در حال ویرایش مسجدهای مدینه

مسجدهای متعددی در شهر [[مدینه]] منتسب به [[حضرت محمد(ص)]] می‌باشند. با توجه به حضور 13 ساله پیامبر(ص) در این شهر، او در چندین مسجد از جمله [[مسجد قبلتین]] نماز خوانده یا در مواردی خود پیامبر(ص) دستور به ساخت مسجدی مانند [[مسجد قبا]] داده است. همچنین مساجد متعددی (به حسب توقف پیامبر یا نوشیدن آب یا پوشیدن زره در محدوده مسجد)، در سال‌ها یا قرن‌ها بعد از تبرک زمین مسجد توسط رسول خدا(ص)، به یاد او ساخته شده مثل [[مسجد ثنیة الوداع]] و [[مسجد راتج]]. مساجدی زیادی نیز امروزه در مدینه موجود نمی‌باشند و فقط آثاری از آنها در منابع و کتب مربوطه باقی مانده، همچون [[مسجد بنی انیف]] و [[مسجد بنی زریق]] که بعضا مکان آن‌ها مشخص است ولی ساختمانی از مسجد باقی نمانده است.

== مسجدالنبی و مساجد ذیل آن ==

=== مسجد النبی ===
{{اصلی|مسجد النبی}}مسجدالنبی به فرمان پیامبر در ربیع‌الاول سال اول هجری (622ق.) در مساحتی حدود 35 در 30 متر ساخته شد و در دوره‌های مختلف تاریخی [[بازسازی مسجدالنبی|بازسازی]] شد و محدوده بنای آن گسترش پیدا کرد. مسجدالنبی در حال حاضر بیش از 98 هزار متر مربع مساحت دارد.<ref>المساجدالاثریه، ص 18-24</ref> پیامبر(ص) در روایتی نماز در این مسجد را برابر با ده‌هزار نماز در مساجد دیگر، غیر از مسجدالحرام، دانسته است.<ref>الکافی، ج4، ص 556</ref>

=== مسجد بنی عدی و مسجد دارالنابغه ===
{{اصلی|مسجد دارالنابغه}}هر دو این مساجد در خانه نابغه (دار النابغه) در زقاق الطوال (زقاق آمنه) مقابل باب السلام مسجدالنبی قرار داشت.<ref>معالم المدینة المنورة، ج۱، ص ۵۸۲-۵۹۰</ref> نابغه مردی از بنوی عدی بن نجار (یکی از تیره‌های خزرج) بود که عبدالله پدر پیامبر در خانه او دفن شد.<ref>الطبقات الکبری، ج۱، ۷۹</ref> این مسجد امروزه از میان رفته و محل آن در داخل حیاط مقابل مسجدالنبی است.

=== مسجد بنی ساعده (داخل مدینه) ===
{{اصلی|مسجد بنی ساعده (داخل مدینه)}}این مسجد نزدیک به محلی به نام شیخ النمل بوده که مشهور به سقیفه بنی ساعده است.<ref name=":014">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%D8%A7_%D9%88_%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB%D8%A7.pdf&page=208 تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، خیاری، ص208]</ref> و هم اکنون در بستانی در غرب مسجد النبی است.<ref>https://nabdapp.com/t/134781642</ref> [[حضرت محمد (ص)|پیامبر اسلام(ص)]] در مسجد بنی ساعده در داخل مدینه نماز خواندند<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=64 تاریخ المدینه المنوره، ابن شبه، ص64]</ref>

== مساجد مصلا در مُناخه ==

=== مسجد ابوبکر ===
{{اصلی|مسجد ابوبکر(مدینه)}}مسجد ابوبکر یکی از مجموعه مساجد [[مصلای پیامبر(ص)]]<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=223 مساجدالاثیر، ص223.]</ref> در منطقه مَناخه در غرب مدینه است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=223 مساجدالاثریه، ص223.]</ref> گفته شده پیامبر در این مکان برای فوت نجاشی نماز خواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمعالم_المدینه_المنوره_بین_العمارة_و_التاریخ_جزء4_المجلد1.pdf&page=402 معالم المدینه، ص402.]</ref> ابوبکر در دوران خلافتش در این مکان نماز عید خواند و از همین رو این مکان، مسجد ابوبکر نام گرفته‌است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالتعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=146 التعریف، ص146]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالتعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=147 التعریف، ص147.]</ref>برخی برآنند که نخستین بار در زمان [[عمر بن عبدالعزیز]] مسجدهایی در مکان نمازهای عید پیامبر در این منطقه ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aوفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=122 وفاالوفا،ج3، ص 122]- [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=145 المدینه المنوره، ص 145]</ref>پیشینه بنای فعلی مسجد به زمان سلطان محمود عثمانی بازمی‌گردد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:المدينه_المنوره_تطورها_العمراني.pdf&page=147 المدینه المنوره، ص 147]</ref>

=== مسجد امام علی ===
{{اصلی|مسجد امام علی (مناخه)}}مسجد امام علی (ع) در محل [[مصلای پیامبر(ص)]]، ساخته شده است. مصلی، مکانی باز بود که پیامبر در آن نماز عید را می‌خواندند. این مسجد در غرب [[مسجد النبی]] قرار دارد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=223 مساجد الاثریه، ص 223]</ref> اين مکان در ابتدا مسجد نبوده؛ بلکه فضایى باز بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=122 وفاء الوفاء، ج3، ص 122]</ref>

