در حال ویرایش محمدصالح برغانی

{{جعبه اطلاعات عالمان شیعه
| عنوان             =محمدصالح برغانی
| تصویر             =
| اندازه تصویر      =
| نام کامل          =حاجی ملا محمدصالح برغانی قزوینی
| لقب               =
| نسب               = از افراد خاندان برغانی
| خویشاوندان سرشناس =[[ملا محمدملائکه]]، [[شهید ثالث]]، [[محمدکاظم طالقانی]]
| تاریخ تولد        =1174ق
| شهر تولد          =کرج
| کشور تولد         =[[ایران]]
| محل زندگی         =ایران، [[عراق]]، [[مکه]]
| تاریخ وفات        =1271ق.
| شهر وفات          =[[کربلا]]
| محل دفن           =حرم حسینی
| استادان           =[[آقا محمد بیدآبادی]]،  [[ملاعلی نوری]]، [[شیخ جعفر کاشف‌الغطاء]]، [[وحید بهبهانی]]، [[سیدعلی طباطبایی]]، [[سیدمحمد مجاهد]]
| شاگردان           =[[محمد بن سلیمان تنکابنی]]، [[محمدباقر طالقانی قزوینی|میر محمدباقر طالقانی قزوینی]]، [[اسدالله بن محمدصادق بروجردی|اسدالله بن محمدصادق بروجردی حائری]]، [[سیدعلی بن اسماعیل موسوی قزوینی]]
| محل تحصیل         =[[قزوین]]، [[اصفهان]]، [[قم]]، [[مشهد]]، [[نجف]] و کربلا
| اجازه روایت از    =
| اجازه اجتهاد از   =
| اجازه روایت به    =
| اجازه اجتهاد به   =
| تالیفات           =تفسیر القرآن معروف به [[تفسیر برغانی]]، بحرالعرفان و معدن الایمان، معدن الانوار و مشکاة الاسرار، مخزن البکاء، معنی التفویض، جامع المنقول و المعقول
| سایر              =بانی مدرسه صالحیه در محله قُملاق قزوین،
| سیاسی             =صدور فتوا بر علیه فتحعلی‌شاه
| اجتماعی           =
| امضا              =
| وبگاه رسمی        =
}}

'''بَرَغانی، محمد صالح''' از عالمان شیعی مقیم [[مکه]] در قرن سیزدهم و از افراد [[خاندان برغانی]] بود. 

وی مقدمات علوم را نزد پدرش فراگرفت و برای ادامه تحصیل به حوزه‌های علمیه [[قزوین]]، [[اصفهان]]، [[قم]]، [[مشهد]]، [[نجف]] و [[کربلا]] رفت. او عمر خویش را در راه تحصیل علم قرار داد به‌طوری که چهل اجازه‌نامه از دانشوران عصر دریافت نمود.

او به خاطر فتوایی که علیه [[فتحعلی شاه قاجار]] صادر کرده بود، به فرمان شاه به [[عراق]] تبعید شد و در زمانی که در عراق به‌سر می‌برد، به مکه سفر نموده و در آنجا اقامت گزیده و مشغول تدریس فقه جعفری شد؛ در منابع از جزئیات بیشتری درباره مدت اقامت و متون تدریس وی گزارشی در دست نیست.

از برغانی آثار مختلفی در شاخه‌های گوناگون علوم اسلامی به یادگار مانده است.

==نسب==

حاجی ملا محمدصالح برغانی قزوینی فرزند [[ملا محمدملائکه]] از فقیهان و مفسران [[شیعه]] و برادر محمدتقی، معروف به [[شهید ثالث]] (م. 1263ق.) <ref>برای شرح حال شهید ثالث، نک: اعیان الشیعه، ج9، ص197، 369؛ تراجم الرجال، ج2، ص727.</ref> به سال 1174ق. در برغان در شمال غربی کرج زاده شد.

