مُرَیْسیع]]» و «شَهد» به‌عنوان منابع آب آن‌ها یاد شده است.<ref>معجم ما استعجم، ج3، ص777؛ معجم البلدان، ج3، ص375؛ ج5، ص118؛ المنتظم، ج3، ص218.</ref> مریسیع نزدیک [[قدید|قُدید]] قرار داشته است.<ref>معجم البلدان، ج5، ص118؛ البدایة و النهایه، ج4، ص156.</ref> 

==هم‌پیمانان==

بنی‌مصطلق را از قبایلی دانسته‌‌اند که کنار کوه «حُبْشی» در پایین [[مکه]] گرد آمده، با [[قریش]] پیمان بستند که تا شب و روز برپا است و تا [[کوه حبشی]] بر جای خود استوار است، در برابر دیگران متحد باشند. از این‌رو، آن‌ها را به‌نام آن کوه «احابیش قریش» خوانده‌‌اند.<ref>الطبقات، ج5، ص42؛ المنمق، ص229-230.</ref> 

از هم‌پیمانان بنی‌مصطلق می‌توان به [[بنی‌مدلج|بنی‌مُدلج]] از عرب عدنانی<ref>الطبقات، ج2، ص48؛ البدایة و النهایه، ج4، ص156.</ref> و [[بنی‌هاشم]] اشاره کرد. [[عبدالعزی بن قطن مصطلقی|عبدالعزی بن قَطن مصطلقی]] از کسانی است که در پیمان خزاعه با [[عبدالمطلب]] شرکت داشت.<ref>المنمق، ص86-87.</ref> 

از دیگر اخبار جاهلی و چگونگی حج‌گزاری بنی‌مصطلق در دوران جاهلیت آگاهی چندان در دست نیست. از شخصیت‌های مشهور آن‌ها [[سوید بن عامر مصطلقی]] از شاعران جاهلی بود که رسول خدا با شنیدن اشعار حکمت‌آمیز او فرمود: اگر سوید زنده بود، [[اسلام]] می‌‌آورد.<ref>تاریخ دمشق، ج34، ص62-63؛ الاصابه، ج6، ص84.</ref> 

==غزوه بنی‌مصطلق==

نبرد پیامبر با قبیله بنی‌مصطلق را بدین نام خوانده‌اند. از آن‌جا که این نبرد در [[منطقه نجد]] و کنار آب مُریسیع رخ داد، از آن با نام [[غزوه نجد]] و نیز مریسیع یاد شده است.<ref>معجم ما استعجم، ج4، ص1220؛ الروض المعطار، ص532.</ref> برخی برخلاف سخن مشهور این غزوه را به نام مُحارب هم یاد کرده‌اند؛ اما به باور برخی، محارب نام غزوه‌ای دیگر است.<ref>السیرة الحلبیه، ج2، ص169، 377.</ref> 

بنی‌مصطلق به ریاست [[حارث بن ابی‌ضرار]] همراه گروهی از صحرانشینان با خرید سلاح و تدارکات آماده نبرد با [[رسول خدا(ص)]] شدند. پس از این‌کار، پیامبر نخست [[بریدة بن حصیب اسلمی|بُرَیدة بن حصیب اسلمی]] را برای کسب آگاهی به سوی آن‌ها فرستاد و او آمادگی آن‌ها برای نبرد با مسلمانان را به رسول خدا(ص) آگاهی داد. سپس پیامبر(ص) مسلمانان را برای نبرد با آنان آماده ساخت.<ref>المغازی، ج1، ص405؛ المنتظم، ج3، ص219.</ref> 

برخی روز دوشنبه دوم [[شعبان]] سال پنجم ق.<ref>المغازی، ج1، ص404؛ الطبقات، ج2، ص48.</ref> و بعضی روز شنبه اول ماه شعبان<ref>المحبر، ص114.</ref> سال ششم ق.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص289؛ المحبر، ص114؛ تاریخ طبری، ج2، ص253.</ref> و گروهی سال چهارم ق، را زمان این غزوه دانسته‌‌اند.<ref>صحیح البخاری، ج5، ص54.</ref> از [[زید بن حارثه]]، [[ابوذر]] و برخی دیگر به‌عنوان جانشین پیامبر در [[مدینه]] یاد شده است.<ref>التنبیه و الاشراف، ص215؛ عیون الاثر، ج2، ص79.</ref> 