=== مسجد عثمان ===
{{اصلی|مسجد عثمان}}این مسجد در جنوب [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] با فاصله 425 متر واقع شده و در محدوده [[مصلای پیامبر(ص)]] قرار دارد.<ref name=":06">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=261 مساجد الاثریة، ص261]</ref> ساختمان فعلی این مسجد در حدود 1410هجری ساخته شده و پیشینه تاریخی ندارد.<ref name=":022">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=261 مساجد الاثریة، ص261]</ref> مسجد قدیمی‌تری با همین نام، درمحدوده شمال غربی مسجد النبی و داخل قلعه سلطانیه قرار داشت.<ref>فصول من تاریخ المدینة المنورة، ص52</ref>

=== مسجد عمر بن خطاب ===
{{اصلی|مسجد عمر بن خطاب (مدینه)}}مسجد عمر در محدوده [[مصلای پیامبر(ص)]]<ref name=":16">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=122 وفاء الوفاء، ج3، ص 122]</ref> در جنوب غربی [[مسجد النبی]] است و زمان تاسیس اولیه آن را در قرن ششم یا نهم دانسته‌اند.<ref name=":23">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%85%DB%8C%D9%86_%D9%81%DB%8C_%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86.pdf&page=230 ''الدر الثمین فی معالم دار الرسول الامین''، ص230] / [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=223 مساجد الاثریه، ص 223]</ref> ساختمان فعلی مسجد در دوران عثمانی ساخته شده<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=247 مساجد الاثریه، ص247]</ref> و مساحت کلی آن 335 متر است.<ref name=":07">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=248 مساجد الاثریه، ص248]</ref>

=== مسجد غمامه ===
{{اصلی|مسجد غمامه}}مسجد غَمامه یا مسجد مصلی در جنوب غرب [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] قرار دارد. پیامبر از این مکان که فضای بازی بود برای برپایی نماز‌ عید و باران استفاده می‌کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=122 وفاء الوفاء، ج۳، ص ۱۲۲]؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=223 مساجد الاثریه،ص ۲۲۳]</ref> مساحت کلّ مسجد ٣٣٨ متر بوده و شش گنبد دایره‌ای دارد که بزرگترین آنها روی محراب قرار گرفته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=138 المدینه المنوره، تطورها العمرانی، ص 138-145]</ref>

== مساجد فتح در خندق ==

=== مسجد ابوبکر ===
{{اصلی|مسجد ابوبکر(خندق)}}در دامنه کوه [[کوه سلع|سلع]]، مساجدی وجود دارد که آن ها را [[مساجد خندق]] می‌نامند. يکى‌ از آنها، مسجد ابوبکر است. مَطَری در گزارش خود به سه مسجد در محدوده خندق اشاره کرده که سومین آنها تخریب شده‌است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=142 التعریف، ص 142]</ref>سمهودی مسجد مخروبه را مسجد ابوبکر دانسته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=189 وفاءالوفا،ج3،ص 189]</ref> در سال‌های اخیر، نام مسجد ابوبکر و [[مسجد امام علی در خندق|علی(ع)]]، جابجا شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=192 المدینه المنوره،ص 192]</ref>

=== مسجد امام علی ===
{{اصلی|مسجد امام علی در خندق}}مسجد امام علی(ع) جزو مساجد قدیمی و دارای پیشینه تاریخی مربوط به [[غزوه احزاب]] است و یکی از [[مساجد سبعه|مساجد هفتگانه فتح]] محسوب می‌شود.<ref name=":15">معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص162.</ref>مکان مسجد در جنوبی‌ترین بخش منطقه خندق در بلندی [[کوه سلع]] است<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=146 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص146.]</ref> و در فاصله 43 متری شرق آن، [[مسجد فاطمه زهرا (س)|مسجد حضرت زهرا(س)]] قرار دارد.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص163و165.</ref>

=== مسجد سلمان فارسی ===
{{اصلی|مسجد سلمان فارسی}}مسجد سلمان فارسی در جهت جنوبی [[مسجد فتح (مدینه)|مسجد فتح]] است و هر دو در شمال غربی دامنه [[کوه سلع]] قرار دارند.<ref name=":04">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=143 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص143.]</ref>رسول خدا(ص) در میانه‌های [[غزوه خندق]]، در محدوده این مسجد نماز خوانده است.<ref name=":42">الدرة الثمينة في تاريخ المدينة، ابن نجار، ص189.</ref> امروزه مسجد دارای یک حیاط و شبستانی مستطیلی شکل با مساحت حدود 50متر است.<ref name=":6">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=188 المدينه المنوره تطورها العمراني، ص188.] [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=144 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص144.]</ref>