خاندان برغانی در روزگار محمدصالح به آل صالحی، آل شهیدی و آل علوی به ترتیب در انتساب به محمدصالح، شهید ثالث و محمدعلی شهرت یافتند.<ref>مستدرکات اعیان الشیعه، ج2، ص300؛ ج7، ص262؛ نک: موسوعة البرغانی، ج1، ص11-12، 48، «مقدمه؛ دائرة المعارف تشیع، ج1، ص191-192، «آل‌صالحی. </ref>

==خاندان برغانی==

خاندان برغانی از خانواده‌‌های ریشه‌دار دانش و تقوا هستند که به [[آل‌بویه]] (حک: سده 4 و 5 ق. در [[ایران]] و [[عراق]]) نسب می‌برند. سپس به سبب سکونت جد اعلای برغانی‌ها، [[محمدکاظم طالقانی]] (م. 1094ق.) در طالقان، به آل‌طالقانی شهرت یافتند. از آن پس که وی از طالقان به [[قزوین]] رفت، به خاندان او نسبت قزوینی نیز دادند.

محمدملائکه از نوادگان محمدکاظم، پس از غائله اخباریان و اصولیان قزوین، ناچار به اقامت در برغان شد و از آن پس، این خاندان به برغانی مشهور گشتند.<ref>مستدرکات اعیان الشیعه، ج2، ص300-304؛ نک: موسوعة البرغانی، ج1، ص10-11، 26، «مقدمه.</ref>

از ویژگی‌های این خاندان، توجه به تحصیل دخترانشان، <ref>نک: مستدرکات اعیان الشیعه، ج4، ص212؛ ج6، ص182، 319.</ref> آشنایی با دانش‌های جدید، آموزش نظامی به روحانیان، اهتمام به کشاورزی و کوشش برای رفتن به [[کربلا]] است که در سیره محمدصالح و افراد دیگر خاندان برغانی نمود و عینیت دارد.<ref>نک: مستدرکات اعیان الشیعه، ج3، ص146؛ بینات، ش8، ص24، «شرح حال مفسر بزرگ محمد صالح برغانی. </ref>

==تحصیلات==

محمدصالح مقدمات علوم را نزد پدرش فراگرفت.<ref>موسوعة البرغانی، ج1، ص22، «مقدمه. </ref> او برای تکمیل تحصیلات به حوزه‌های علمیه قزوین، [[اصفهان]]، [[قم]]، [[مشهد]]، [[نجف]] و کربلا رفت. وی فلسفه و علوم عقلی را از [[آقا محمد بیدآبادی]] (م. 1197ق.) و [[ملاعلی نوری]] (م. 1246ق.) فراگرفت.

دانش‌های [[اصول فقه|اصول]] و [[فقه]] و نیز [[تفسیر]] و [[حدیث]] را در قم از [[میرزای قمی]] (م. 1231ق.) و سپس در نجف از [[شیخ جعفر کاشف‌الغطاء]] (م. 1228ق.) در کربلا از [[وحید بهبهانی]] (م. 1205ق.)، [[سیدعلی طباطبایی]] (م. 1231ق.)، [[سیدمحمد مجاهد]] (م. 1242ق.) و استادانی دیگر آموخت و از برخی آنان اجازه دریافت کرد.<ref>اعیان الشیعه، ج9، ص369؛ دائرة المعارف تشیع، ج3، ص180، «برغانی، محمد صالح. </ref>

او بیش از چهل اجازه‌نامه از دانشوران عصر دریافت نمود.<ref>موسوعة البرغانی، ج1، ص23، «مقدمه. </ref>

محمدصالح در بازگشت به قزوین، زندگی خود را وقف تدریس و نگارش کتاب‌های علمی نمود. گویا دروس وی در حوزه علمیه‌اش در قزوین، به فقه و اصول و حدیث اختصاص داشت. سپس به عراق رفت و در حدود 1220ق. دیگر بار به ایران بازگشت و در تهران حوزه درس تشکیل داد.

==تبعید به عراق==

پس از نمایان شدن بی‌کفایتی فتحعلی‌شاه قاجار (حک: 1212-1250ق.) و وا‌گذاری بخشی از شهرهای ایران به روس‌ها، محمدصالح [[فتوا]] داد که هر‌گونه نبرد و صلح وابسته به اذن فقیهان است. در جلسه‌ای با حضور شاه قاجار و دانشوران طراز اول، برادران برغانی بر این موضوع تاکید کردند.<ref>برای تفصیل گزارش، نک: بینات، ش8، ص23.</ref> برغانی‌ها به دستور شاه قاجار به [[عراق]] تبعید شدند.<ref>موسوعة البرغانی، ج1، ص24، «مقدمه. </ref>