شمار مسلمانان را 700 نفر<ref>البدایة و النهایه، ج4، ص156.</ref> و تعداد اسب‌هایشان را 30 راس دانسته‌اند. [[مهاجران]] 10 و [[انصار]] 20 اسب داشتند.<ref>المغازی، ج1، ص405.</ref> بسیاری از منافقان نیز که پیشتر در غزوه‌‌ها شرکت نمی‌‌کردند، در این غزوه به طمع غنیمت و نزدیک بودن مسیر، با رسول خدا(ص) همراه شدند.<ref>المغازی، ج1، ص405.</ref> مسلمانان در مسیر خود در جایی به نام بَقْعاء، به جاسوسی از بنی‌مصطلق برخورد کردند و او نیز گزارش‌های بریده درباره تصمیم بنی‌مصطلق برای نبرد با پیامبر(ص) را تایید کرد. خبر دستگیری جاسوس بنی‌مصطلق و قتل وی، بیم حارث و یارانش و پراکنده شدن آن‌ها را در پی داشت.<ref>المغازی، ج1، ص406.</ref> 

مسلمانان کنار آب مُرَیْسیع با شعار «یا منصورُ اَمِتْ»<ref>السیرة النبویه، ج2، ص294؛ الطبقات، ج2، ص10.</ref> یا «الا الی الله الامر»<ref>بحار الانوار، ج19، ص163.</ref> با بنی‌مصطلق وارد نبرد شدند که به غافلگیر شدن بنی‌مصطلق و پراکنده شدن سپاه آن‌ها انجامید. در همان لحظه‌های نخست نبرد، ده تن از بنی‌مصطلق کشته شدند و بسیاری از مردانشان از جمله رهبر آن‌ها گریختند و زنان و کودکانشان به اسارت مسلمانان درآمدند. برخی مفسران آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿لَنْ یَضُـرُّوکُمْ اِلاَّ اَذی وَ اِنْ یُقاتِلُوکُمْ یُوَلُّوکُمُ الْاَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَـرُونَ﴾}} ([[سوره آل‌عمران]]، آیه 111) را گزارش غیبی قرآن و حاکی از پیروزی‌های رسول خدا(ص) و فرار دشمنان از جمله بنی‌مصطلق دانسته‌‌اند.<ref>روض الجنان، ج5، ص16.</ref> این آیه نشان می‌دهد که دشمنان اسلام تنها می‌توانند آزارهایی مختصر به مسلمانان برسانند و در صورت پیکار با آنان، به ایشان پشت خواهند کرد؛

===اسیران و غنائم===

اسیران این غزوه را حدود 100 خانواده<ref>تاریخ طبری، ج2، ص263.</ref> و مقدار غنیمت‌ها را 2000 شتر و 5000 گوسفند دانسته‌‌اند.<ref>المغازی، ج1، ص410؛ الطبقات، ج2، ص49.</ref> [[جویریه|جُویرِیّه]] دختر حارث بن ابی‌ضِرار در شمار اسیران و سهم [[ثابت بن قیس]] بود که با کمک رسول خدا(ص) به صورت مکاتبه آزاد شد و به ازدواج او درآمد. سپس مسلمانان به احترام پیامبر که داماد بنی‌مصطلق شده بود، اسیران خود را بدون فدیه آزاد کردند.<ref>المغازی، ج1، ص410-411.</ref> به نقل از عایشه، زنی با برکت‌تر از جویریه برای زنان قبیله‌‌اش دیده نشد؛ زیرا پس از ازدواج با پیامبر(ص) 100 خانوار آن‌ها آزاد شدند.<ref>المحبر، ص90؛ تاریخ طبری، ج2، ص263.</ref> 

در گزارش دیگر، حارث رهبر بنی‌مصطلق و پدر جویریه، پس از اسارت دخترش به [[مدینه]] آمد تا با پرداخت فدیه او را آزاد کند. وی میان راه به سبب علاقه‌مندی به شترانش آن‌ها را در دره‌‌ای پنهان کرد و به حضور رسول خدا(ص) رسید و فدیه دخترش را پرداخت. پیامبر از محل پنهان کردن شترانش گزارش داد. او که این گزارش غیبی را شنید، شهادتین گفت و مسلمان شد.<ref>الاصابه، ج1، ص673-674.</ref> پسر وی عمرو راوی حدیث<ref>تاریخ دمشق، ج33، ص103؛ سیر اعلام النبلاء، ج1، ص476؛ فتح الباری، ج11، ص852.</ref> و پسر دیگرش عبدالله از [[صحابه پیامبر]] بود.<ref>الاصابه، ج4، ص42؛ الاستیعاب، ج3، ص884؛ الجرح و التعدیل، ج5، ص30.</ref> 

===کم‌‌آبی مسلمانان در غزوه===

از گزارش‌های گوناگون درباره برخی رویدادهای این غزوه برمی‌آید که مسلمانان در این غزوه با مشکل کم‌‌آبی روبه‌‌رو بودند و برای غسل‌های واجب خود دچار مشکل شدند و شدت کم‌‌آبی حتی به درگیری میان مهاجر و انصار انجامید. اما با نزول آیة 43 [[سوره نساء]] دستور حکم [[تیمم]] صادر و مشکل آن‌ها بر طرف شد:<ref>المبسوط، ج1، ص106؛ تفسیر قرطبی، ج5، ص214.</ref> {{قلم رنگ|سبز|﴿وَ اِنْ کُنْتُمْ مَرْضی اَوْ عَلی سَفَرٍ... فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ اَیْدیکُمْ...﴾}} (سوره نساء، آیه 43).

