در حال ویرایش بیعت رضوان (بخش)

==بیعت پیامبر با مسلمانان==

بیعت از سنت‌های عصر جاهلی بود که به دوره اسلامی انتقال یافت و پیامبر و مسلمانان نیز آن را به کار گرفتند.<ref>المفصل، ج9، ص206.</ref>

بیعت رضوان از نمونه‌های آن است که در [[غزوه حدیبیه]] به سال ششم ق. رخ داد.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص308؛ تاریخ الخلفاء، ص366.</ref> رسول خدا در این سال مسلمانان را برای عمره فراخواند<ref>نک: تفسیر قمی، ج2، ص309.</ref> و در [[ذی‌قعده]] همان سال همراه گروهی از یاران خود که جز شمشیری در نیام، سلاحی با خود نداشتند، <ref>المغازی، ج2، ص572؛ امتاع الاسماع، ج1، ص274-275.</ref>  برای زیارت [[خانه خدا]] رهسپار [[مکه]] شد.<ref>الطبقات، ج2، ص73؛ المغازی، ج2، ص572.</ref>

همراه بردن شترانِ قربانی و لبیک گفتن و احرام بستن در [[ذوالحلیفه]] ([[مسجد شجره]])<ref>المغازی، ج2، ص574؛ الطبقات، ج2، ص73.</ref> پیامی آشکار به مکیان بود که مسلمانان برای نبرد نیامده‌اند و تنها قصد [[زیارت]] دارند.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص308؛ تاریخ طبری، ج2، ص620.</ref>

مشرکان که ورود پیامبر با بسیاری از یارانش به مکه را شکستی برای خود می‌دانستند، بر آن شدند تا مانع ورود مسلمانان به مکه شوند و سپاهیانی بدین منظور آماده کردند و بیرون مکه برای رویارویی با مسلمانان آماده شدند.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص309؛ المغازی، ج2، ص579.</ref> آن‌ها با گماردن افرادی بر کوه‌های پیرامون مکه، راه‌های گوناگون را زیر نظر گرفتند و [[خالد بن ولید]] را با 200 سوار به سوی مسلمانان فرستادند.<ref>المغازی، ج2، ص579-580.</ref>

رسول خدا در پی آگاهی از تصمیم و اقدام قریش، مسیری را برگزید که مسلمانان بدون برخورد با سپاهیان [[قریش]] به حدیبیه نزدیک مکه برسند.<ref>الطبقات، ج2، ص73.</ref> از آن‌جا که آنان تنها به قصد زیارت رفته بودند، پیامبر نمایندگانی را برای گفت‌وگو با قریش گسیل داشت. یکی از نمایندگان پیامبر، [[عثمان]] بود که در مکه از حمایت [[بنی‌امیه]] سود می‌برد. عثمان پیام رسول خدا را به مشرکان ابلاغ کرد؛  اما در بازگشت تاخیر داشت و این باعث انتشار شایعه قتل او شد. پس از این گزارش، پیامبر مسلمانان را به بیعت فراخواند و آن‌ها برای رویارویی با مشرکان زیر درختی به نام سمره با ایشان بیعت کردند.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص631-632.</ref>

===بیعت نکرن جد بن قیس===

تنها کسی که بیعت نکرد، [[جد بن قیس]] بود که پشت شترش پنهان شد.<ref>تاریخ طبری، ج2، ص632.</ref> علت بیعت نکردن او به روشنی اعلام نشده است؛  اما از لابه‌لای گزارش‌ها می‌توان نفاق و عدم ثبات در ایمان را به عنوان دلیل آن دریافت.

برخی منابع با تصریح به نفاق جدّ، وی را از سران منافقان شمرده‌اند.<ref>المغازی، ج2، ص588؛ الطبقات، ج3، ص430؛ الکامل، ج2، ص277.</ref> گزارش‌های دیگر هم نفاق او را تایید می‌کنند؛  از جمله آن که وی در این سفر نه تنها مانند پیامبر و دیگر مسلمانان محرم نشد و به قصد [[عمره]] نرفت، بلکه به روشنی هدفش را همراهی با قوم خود، نه با [[رسول خدا]]، بیان کرده است.<ref>المغازی، ج2، ص590.</ref>

===مفاد بیعت رضوان===

مفاد بیعت رضوان در منابع با مفاهیمی چون مقاومت تا پای جان، <ref>السیرة النبویه، ج2، ص315؛ انساب الاشراف، ج1، ص440؛ التنبیه و الاشراف، ص221.</ref>  استقامت و فرار نکردن<ref>السنن الکبری، ج4، ص423؛ تاریخ خلیفه، ص37؛ امتاع الاسماع، ج1، ص290.</ref> و ایستادگی در حد توان یاد شده است.