=== مسجد فاطمه زهرا (س) ===
{{اصلی|مسجد فاطمه زهرا (س)}}مسجد بعد از قرن 14 هجری<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D8%B5%D9%81_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87.pdf&page=17 وصف المدینه المنوره، ص17.]</ref> در جنوبی‌ترین محدوده [[مساجد خندق|مساجد فتح]] ساخته شده و در نزدیکی غرب [[مسجد حضرت علی در خندق|مسجد حضرت علی]] قرار دارد.<ref name=":17">معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص180.</ref> مسجد امروزه یک مستطیل بدون سقف با دیوارهایی حدودا یک متری است.<ref>[https://www.google.com/maps/place/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF+%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%D9%87+%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A7+(%D8%B3)%E2%80%AD/@24.4758035,39.5949911,3a,75y,90t/data=!3m8!1e5!3m6!1sAF1QipOd1WYr7_SjyyLFBxW752VH5Sfq5DGwEW0sNDC_!2e10!3e10!6shttps:%2F%2Flh5.googleusercontent.com%2Fp%2FAF1QipOd1WYr7_SjyyLFBxW752VH5Sfq5DGwEW0sNDC_%3Dw203-h360-k-no!7i1080!8i1920!4m9!3m8!1s0x15bdbf1de02eb2c5:0x2dc4ec502060a0f0!8m2!3d24.4758035!4d39.5949911!10e5!14m1!1BCgIgARICCAQ!16s%2Fg%2F11cm0pl5k4?hl=fa&entry=ttu&g_ep=EgoyMDI0MDkwOS4wIKXMDSoASAFQAw%3D%3D تصاویر کاربران بین المللی]</ref>

=== مسجد عمر بن خطاب ===
{{اصلی|مسجد عمر بن خطاب در خندق}}مسجد عُمَر در منطقه [[مساجد خندق]] مدینه، در جنوب [[مسجد سلمان فارسی]] قرار دارد<ref name=":08">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=148 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص148.]</ref> و پس از 1885م تاسیس شده است.<ref name=":09">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=148 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص148.]</ref> مسجد در محدوده نظامی [[پیامبر(ص)]] در جریان [[غزوه احزاب|غزوه خندق]] است<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص144.</ref> که پیامبر(ص) در آن حدود نماز خوانده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=59 تاریخ مدینه، ابن شبه، ص59.]</ref>

== مساجد حاشیه کوه سلع ==

=== مسجد قبلتین ===
{{اصلی|مسجد قبلتین}}مسجد قبلتین متعلق به طایفه [[بنوسلمه]]<ref>قرطبي، ''تفسير قرطبي''، ج2، ص148 و 149.</ref> از مساجد بسیار قدیمی در شمال غرب [[مدینه]] است.<ref>عباسي، ''آثار المدينة المنورة''، ص131.</ref>حکم تغییر قبله در  این مسجد در وسط نماز ابلاغ شد<ref>ابن کثير، ''تفسير القرآن العظيم''، ج1، ص334.</ref> و نمازگزاران دو رکعت از نماز ظهر را به سوی بیت‌المقدس و دو رکعت بعدی را به سوی کعبه خواندند.<ref>اخبار مدینة الرسول(ص)، ص١١5.</ref>

=== مسجد غار بنی حرام ===
{{اصلی|مسجد غار بنی حرام}}این مسجد که به صورت یک غار در هشتصد متری شمال غربی [[مسجد النبی]]<ref>المساجد والأماكن الأثرية المجهولة لزائر المدينة الميمونة، عبد الرحمن خويلد، ص24</ref> در جهت غربی [[کوه سلع]] قرار دارد.<ref name=":010">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=49 مساجد الاثریه، الیاس عبدالغنی، ص49.]</ref>روایات متعددی درباره ورود [[حضرت محمد (ص)|حضرت محمد(ص)]] به غاربنی‌حرام در برخی شبهای [[غزوه خندق]] وجود دارد.<ref>الدرة الثمينة في أخبار المدينة، ابن نجار، ص64.</ref>

=== مسجد بنوحرام ===
{{اصلی|مسجد بنوحرام}}مسجد بنی حرام در حاشیه غربی [[کوه سلع]] <ref name=":02">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=44 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص44.]</ref> با فاصله ۱.۶۸ کیلومتری از مسجد النبی قرار دارد.<ref name=":4">[https://iqna.ir/fa/news/4183824/%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%D9%88%D9%85-%D9%86%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A8%D9%86%DB%8C-%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%85-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87 خبرگزاری ایکنا]، کد خبر: ۴۱۸۳۸۲۴</ref> پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%84%D9%87.pdf&page=146 اخبار المدینه، ابن زباله، ص146.]</ref> تاریخچه اولین ساختمان این مسجد به عهد نبوی بازمیگردد که بنایی ساده از چوب و شاخه درخت خرما داشته.<ref name=":3">معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص232-234</ref> امروزه مسجد دارای یک قبه و یک مناره زیبا در ضلع شمال غربی است.<ref name=":03">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=44 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص44.]</ref>