در برخی منابع، در عین این که مخالفت با نظر شاه به [[محمدعلی برغانی]] (م. 1269ق.) نسبت داده شده، او را از یاران محمد اخباری و بنیان‌گذار مکتبی میان [[شیخیه]] و [[متشرعه]] معرفی کرده‌اند.<ref>اثرآفرینان، ج2، ص42.</ref> البته محمدصالح با شیخیه میانه خوبی نداشت و با آنان مبارزه نمود و با [[شیخ احمد احسایی]] مناظره و او را [[تکفیر]] نمود.<ref>دائرة المعارف تشیع، ج3، ص180-181، «برغانی، محمد صالح. </ref>

سرانجام محمدصالح با وساطت شیخ جعفر کاشف‌الغطاء به ایران بازگشت و ساکن قزوین شد؛ فرزندان پسر و دختر محمدصالح، اهل دانش و فضل بودند و دخترانش مجلس تدریس فقه و اصول داشتند و از نسل ایشان دانشورانی برخاستند.<ref>مستدرکات اعیان الشیعه، ج4، ص212، 304؛ ج6، ص319.</ref>

==فرزند محمدصالح==

[[حسن برغانی|شیخ حسن]] فرزند محمدصالح، از فقیهان عصر و از شاگردان [[شیخ انصاری]] بود.<ref>مع علماء النجف، ج1، ص536.</ref>

او در حدود 1278ق. به [[حج]] رفت و محل تدریس پدرش در کنار [[مسجدالحرام]] را تعمیر کرد و در آن‌جا [[فقه جعفری]] را در [[مقارنه]] با [[مذاهب چهارگانه]] تدریس نمود. سپس به [[مدینه]] رفت و در آن‌جا هم کرسی تدریس فقه جعفری داشت.

پس از مناظره با یکی از شیوخ آن سرزمین و غلبه بر او، متعصبان به [[تشیع]] وی پی بردند و پس از نماز عشا در بازگشت به منزل با چوب بر سرش کوبیدند. این ضربه به مرگ وی انجامید. او را در [[قبرستان بقیع]] دفن کردند.<ref>موسوعة البرغانی، ج1، ص49-50؛ نک: دائرة المعارف تشیع، ج3، ص184، «برغانی، حسن. </ref>

==آثار==

از آثار او [[مناسک الحج]]<ref>موسوعة البرغانی، ج1، ص50، «مقدمه. </ref> و کتاب الحج است. کتاب الحجبه سال 1892م. در بمبئی منتشر شده است.<ref>معجم المؤلفین، ج1، ص587؛ معجم ما کتب فی الحج، ص102.</ref>

==شاگردان==

ملا صالح شاگردان بسیار داشت که از میان آنان [[محمد بن سلیمان تنکابنی]] (م. 1302ق.)  معروف به صاحب قصص العلماء، میر [[محمدباقر طالقانی قزوینی]] (م. 1286ق.)، <ref>مستدرکات اعیان الشیعه، ج7، ص260.</ref> [[اسدالله بن محمدصادق بروجردی]] حائری و [[سیدعلی بن اسماعیل موسوی قزوینی]] (م. 1298ق.) را می‌توان یاد کرد.<ref>موسوعة طبقات الفقهاء، ج13، ص599؛ ج14، ص532.</ref>

==اقامت در مکه==

محمدصالح هنگامی که در عراق بود، عزم سرزمین [[حجاز]] کرد و در مکه مقیم شد. تاریخ سفر او به مکه مشخص نیست.

در شرح احوال [[میرزا عبدالوهاب قزوینی]] (م. 1270ق.) آمده که او به سال 1230ق. همراه شوهر خواهرش محمد صالح برغانی به [[حج]] رفت.<ref>مستدرکات اعیان الشیعه، ج3، ص137.</ref> شاید پس از این تاریخ ملا صالح قصد ماندن در مکه کرده باشد. در گزارش‌ها تنها همین اشاره آمده که او چند سال در مکه اقامت کرد.<ref>نک: مستدرکات اعیان الشیعه، ج2، ص303-304؛ موسوعة البرغانی، ج1، ص24، «مقدمه.</ref>

محمدصالح در مکه مذهبش را پوشیده می‌داشت و فقه جعفری را در مدرسه‌ای کنار مسجدالحرام در مقارنه با [[مذاهب اهل سنت]] تدریس می‌کرد.