===جلوگیری از ایجاد فتنه‌‌===

بر پایه گزارشی مشهور، پس از غزوه بنی‌مصطلق، رسول خدا(ص) بر سر چاهی کم‌‌آب فرود آمد. در این هنگام، برای برداشتن آب میان سِنان بن وَبْر از انصار و جَهْجاه بن مسعود از مهاجران، یا اَنَس بن سیار و جهجاه بن سعید<ref>نک: تفسیر قمی، ج2، ص369.</ref> درگیری رخ داد. سنان از [[خزرج|خزرجیان]] و جهجاه از [[قریش|قریشیان]] یاری خواستند و چیزی نمانده بود که فتنه‌‌ای برپا شود. از سویی [[عبدالله بن ابی|عبدالله بن ابیّ]] منافق از رویداد آگاه شد و با انتقاد از مردم مدینه در یاری رسول خدا(ص) مهاجران را به اخراج از مدینه پس از بازگشت به شهر تهدید کرد.

[[زید بن ارقم]] سخنان عبدالله را به پیامبر(ص) گزارش داد؛ اما عبدالله در حضور رسول خدا، سخن زید را به سبب نابالغ بودنش تکذیب و از رسول خدا(ص) عذرخواهی کرد. سپس آیات 1-2 [[سوره منافقون]] نازل شد و همراه بازگو کردن سخنان عبدالله، با صراحت از نفاق او پرده برداشت. رسول خدا(ص) نیز سخن زید را تصدیق فرمود:<ref>السیرة النبویه، ج3، ص290-293؛ تفسیر قمی، ج2، ص369؛ تاریخ طبری، ج2، ص110.</ref> {{قلم رنگ|سبز|﴿... یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا اِلَی الْمَدینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْاَعَزُّ مِنْهَا الْاَذَلَّ وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقینَ لا یَعْلَمُونَ﴾}}. به نقل از [[ابن عباس]]، این درگیری کنار آب مریسیع و میان غلام عبدالله بن ابیّ و غلام [[عمر بن خطاب]] رخ داد و عمر پس از آگاه شدن از سخنان ناشایست عبدالله، درصدد برخورد با او برآمد.<ref>اسباب النزول، ص287؛ زادالمسیر، ج7، ص125، 286-287.</ref> 

===گزارش غلط ولید بن عقبه از بنی‌مصطلق===

برخی ماجرای [[افک]] را که در آن، یکی از همسران رسول خدا مورد اتهام ناروا قرار گرفت، در بازگشت از این نبرد دانسته‌اند.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص319-321؛ الکامل، ج2، ص195-199.</ref> پس از غزوه بنی‌مصطلق، رسول خدا(ص) [[ولید بن عقبه|ولید]] بن [[عقبة بن ابی‌معیط]] اموی را برای دریافت صدقات (زکات)<ref>کشف الاسرار، ج9، ص249.</ref> نزد آن‌ها فرستاد. آنان به استقبال ولید از خانه‌های خود بیرون آمدند. اما ولید که دشمنی او با بنی‌مصطلق به دوران جاهلیت بازمی‌گشت، از آنان ترسید<ref>تفسیر عبدالرزاق، ج3، ص230.</ref> و به مدینه بازگشت و به دروغ به رسول خدا(ص) گزارش داد که بنی‌مصطلق [[مرتد]] گشته و به قصد کشتن او از منزلشان بیرون شده‌‌اند.

در این هنگام، آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿اِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَاٍ فَتَبَیَّنُوا اَنْ تُصیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلی ما فَعَلْتُمْ نادِمینَ﴾}} ([[سوره حجرات]]، آیه 6) نازل شد و با فاسق دانستن ولید، دستور به تحقیق درباره گزارش او داد.<ref>جامع البیان، ج26، ص78؛ التبیان، ج9، ص343؛ التفسیر الکبیر، ج28، ص98.</ref> از این‌رو، رسول خدا(ص) درنگ و تحقیق را از جانب [[خداوند]] و عجله را از سوی [[شیطان]] دانست.<ref>تفسیر ثعالبی، ج5، ص269.</ref> به باور [[زمخشری]]، از آیه بعد به دست می‌‌آید که شماری می‌‌خواسته‌‌اند رسول خدا(ص) را بر ضد بنی‌مصطلق تحریک کنند و بدین دلیل، نکوهش شدند.<ref>الکشاف، ج4، ص361.</ref> 

==پیوند به بیرون==

[http://wiki.ahlolbait.com/غزوه_بنى_مصطلق غزوه بنى مصطلق، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت علیهم‌السلام، دانشنامه اسلامی.]