=== مسجد مغیسله ===
{{اصلی|مسجد مغیسله}}مسجد مُغَیسَله (که به آن بنی‌دینار نیز می‌گویند<ref>معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۶۲</ref>) از مساجد تاریخی مدینه است که در فاصله ۱۰۲۰ متری<ref>معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۷۲</ref> در جنوب غرب مسجدالنبی در محله بنی‌دینار<ref>معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۶۳</ref> قرار دارد. مطابق نقلی پیامبر(ص) در این مسجد زیاد نماز می‌خواند.<ref>تاریخ المدینة المنوره، ج١، ص64.</ref> گفته شده که به درخواست اهالی محله بنی‌دینار، پیامبر در محل این مسجد که کنار غسّالخانه بود، نماز خوانده است.<ref>المغانم المطابة، ج۲، ص ۵۳۳</ref> اخیرا دولت سعودی مسجد مذکور را تخریب کرد و به فاصله اندکی در جنوب آن مسجد دیگری ساخت که به نام مسجد مُغَیسله نامیده شد ولی سپس به مسجد مالحه تغییر نام یافت.<ref>معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۴۶ و ۳۶۵</ref>

=== مسجد الرایه ===
{{اصلی|مسجد الرایه (مدینه)}}مسجد الرایَة، در شمال غرب [[مسجد النبی|مسجد نبوی]]<ref name=":13">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=79 مساجد الاثریه، ص80]</ref> و بر فراز کوه کوچک ذباب است.<ref name=":2">معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد۲، ص 160و164</ref>در جریان [[جنگ احزاب]] و هنگام کندن خندق، پیامبر(ص) در آنجا نماز می‌خواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=201 وفاء الوفا، ج۳، ص 201]</ref>مسجد ظاهری ساده داشته و مأذنه و آیات برجسته یا نقوشی در خود ندارد.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء۴، مجلد۲، ص172</ref>

== مساجد منطقه قبا و جنوب مدینه ==

=== مسجد قبا ===
{{اصلی|مسجد قبا}}مسجد قبا، نخستین مسجد ساخته شده به دستور [[پیامبر(ص)]] بود<ref>تفسیر مجمع البیان، ج7، ص253.</ref> که در [[منطقه قبا]] و جنوب غربی [[مدینه]] واقع شده است. ساختمان جديد مسجد در صفر ١۴٠۵ق. ساخته شده است.<ref>سیری در اماکن سرزمین وحی، ص56.</ref>مسجد قبا، همان مسجدی است که [[قرآن کریم]] آن را در آیه ١٠٨ [[سوره توبه]] ستوده و بر اساس این آیه، مسجد قبا نخستین مسجدی است که بر پایه [[تقوا]] بنا شده است.<ref>کامل الزیارات‏، ص25؛ دعائم الاسلام، ج1، ص297.</ref>

=== مسجد عتبان بن مالک ===
{{اصلی|مسجد عتبان بن مالک}}مسجد عتبان بن مالک در شمال [[مسجد جمعه]] قرار دارد.<ref name=":05">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=120 مساجد الاثریه، الیاس عبدالغنی، ص120]</ref>عَتبان بن مالک از [[انصار|انصار پیامبر(ص)]] بود<ref>اُسد الغابه، ابن اثیر، ج3، صص359و360</ref> که به علت ناتوانی در خواندن نماز جماعت، از [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] خواست تا در گوشه‌ای از خانه او نماز بخواند تا او آنجا را مصلای خویش قرار دهد.<ref>اُسد الغابه، ابن اثیر، ج3، ص360؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=71 تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، ص71.]</ref> در سال 1435قمری دیوارهای مسجد تخریب شده<ref>سایت خبری العالم،  [https://fa.alalam.ir/news/1682500/%D8%AE%D8%B4%D9%85-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D8%B9%D8%B1%D8%A8%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D8%A8-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87 نسخه فارسی] و [https://www.alalam.ir/news/1682430/%D8%BA%D8%B6%D8%A8-%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%B3%D8%B9%D9%88%D8%AF%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D8%AB%D8%B1-%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D9%84%D8%A9-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A7%D8%AB%D8%B1%D9%8A-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D8%A9 نسخه عربی همین خبر]،</ref> اما بقایای زیرین این بنا در قالب مکانی تاریخی باقی است.<ref>سایت [https://makkah-almadinah.com/almadinah-attractions/itban-bin-malik/ مزارات مکة و المدینة]</ref>

=== مسجد جمعه ===
{{اصلی|مسجد جمعه}}مسجد جمعه در هفتصد متری شمال مسجد قبا و سمت راست کسی است که از مسجد قبا به سوی مرکز شهر مدینه می‌رود.<ref>المدینه بن الماضی و الحاضر، ص ۱۰۴</ref> پیامبر اسلام(ص) پس از هجرت به مدینه و توقف چند روزه در قباء در روز جمعه دوازدهم ربیع الاول از قبا به سمت مرکز شهر حرکت کرد<ref>العقد الثمین، ج۱، ص ۳۸۲</ref> و ظهر هنگام در محله بنو سالم بن عوف در بطن وادی رانوناء نخستین نماز جمعه را در مکانی که اکنون مسجد جمعه است برگزار کرد.<ref>الطبقات الکبری، ج۱، ص ۱۸۲</ref>