در منابع تاریخ حرمین، به حضور و تدریس محمدصالح در مسجدالحرام اشاره نشده است. منابع شیعی به همین سخن بسنده کرده و از شاگردان وی و متونی که او در مسجدالحرام تدریس می‌کرده، نام نبرده‌اند.

برخی منابع مانند [[قصص العلماء]] گویا بی‌واسطه از خود محمدصالح، داستانی را آورده‌اند که در سفر حج در [[شهر حلب]] برای او پیش آمده است. بر پایه این داستان، سلطان حلب از امیر حاج خواسته تا ضیافتی برپا کند و در آن ضیافت، سلطان حلب با محمد صالح در باب امامت و خلافت محاجه و مباحثه کرده است.<ref>نک: قصص العلماء، ص91-92.</ref>

از دیگر خدمات محمدصالح، آثار خیری بود که در حرم مکی از خود به جا گذاشت. از جمله به تعمیر بنای [[عمارت ابومنصور خمارتاش قزوینی]] (م. 530ق.) <ref>نک: نزهة القلوب، ص44؛ سیر تاریخی بنای شهر قزوین، ص77.</ref> در نزدیک مسجدالحرام و [[منا]] که حدود 510ق. ساخته شده و وقف اقامت حاجیان قزوین بود، اقدام کرد.<ref>موسوعة البرغانی، ج1، ص39، «مقدمه؛ نک: دائرة المعارف تشیع، ج3، ص181، «برغانی، محمد صالح. </ref>

==بانی مدرسه صالحیه==
[[پرونده:2.jpg|بندانگشتی|مدرسه صالحیه قزوین]]

محمدصالح بانی مدرسه صالحیه در محله قُملاق قزوین است.<ref>سیر تاریخی بنای شهر قزوین، ص571-572.</ref> واپسین بخش این مجتمع علمی که شامل ساختمان کتابخانه هم بود، در 1248ق. ساخته شد. این مدرسه محصلان را با علوم جدید آشنا می‌کرد. [[سیدجمال‌الدین اسدآبادی]]، [[میرزا کوچک جنگلی]]، و [[اشرف‌الدین حسینی]] مدیر «نسیم شمال» در این مدرسه تحصیل کردند.<ref>نک: سیر تاریخی بنای شهر قزوین، ص571، 606؛ دائرة المعارف تشیع، ج3، ص181، «برغانی، محمد صالح. </ref>

==درگذشت==

محمدصالح در حال دعا در حرم حسینی به صورت ناگهانی درگذشت و در رواق حرم دفن شد.<ref>الذریعه، ج8، ص89؛ ج18، ص167.</ref> تاریخ وفات او را در سال‌های 1271ق.<ref>مجمل رشوند، ص223.</ref> و 1275ق.<ref>اعیان الشیعه، ج7، ص377؛ ج9، ص370؛ مستدرکات اعیان الشیعه، ج2، ص300.</ref> و 1283ق.<ref>الذریعه، ج8، ص89؛ ج18، ص167؛ برگی از تاریخ قزوین، ص109.</ref> نوشته‌اند. از این میان، تاریخ جمعه 27 [[جمادی‌الثانی]] 1271ق. معتبرتر است؛ زیرا از نوشته فرزند بزرگش میرزا عبدالوهاب گزارش شده است.<ref>موسوعة البرغانی، ج1، ص45-46، «مقدمه.</ref>

==آثار محمدصالح==

محمدصالح بیش از 300 کتاب و رساله و حاشیه در شاخه‌های گوناگون علوم اسلامی نوشته است.<ref>دائرة المعارف تشیع، ج3، ص181، «برغانی، محمد صالح. </ref> او اهتمامی ویژه به نگارش کتاب‌های مقتل و یادکرد مصیبت [[امام حسین(ع)]] داشت و گزارش‌های نامعتبر را سخت رد می‌کرد.<ref>قصص العلماء، ص91-92.</ref>

آثار خطی و چاپی نوشته‌های ملاصالح [[الذریعه]] [[آقابزرگ تهرانی]] معرفی شده است.<ref>الذریعه، ج8، ص89؛ ج13، ص77؛ ج14، ص10؛ ج16، ص71.</ref>