برخی نیز مفاد آن را بیعت بر آن‌چه در‌ اندیشه رسول خدا بود، یاد کرده‌اند.<ref>امتاع الاسماع، ج1، ص290.</ref>

===ذکر بیعت در قرآن===

[[خداوند]] در [[سوره فتح]] دوبار از این رخداد یاد کرده است. یک بار آن را بیعت با خود خوانده و زیان شکننده بیعت را از آنِ خود او دانسته است: ({{قلم رنگ|سبز|اِنَّ الَّذینَ یُبایِعُونَکَ اِنَّما یُبایِعُونَ اللهَ یَدُ اللهِ فَوْقَ اَیْدیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَاِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ اَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللهَ فَسَیُؤْتیهِ اَجْراً عَظیما}})؛ «آن‌ها که با تو بیعت می‏‌کنند، جز این نیست که با خدا بیعت می‏‌کنند. دست خدا بالای دست‌هایشان است و هرکه بیعت را بشکند، به زیان خود شکسته است. هر کس بدان بیعت که با خدا بسته است، وفا کند، خداوند به او پاداشی بزرگ عطا خواهد کرد.»  (سوره فتح، آیه 10)

بار دیگر خشنودی خود را از بیعت‌کنندگان اعلام کرده و به آن‌ها وعده پیروزی داده است: ({{قلم رنگ|سبز|لَقَدْ رَضِیَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنینَ اِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فی قُلُوبِهِمْ فَاَنْزَلَ السَّکینَةَ عَلَیْهِمْ وَ اَثابَهُمْ فَتْحاً قَریباً}})؛ «خدا از [[مؤمنان]] آن هنگام که زیر درخت با تو بیعت کردند، خشنود گشت و دانست که در دلشان چه می‌‏گذرد. پس آرامش را بر آن‌ها نازل کرد و به فتحی نزدیک پاداششان داد.» (سوره فتح، آیه 18)

===دلایل نام‌گذاری===

این بیعت را به دلیل آن که خداوند خشنودی خود را از بیعت‌کنندگان اعلام فرموده، <ref>تاریخ الاسلام، ج2، ص388.</ref>  «بیعت رضوان» خوانده‌اند و از آن جهت که زیر درختی به نام «سمره» انجام گرفت، «بیعت شجره»<ref>انساب الاشراف، ج1، ص440؛ البدایة و النهایه، ج4، ص168.</ref> شمرده‌اند و با توجه به مکان آن، «بیعت حدیبیه» نامیده‌اند.<ref>الاصابه، ج1، ص83.</ref>

===دیدگاه اهل‌سنت بر مصونیت صحابه===

برخی [[اهل‌سنت]] به پشتوانه بیعت رضوان و آیه یاد شده و برخی اخبار ضعیف کوشیده‌اند تا رضایت خداوند از بیعت‌کنندگان را جاودان و ابدی و دلیل عدالت همیشگی [[صحابه]] و مصونیت آن‌ها از گناه بدانند. این سخن به دلیل‌های زیر پذیرفتنی نیست: <ref>الکفایه، ص64؛ معرفة الثقات، ج1، ص94.</ref>

1. در رویداد صلح حدیبیه، پس از امضای پیمان صلح، رسول خدا(ص) دستور داد تا مسلمانان حلق و تقصیر و قربانی نمایند؛  اما بسیاری از بیعت‌کنندگان از انجام آن خودداری کردند و آن‌گاه که پیامبر سر تراشید و قربانی کرد، دیگران هم پیروی کردند.<ref>تفسیر قمی، ج2، ص314؛ المغازی، ج2، ص623؛ السیرة النبویه، ج2، ص319.</ref>

2. برخی صحابه معروف از پیمان صلح ناخشنود بودند و با اعتراض به پیامبر(ص) دچار شک و تردید شدند و بعدها به تردید خود درباره این صلح اعتراف کردند.<ref>جامع البیان، ج26، ص63؛ مجمع البیان، ج9، ص198.</ref>

3. ادعای رضایت دائمی خداوند از بیعت‌کنندگان با سرگذشت و رفتار برخی از آن‌ها سازگار نیست، مانند [[ابوالغادیه]] که در[[نبرد صفین]] کنار [[معاویه]] قرار گرفت و [[عمار یاسر]] را به شهادت رساند، <ref>المحبر، ص292؛ المعارف، ص257؛ الاستیعاب، ج4، ص1725.</ref>  در حالی که پیامبر قاتل او را ستمکار و اهل آتش خوانده بود.<ref>مسند احمد، ج5، ص306؛ شرح نهج البلاغه، ج8، ص17-18؛ تاریخ دمشق، ج13، ص9.</ref>

حضور برخی حاضران در بیعت رضوان در جریان‌های بعد مانند شورش بر ضد عثمان و قتل او، مدعیان عدالت صحابه را با مشکل روبه‌رو می‌کند. [[عبدالرحمن بن عدیس بلوی]] از بیعت‌کنندگان زیر درخت سمره<ref>انساب الاشراف، ج6، ص104؛ الاستیعاب، ج2، ص840.</ref> و نیز از سران شورشیان بر ضد عثمان<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص176؛ الاستیعاب، ج2، ص840.</ref> بود.