=== مسجد بنی‌انیف ===
{{اصلی|مسجد بنی‌انیف}}مسجد بنی‌اُنیف یکی از مساجد تاریخی مدینه در فاصله چند صد متری جنوب [[مسجد قبا]] بود که در حال حاضر اثری از آن نیست.<ref>وفاء الوفاء، ج۳، ص ۷۱</ref> بر اساس روایتی پیامبر(ص) در هنگام هجرتش به مدینه<ref>المدینه بین الماضی و الحاضر، ص۲۶۱</ref> یا در هنگام استقبالش از [[امام علی(ع)]] (در هنگامی که پس از پیامبر از مکه به مدینه هجرت نمود) در میان [[بنی‌انیف]] در محل این مسجد نماز صبح گزارد.<ref>المساجد و الاماکن الاثریهُ ص ۸۴-۸۶</ref>

=== مسجد بنی بیاضه ===
از مساجد تاریخی مدینه که در حال حاضر اثری از آن برجای نمانده است.<ref>مساجد متبرک، ص ۱۶۷</ref> این مسجد در سمت غرب مسجد قباء در حرة غربی (حره بنی‌بیاضه) بین [[مسجد توبه|مسجد عصبه]] و [[مسجد جمعه|مسجد بنی‌سالم]] (مسجد جمعه) قرار داشته است.<ref>عمدة الاخبار، ص۲۰۸</ref>

=== مسجد فضیخ ===
{{اصلی|مسجد فضیخ}}مسجد فضیخ، در شرق [[مسجد قبا]] و ميان مسجد قبا و مشربه ام ابراهيم قرار دارد.<ref name=":18">هدیة الزائرین، ص۷۲.</ref> [[حضرت محمد(ص)]] در اين مسجد نماز فراوان خوانده است.<ref>بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۸۷، ج۸۱، ج۹۶، ص۳۳۵، ج۹۷، ص۲۱۳، ۲۱۴، ۲۱۶، ۲۲۴.</ref> امروزه ساختمان مسجد فضیخ از میان رفته است.<ref name=":012">آثار اسلامی مکه و مدینه (1390ش)، ص301-299.</ref>

=== مسجد بنی قریظه ===
پیامبر(ص) در هنگام محاصره یهود بنی‌قریظه در این مکان نماز خواند.<ref>تاریخ مکه المشرفه و المسجد الحرام و المدینة الشریفه، ج۱، ۳۰۱</ref> مسجد مذکور در شرق [[مسجد فضیخ]] و جنوب [[مشربه ام ابراهیم]] قرار دارد<ref>المساجد الاثریه، ص ۱۷۳-۱۷۴</ref>این مسجد در دوران ملک فهد بازسازی و ترمیم شده ولی در سال ۱۴۲۲ تخریب گردید و امروزه اثری از آن نیست.<ref>تاریخ المدینة المنورة المصور، ص ۱۰۴</ref>

=== مسجد العصبة ===
{{اصلی|مسجد العصبة}}در منابع کهن تاریخی آمده است که [[حضرت محمد (ص)]] در مسجد التوبه در عُصْبَة و در نزدیکی [[چاه هُجَیم]] نماز خوانده است<ref name=":22">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aالتعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=217 التعریف بما انست الهجرة، مطری، ص217.]</ref>امروزه بنای مسجد عبارت است از مربعی بدون سقف با طول و عرض نزدیک به ۱۱ متر و با دیوارهایی سنگی به ارتفاع یک متر که آثار سفیدکاری در آن دیده می‌شود.<ref name=":14">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=124 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص124.]؛ معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد ثالث، ص 229-230</ref>

=== مسجد سقیا ===
{{اصلی|مسجد سقیا}}مسجد سقیا در داخل ایستگاه راه‌آهن عنبریه قرار گرفته<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87.pdf&page=136 آثار المدینة المنورة، ص136]</ref> و دارای گنبدهای سه‌گانه است که وسطی آنها بزرگ‌تر است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%85%DB%8C%D9%86_%D9%81%DB%8C_%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%AF%D8%A7%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%84_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C%D9%86.pdf&page=237 الدر الثمین، ص237.]</ref> پیامبر(ص) در مسیر [[غزوه بدر]] در محدوده این مسجد نماز خواند و برای اهل مدینه دعا کرد<ref>جامع الصحیح، ج5، ص528، ح3914؛ برای اطلاعات بیشتر نک: مدینه‌شناسی، ج1، ص 212</ref>و از سپاهش سان دید.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=72 تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص72.]</ref>

=== مسجد شجره ===
{{اصلی|مسجد شجره (مدینه)}}مسجد شجره از مساجد تاریخی [[مدینه (شهر)|مدینه]]<ref name=":43">موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.</ref> و در حدود هشت كیلومتری جنوب این شهر قرار گرفته است.<ref>البحر الرائق، 1418ق، ج2، ص341.</ref>[[پیامبر اسلام]] برای انجام [[حج]] و [[عمره]]، از این مسجد احرام می‌بست.<ref name=":44">موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.</ref> [[امام علی(ع)]] در این مکان، [[آیات برائت]] را از [[ابوبکر]]، خلیفه اول، گرفت و در [[مکه]] به مشرکان ابلاغ کرد.<ref>دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۷۷.</ref>
== مساجد منطقه احد ==