از جمله آثار او است: تفسیر القرآن معروف به [[تفسیر برغانی]]، [[بحرالعرفان و معدن الایمان]]، [[معدن الانوار و مشکاة الاسرار]]، <ref>الذریعه، ج3، ص41؛ ج21، ص220؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج13، ص599.</ref> [[مخزن البکاء]]، <ref>هدیة العارفین، ج2، ص377؛ ایضاح المکنون، ج2، ص452.</ref> [[معنی التفویض]]، <ref>فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ج6، ص893.</ref> [[جامع المنقول و المعقول]].<ref>برگی از تاریخ قزوین، ص109.</ref>

==پیوند به بیرون==

*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/7290/شرح-حال-مفسر-بزرگ-آیت-الله-العظمی-شیخ-محمد-صالح-برغانی(-قدس-سره-)?q= شرح حال مفسر بزرگ آیت الله العظمی شیخ محمد صالح برغانی( قدس سره )، شهیدی صالحی، عبدالحسین، مجله بینات، زمستان 1374 - شماره 8 (12 صفحه - از 22 تا 33)]
*[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/6435/7062/85709/فرزانگان-علامه-شیخ-محمدصالح-برغانی-/? علامه شیخ محمدصالح برغانی، مجله افق حوزه 10 تیر 1388 - شماره 234]
*[http://lib.eshia.ir/23019/1/979/1174 بنياد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله ملامحمد صالح برغانی]

==پانویس==
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7923
 | عنوان = محمدصالح برغانی
 | نویسنده = علی احمدی میرآقا
}}
* '''اثرآفرینان''': زیر نظر سید کمال سید جوادی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377ش.

* '''اعیان الشیعه''': سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف.

* '''ایضاح المکنون''': اسماعیل پاشا البغدادی (م. 1339ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* '''برگی از تاریخ قزوین''': حسین مدرسی طباطبایی، قم، کتابخانه نجفی، 1361ش.

* '''بینات (فصلنامه)''':  قم، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا(ع).

* '''تراجم الرجال''': سید احمد حسینی، قم، مکتبة النجفی، 1414ق.

* '''دائرة المعارف الشیعیه''': حسن الامین، دار التعارف للمطبوعات، 1418ق.

* '''دائرة المعارف تشیع''': زیر نظر سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، 1375ق.

* '''الذریعة الی تصانیف الشیعه''': آقا بزرگ تهرانی (م. 1389ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.

* '''روضات الجنات''': میرزا محمد باقر موسوی خوانساری (م. 1313ق.)، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، قم، مکتبة اسماعیلیان.

* '''سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن''': محمد دبیر سیاقی، قزوین، حدیث امروز، 1381ش.

* '''فهرستواره کتاب‌های فارسی''': احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1382ش.

* '''قصص العلماء''': میرزا محمد تنکابنی، انتشارات علمیه اسلامیه.

* '''مجمل رشوند''': محمد علی خان رشوند، به کوشش ستوده و مجیدی، تهران، میراث مکتوب، 1376ش.

* '''مستدرکات اعیان الشیعه''': حسن امین (م. 1399ق.)، بیروت، دار التعارف، 1409ق.

* '''مع علماء النجف الاشرف''': سید محمد غروی، بیروت، دار الثقلین، 1420ق.

* '''معجم المؤلفین''': عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مکتبة المثنی.

* '''معجم ما کتب فی الحج''': عبدالجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق.

* '''موسوعة البرغانی فی فقه الشیعه''': محمد صالح برغانی حائری (م. 1271ق.)، به کوشش صالحی، تهران، نمایشگاه دائمی کتاب.

* '''موسوعة طبقات الفقهاء''': گروهی از علما، به کوشش سبحانی، قم، موسسه امام صادق7، 1422ق.

* '''نزهة القلوب''': حمدالله مستوفی (م. 750ق.)، به کوشش سیاقی، قزوین، حدیث امروز، 1381ش.

* '''هدیة العارفین''': اسماعیل پاشا (م. 1339ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

{{پایان}}
{{عالم}}

[[رده:عالمان شیعه قرن 13 (قمری)]]
[[رده:افراد خاندان برغانی]]
[[رده:عالمان شیعه مقیم در حرمین]]