اینان از یک سو حاضران در بیعت رضوان را عادل می‌شمرند و از سوی دیگر، قاتلان عثمان را فاسق می‌دانند.<ref>اصول الایمان، ص228؛ نک: المنیه، ص154؛ الملل و النحل، ج1، ص49.</ref>

===زنان بیعت‌کننده===

نکته مهم در این بیعت، حضور برخی زنان مسلمان و بیعت آن‌ها با رسول خدا بود. [[‌ام‌سلمه]]، [[‌ام‌عماره]]، [[‌ام‌منیع]] و‌ [[ام‌عامر اشهلیه]] همراه پیامبر بودند.<ref>المغازی، ج2، ص574؛ امتاع الاسماع، ج1، ص276.</ref> به گفته [[شیخ مفید]]، [[امام علی(ع)]] به نیابت از رسول خدا، از زنان بیعت گرفت.<ref>الارشاد، ج1، ص119.</ref>

===نخستین بیعت‌کننده===

درباره نخستین بیعت‌کننده، اختلاف است. برخی امام علی(ع) و پس از او عمار را نخستین بیعت‌کنندگان دانسته‌اند.<ref>المناقب، ج1، ص303؛ بحار الانوار، ج33، ص233.</ref>

شماری [[ابوسنان بن وهب اسدی]]<ref>المصنف، ج7، ص563؛ ج8، ص334؛ الاوائل، ص39.</ref> یا پسرش [[سنان بن ابی‌سنان]] را نخستین فرد شمرده‌اند.<ref>الطبقات، ج3، ص69؛ الاستیعاب، ج2، ص658؛ ج4، ص1684.</ref>

===اثرات بیعت===

هنوز بیعت مسلمانان به پایان نرسیده بود که گزارش سلامت عثمان دریافت شد. اما این بیعت اثر خود را نهاد؛ زیرا از آن‌جا که در برابر دیدگان مشرکان بود، باعث هراس آن‌ها شد. از این‌رو، شتابان نماینده‌ای را برای مذاکره نزد پیامبر فرستادند.<ref>المغازی، ج2، ص604-605؛ امتاع الاسماع، ج1، ص290.</ref> سرعت پیامبر(ص) در این بیعت، مدیریت صحیح او را به نمایش می‌گذاشت.

ایجاد یکپارچگی میان مسلمانان برای پیشگیری از تکرار رویداد احد که در آن، برخی گریختند، ضروری می‌نمود. نیز پیامبر با ایجاد هراس میان مشرکان، اتحاد متزلزل آن‌ها را ناپایدارتر از پیش کرد. پس از بازگشت عثمان، [[سهیل بن عمرو]] به نمایندگی از قریش نزد پیامبر آمد و با یادآوری مضرات نبرد، خواهان صلح شد و پس از گفت‌وگوها و قبول وضعیت طرفین، پیمان صلح منعقد شد و امام علی(ع) به دستور پیامبر(ص) متن پیمان را نوشت.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص316-317؛ تاریخ طبری، ج2، ص633-634.</ref>

بر پایه این پیمان، قریش پذیرفتند که مسلمانان سال بعد بتوانند به مکه آیند و سه روز در آن بمانند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص439.</ref>

این پیمان به معنای پذیرش مسلمانان از جانب قریش به عنوان یک قدرت سیاسی بود و زمینه ارتباط پیامبر با دیگر سرزمین‌ها و ملت‌ها و نیز زمینه [[فتح مکه]] را فراهم آورد.

پس از پیمان یا هنگام بازگشت مسلمانان، سوره فتح نازل شد و این رویداد را فتح مبین نامید. پس از پیمان صلح، رسول خدا [[قربانی]] کرد و سر تراشید و به [[مدینه]] بازگشت.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص440؛ السیرة النبویه، ج2، ص320؛ جامع البیان، ج26، ص43.</ref>

===سرانجام درخت===

برخی گزارش‌ها از نابودی زود هنگام درخت حکایت دارند؛ به گونه‌ای که سال بعد آن را نیافتند.<ref>الاستیعاب، ج3، ص1400؛ الاصابه، ج6، ص96.</ref> اما اخباری از وجود آن تا دوران [[خلیفه دوم]] و قطع آن به دستور او حکایت دارند. بر اساس این گزارش، گروهی از مردم بر گرد آن درخت به عبادت می‌پرداختند.

[[عمر]] این کار را گونه‌ای [[بت‌پرستی]] دانست و همراه پیشگیری از آن، دستور قطع درخت را صادر کرد.<ref>الاعتصام، ج2، ص277؛ فتح الباری، ج7، ص345؛ الدر المنثور، ج6، ص73.</ref>

مکان این درخت تا سال‌ها همچنان مورد توجه بود. جابر در دوران پیری می‌گفت: اگر بینا بودم، مکان آن درخت را به شما نشان می‌دادم.<ref>فتح الباری، ج7، ص344؛ مسند الشافعی، ص217.</ref>