=== مسجد فسح ===
{{اصلی|مسجد فسح}}مسجد فسح در جنوب کوه احد و متصل به کوه است.<ref name=":011">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=126 التعریف بما انست الهجرة، مطری، ص126.]</ref> نماز خواندن رسول خدا(ص) در روز [[جنگ احد]] در منابع قدیمی مختلف انعکاس داده شده<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=57 تاریخ مدینه ابن شبه، ص57.]</ref> و محققان معاصر، مکان اقامه نماز را مطابق با محدوده این مسجد می‌دانند.<ref>معالم المدینة المنورة بین المعمارة و التاریخ، کعکی، جلد2، ص362؛ [https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=155 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص155.]</ref>

=== مسجد ابی‌ذر ===
{{اصلی|مسجد البحیر}}مسجد ابی‌ذر در شمال شرق مسجدالنبی واقع شده است.<ref>المساجدالاثریه، ص 93</ref> روایت شده که پیامبر در مسیر غزوه احد وقتی از این منطقه گذشتند، در محلی که بعدا این مسجد ساخته شده، نماز گزاردند. یکی از سجده‌های پیامبر به دلیل نزول جبرئیل بر آن حضرت بسیار طولانی شد به قدری که اصحاب تصور کردند پیامبر وفات کرده است.<ref>المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص 344</ref>

=== مسجد الدرع ===
{{اصلی|مسجد الدرع}}مسجد الدِّرْع یکی از مساجد قدیمی [[شهر مدینه]] است که در جهت جنوب [[مسجد بنوحارثه]] و کوه احد قرار دارد<ref name=":12">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=111 مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص111.]</ref>این مسجد جزو یادگارهای [[غزوه احد]] دانسته شده<ref>المغازی، ج١، ص٢١٩.</ref> و بر اساس نقل‌های کهن، رسول خدا(ص) در این مسجد نماز گزاردند و شب را تا به صبح در آنجا سپری کردند<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=72 تاریخ المدینة المنوره، ص٧٢.]</ref>
== مساجد منطقه بقیع و شرق مدینه ==

=== مسجد ابی بن کعب ===
{{اصلی|مسجد ابی بن کعب}}از مسجدهای قدیمی شهر [[مدینه]] است که در محل نمازگزاری پیامبر(ص) ساخته شده بود<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=64 تاریخ المدینه المنوره، ج۱ ، ص64.]</ref> این مسجد در غرب قبور [[امهات المؤمنین|امهات مومنین]] و [[مزار عقیل بن ابی‌طالب(ع)|قبر عقیل]] در بقیع قرار داشته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D8%AC%D8%B2%D8%A14_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%AF1.pdf&page=633 المعالم المدینه بین العماره و التاریخ، جزء4، مجلد2، ص 633]</ref> این مسجد در قرن هشتم و نهم قمری دارای بنایی نبوده<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=211 وفاء الوفاء، ج۳، ص۲۱۱]</ref> و در حکومت عثمانی(سده 14ق.) بنای آن احیا شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B1%D8%A2%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%DB%8C%D9%85_%D8%B1%D9%81%D8%B9%D8%AA_%D9%BE%D8%A7%D8%B4%D8%A7_%D8%AC1.pdf&page=420 مرآة الحرمین، ج۱، ص ۴۲۰]</ref>امروزه مسجد ابی بن کعب خراب شده و اثری از آن نیست.<ref name=":1">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%B9%D8%A7%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%D8%A7_%D9%88_%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB%D8%A7.pdf&page=203 تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، ص ۲۰۳]</ref>

=== مسجد بنی ظفر ===
{{اصلی|مسجد بنی ظفر}}مسجد بنی ظفر از مسجدهای تاریخی مدینه بود که در شرق قبرستان بقیع قرار داشت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=58 المساجد الاثریه، ص] ۵۸</ref> این مسجد را مسجد البغلة هم گفته‌اند زیرا نقشی از اثر پای استر پیامبر در صخره‌ای در کنار مسجد وجود داشته است. این مسجد امروزه از میان رفته اما بنابر گزارشی در نیمه قرن چهاردم قمری این مسجد اتاق مربعی کوچکی به طول و عرض ۳ متر و ۷۰ سانتیمتر بوده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87.pdf&page=134 آثار المدینه المنوره، ص ۱۳۴]</ref>

=== مسجد الاجابه ===
{{اصلی|مسجد الاجابه (مدینه)}}در شمال شرق [[بقیع]] و با فاصله ۵۸۰ متر از [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] قرار دارد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=33 مساجد الاثریه، ص ۳۳؛] معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴،‌ مجلد۲، ص 187</ref> گویا این مسجد از زمان [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] ساخته شده بود<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مساجد_الاثریه.pdf&page=36 مساجد الاثریه، ص ۳۶]</ref> و پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده و دعا کرده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=34 مساجد الاثریه، ص 34-35]</ref> بنای مسجد یک [[گنبد]] هشت ضلعی و یک [[گلدسته]] دارد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_الاثریه.pdf&page=34 مساجد الاثریه، ص۳۴]؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد ۲، ص ۲۱۰</ref>
== مساجد ناموجود مدینه ==