[http://pajoohe.ir/غزوه-بنی-مصطلق-یا-مریسیع__a-36479.aspx غزوه بنی مصطلق یا مریسیع، سایت پژوهه، پژوهشکده باقر العلوم(ع).]

[http://lib.eshia.ir/23019/1/5241/جُوَیریه‌ جُوَیریه‌ بنت‌ حارث‌، دانشنامه جهان اسلام، ابوالفضل‌ والازاده‌.]

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7728

 | عنوان = بنی مصطلق

 | نویسنده = قاسم خانجانی

}}

*'''اسباب النزول''': الواحدی (درگذشت468ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، 1388ق.

*'''اسد الغابه''': ابن اثیر (درگذشت630ق.)، بیروت، دارالفکر، 1409ق.

*'''الاشتقاق''': ابن درید (درگذشت321ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دارالجیل، 1411ق.

*'''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.

*'''امتاع الاسماع''': المقریزی (درگذشت845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.

*'''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت1110ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1403ق.

*'''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (درگذشت774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.

*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (درگذشت748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، 1410ق.

*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق.

*'''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (درگذشت571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415ق.

*'''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (درگذشت262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دارالفکر، 1410ق.

*'''التبیان''': الطوسی (درگذشت460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

*'''تفسیر ثعالبی (الجواهر الحسان)''': الثعالبی (درگذشت875ق.)، به کوشش عبدالفتاح و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1418ق.

*'''تفسیر القمی''': القمی (درگذشت307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دارالکتاب، 1404ق.

*'''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (درگذشت606ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1415ق.

*'''تفسیر صنعانی (تفسیر عبدالرزاق)''': عبدالرزاق الصنعانی (درگذشت211ق.)، به کوشش مصطفی مسلم، ریاض، مکتبة الرشد، 1410ق.

*'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (درگذشت671ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1405ق.

*'''التنبیه و الاشراف''': المسعودی (درگذشت345ق.)، بیروت، دارصعب.

*'''جامع البیان''': الطبری (درگذشت310ق.)، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق.

*'''الجرح و التعدیل''': ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت327ق.)، بیروت، دارالفکر، 1372ق.

*'''جمهرة اشعار العرب''': ابوزید القرشی، به کوشش عمر فاروق، بیروت، دارالارقم.

*'''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی (درگذشت554ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش.

*'''الروض المعطار''': محمد بن عبدالمنعم الحمیری (درگذشت900ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، 1984م.

*'''زاد المسیر''': ابن جوزی (درگذشت597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.

*'''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (درگذشت748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.

*'''السیرة الحلبیه''': الحلبی (درگذشت1044ق.)، بیروت، دارالمعرفه، 1400ق.

*'''السیرة النبویه''': ابن هشام (درگذشت213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دارالمعرفه.

*'''صحیح البخاری''': البخاری (درگذشت256ق.)، بیروت، دارالفکر، 1401ق.

*'''الطبقات الکبری''': ابن سعد (درگذشت230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.

*'''عیون الاثر''': ابن سید الناس (درگذشت734ق.)، بیروت، مؤسسة عزالدین، 1406ق.

*'''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت852ق.)، بیروت، دارالمعرفه.

*'''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر (درگذشت630ق.)، بیروت، دارصادر، 1385ق.

*'''الکشاف''': الزمخشری (درگذشت538ق.)، قم، بلاغت، 1415ق.

*'''کشف الاسرار''': میبدی (درگذشت520ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش.

*'''المبسوط''': السرخسی (درگذشت483ق.)، بیروت، دارالمعرفه، 1406ق.

*'''المحبّر''': ابن حبیب (درگذشت245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده.

*'''مدینه‌شناسی''': سیدمحمدباقر نجفی، تهران، شرکت قلم، 1364ش.

*'''المعارف''': ابن قتیبه (درگذشت276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.

*'''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (درگذشت626ق.)، بیروت، دارصادر، 1995م.

*'''معجم قبائل العرب''': عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق.

*'''معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (درگذشت487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق.

*'''المغازی''': الواقدی (درگذشت207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.

*'''المنتظم''': ابن جوزی (درگذشت597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412ق.

*'''المنمق''': ابن حبیب (درگذشت245ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق.

{{پایان}}

{{قبایل عربستان}}

[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]
[[Category:قبایل عربستان]]
[[Category:قبایل مکه]]
[[Category:قبایل مدینه]]

[[رده:قبایل عربستان]]
[[رده:قبایل مکه]]
[[رده:قبایل مدینه]]