=== مسجد سبق ===
{{اصلی|مسجد سبق}}[[حضرت محمد (ص)|پیامبر اسلام(ص)]] در محدوده مسجد سبق نماز خوانده است.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص13.</ref> در سال 1425ق ساختمان مسجد با هدف توسعه، منهدم شده اما پروژه بازسازی متوقف مانده و در حال حاضر زمین مسجد در محدوده زیرگذر غربی مسجد النبی (طریق سلطانة) قرار دارد و از یادها رفته است.<ref>معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص22.</ref>

=== مسجد سعد بن خیثمه ===
{{اصلی|مسجد سعد بن خیثمه}}مسجد سَعْد بن خَیْثَمه در ابتدا خانه سعد بود و با توجه به تردد [[حضرت محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] به این خانه<ref>تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص382؛ اعلام الوری باعلام الهدی، ج1، ص150.</ref>، در مکان آن مسجدی بنا کردند.<ref name=":017">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=75 مساجد الاثریه، الیاس عبد الغنی، ص75.]</ref> همچنین مسلمانان اولین نماز جمعه خود را در مسجد سعد خواندند.<ref>طبقات الکبری، ابن سعد، ج3، ص118</ref> موقعیت فعلی مسجد در ضلع جنوب غربی داخل مسجد قبا می‌باشد.<ref name=":018">[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%A7%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DB%8C%D9%87.pdf&page=75 مساجد الاثریه، الیاس عبد الغنی، ص75.]</ref>

=== مسجد بنی زریق ===
{{اصلی|مسجد بنی زریق}}'''مسجد بنی زُرَیق''' در مکان نخستین قرآن خواندن مسلمانان در مدینه ساخته شد. زمان این واقعه پیش از هجرت پیامبر(ص) بود<ref name=":013">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aاخبار_المدینه_ابن_زباله.pdf&page=147 اخبار المدینه، ابن زباله، ص147]</ref>مسجد بنی زریق در زمان [[حضرت محمد (ص)|پیامبر (ص)]] موجود بوده (و امروزه موجود نیست) و گفته شده پیامبر در آن وضو گرفت ولی نماز نخواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=219 وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، سمهودی، ج3، ص219.]</ref> مکان مسجد در جنوب [[باب المصری]] [[مسجد النبی]] قرار داشت که مطابق با محدوده قدیمی خانه‌های بنی زریق است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B6%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B6%D8%B1.pdf&page=232 المدینه بین الماضی و الحاضر، عیاشی، 232]</ref>

=== مسجد بنی ساعده (خارج بیوت مدینه) ===
{{اصلی|مسجد بنی ساعده (خارج بیوت مدینه)}}[[قبیله بنی ساعده]] منازلی در خارج خانه‌های مدینه داشتند که این مسجد نیز در آن خانه‌ها قرار داشته و [[حضرت محمد (ص)]] در آن نماز خوانده‌اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_مدینه_ابن_شبه.pdf&page=64 تاریخ مدینه منوره، ابن شبه، ص64.]</ref> امروزه ساختمانی از مسجد باقی نمانده و موقعیت حدودی آن در شمال [[کوه ذباب]] بود<ref name=":016">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:وفاء_الوفاء_سمهودی_ج۳.pdf&page=222 وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، سمهودی، ج3، ص222.]</ref>؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.<ref name=":19">معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص61.</ref>

=== مسجد بنی خداره ===
{{اصلی|مسجد بنی خداره}}مسجد بنی‌خُداره یکی از مساجد مدینه بوده که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده<ref>تاريخ المدينة المنورة، ج1، ص64.</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_صلی_فیها_رسول_الله.pdf&page=387 مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۳۸۷]</ref> و سر خود را در آن محل تراشیده است.<ref>تاريخ المدينة المنورة، ج1، ص60؛ معالم المدینه المنوره، جزء۴، مجلد۲، ص 146.</ref> امروزه مسجد بنی‌خداره از بین رفته است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمساجد_صلی_فیها_رسول_الله.pdf&page=387 مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۳۸۷]</ref>

=== مسجد بنی مازن ===
{{اصلی|مسجد بنی مازن}}مسجد بنی مازن در جنوب شرق [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] قرار داشت.<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۴۳</ref> و امروزه از میان رفته است. بنابر گزارشی [[حضرت محمد (ص)|رسول‌الله]] خودش نقشه این مسجد را روی زمین کشید و [[قبله]] آن را مشخص کرد اما پیامبر(ص) در این مسجد نماز نخواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:التعریف_بما_انست_الهجرة.pdf&page=211 تاریخ مدینه المنوره ابن شبه، ج۱، ص75]</ref>

=== مسجد ثنایا ===
{{اصلی|مسجد ثنایا}}مسجد الثَّنایا در جایگاه شکسته شدن دندان پیامبر(ص) در  [[جنگ احد]]، ساخته شده بود.<ref>درباره این واقعه نک:‌ السیره النبویه، ج2، ص80.</ref> این مسجد در جهت شمال [[مقبره شهدای احد]]<ref>سفرنامه مکه، حسام السلطنه، ص١54.</ref>، در نزدیکی [[کوه احد]] واقع بود<ref>هدايه الحجاج،  ص 213.</ref> اما امروزه اثری از آن بر جای نیست.<ref>معالم المدينه المنوره بين العماره و التاريخ، جزء1: المعالم الطبيعيه، ج1: الجبال،، ص 186.</ref>

=== مسجد ثنیة الوداع ===
{{اصلی|مسجد ثنیة الوداع}}مسجد ثَنِیَّةُ الوداع، در شمال مدینه بر [[ثنیة الوداع|تپه ثنیة الوداع]] بوده است<ref>معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، 2011م، ج2، ص133.</ref> كه از تاریخ 1406 قمری تخریب شده است. <ref>معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، 2011م، ج2، ص133-134.</ref>این ثنیه محل توقف پیامبر(ص) هنگام عزیمت به [[غزوه تبوک]] بود.<ref>دلائل النبوه، ج5، ص265-266.</ref>

=== مسجد راتج ===
{{اصلی|مسجد راتج}}مسجد راتِج یکی از مساجد منتسب به [[بنو عبدالاشهل|قبیله بنی عبدالأَشهل]] در شمال [[مدینه]] بود<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=225 وفاء الوفاء،ج3،ص225]</ref> و در حال حاضر وجود خارجی ندارد و فقط محدوده مکان آن مشخص می‌باشد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A8%DB%8C%D9%86_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B6%DB%8C_%D9%88_%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%A7%D8%B6%D8%B1.pdf&page=365 المدینة بین الماضی و الحاضر، 359]</ref> [[پیامبر(ص)]] در این مسجد نماز خوانده<ref>المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص262.</ref>  همچنین [[بلال بن رباح|بلال حبشی]] در این مسجد اذان گفته است.<ref>وفاء الوفاء-السید السمهودی،ج3،ص861</ref>

=== مسجد بنی عبدالاشهل ===
{{اصلی|مسجد بنی عبدالاشهل}}مسجد بنی عبدالاشهل در شمال شرق مسجدالنبی قرار داشت و مسجد واقم نیز نامیده می‌شد. این مسجد در محل سکومت طایفه بنی عبدالاشهل قرار داشت و بنابر گزارش‌هایی پیامبر بارها در آن نماز خواند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE_%D9%85%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%87_%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%B4%D8%A8%D9%87.pdf&page=67 تاریخ المدینه المنوره، ج۱، ص ۶۷]</ref> این مسجد بعدها از میان رفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B3.pdf&page=228 وفاء الوفاء، ج۳، ص۲۲۸]</ref>

=== مسجد بنی حبلی ===
از مسجد بنی‌حُبلی نیز در حال حاضر اثری نیست.<ref>معالم المدینة المنورة، ج۳، ص ۴۴۷</ref> این مسجد در جنوب مدینه میان طایفه بنی‌حبلی (تیره‌ای از [[خزرج]]) قرار داشته است.<ref>ر.ک: وفاء‌ الوفاء، ج۳، ص ۶۸</ref> برخی محل تقریبی آن را در منطقه قربآن یا نزدیکی آن یعنی بین خیابان قربان (طریق‌ الامیر عبدالمحسن) و خیابان عوالی، حول و حوش مستشفی الزهراء یا پشت آن دانسته‌اند.<ref>مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۴۰۹ و ۴۱۰</ref> گویند رسول خدا(ص) در آنجا نماز خوانده است.<ref>تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص ۶۴</ref>

== پانویس ==
{{پانویس}}
<references />

== منابع ==
{{منابع}}
*'''التعریف بما أنست الهجره من معالم دارالهجره'''، جمال‌الدین محمدبن احمد مطری،دراسه و التحقیق،أ.د.سلیمان الرحیلی، الریاض،1426ه
*'''المساجدالاثریه فی المدینه النبویه'''، محمدالیاس عبدالغنی، المدینه المنوره، فهرسة مکتبة الملک فهد الوطنیة أثناءالنشر، الطبعة الثانیة، 1419ه/1999م
*'''المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ'''، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی الطبعه الاولی 1432ه/2011م
*'''وفاءالوفا باخباردارالمصطفی'''، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق و تقدیم الدکتور قاسم السامرائی، الجز الثالث، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامیه، الطبعة الاولی 1422ه/2004م
*'''تاریخ المدینة المنورة'‏'''، ابن شبه نمیری (م.۲۶۲ق‏)، قم، دارالفکر، 1410.
*'''تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا'''، سید احمد یاسین خیاری، ریاض، الامانة العامة للاحتفال بمرور مائة عام علی تأسیس المملکة العربیة السعودیة، ۱۴۱۹ / ۱۹۹۹م.
*'''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت پاشا،‌ قاهره، دارالکتب المصریه، 1925.
* '''المدینه بین الماضی و الحاضر'''، ابراهیم بن علی العیاشی، مدینه، المکتبه العلمیه، ۱۹۷۲م.
*'''سفرنامه مکه'''، حسام السلطنة، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴.
*'''السیره النبویه'''، ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
*'''هدايه الحجاج'''، محمدرضا طباطبايي تبريزى، قم، مورخ. 
*'''آثار اسلامی مکّه و مدینه''': رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.{{پایان}}