در حال ویرایش ممالیک

ممالیک، جمع مملوک به معنای غلام و بیشتر در مورد غلامان سفید پوست به کار می‌رود. سلاطین سلسله ممالیک مصر، که همزمان بر مصر و شام حکومت داشتند،[1] اصالتا از غلامان ترک یا چَرکَسی و  ابتدا جز قراولان مزدور ملِک صالح ایوبی بودند و به تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند. بیش از دو قرن ونیم، دو سلسله از ممالیک به فرمانروایی رسیدند: 1- سلاطین مملوکی بحری (  دولة الاتراک/ دولة الترک ) 2- سلاطین مملوکی بُرجی ( دولت چَرکَسی). ممالیک بحری اصالتاً و بیشتر از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند ولی ممالیک برجی اصالتاً از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز ( سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا ).[2] 

حکومت ممالیک در سال648ق (1250م)  با سقوط ایوبیان و با حکومت عزّ الدین ایبک از ممالیک بحری بر مصر و شام آغاز شد و در سال 923 ق (1517م) با فتح مصر توسط یکی از سلاطین عثمانی (سلطان سلیم اول ) بعد از حدود 275 سال به پایان رسید.[3] 

سلاطین مملوکی اقدامات گسترده‌ای در مکه و مدینه و بعضاً برای زائران حج و عمدتاً با اهداف سیاسی، مذهبی و با هدف کسب مشروعیت بیشتر انجام دادند.  اما بیشترین و مهمترین این اقدامات تنها از سوی ملک اشرف قایتبای (حک: 901-872ق) انجام شد. در ذیل به جزئیات برخی از این اقدامات اشاره می‌شود: 

در سال ۶۶۴ ق  یک منبر جدید، توسط حاکم مملوکی مصر ملک ظاهر بَیبرَس (حک: 676- 658 ق) برای مسجد  نبوی فرستاده شد.[4] گز ارشی حاکی از آن است که در سال666 ، بیبرس منبر جدید را فرستاده که این منبر از بالا تا پایین پایه‌های آن اندکی بیش از ۷ زراع بود و دری داشت با دو لنگه و در هر لنگه دستگیره‌ای از نقره تعبیه شده بود.[5]      در سال ۶۶۸ به دستور ملک ظاهر بیبرس دور خانه پیامبر(ص) و حضرت زهرا (س)که جزء فضای مسجد بود، نرده کشیدند و از مسجد جدا کردند و تا پیش از این امکان نماز خواندن در خانه پیامبر (ص) وخانه حضرت زهراء (س) وجود داشت.[6] در همین سال  و سال۶۹۴ به فرمان برخی از سلاطین مملوکی مقصوره‌های چوبی بر حجره شریف رسول خدا ساخته شد.[7] مقصوره( اتاقکی ) که در گرداگرد حجره مطهر پیامبر (ص) و خانه حضرت زهرا (س) بنا شد، از مهمترین اقدامات ملک ظاهر بیبرس بود.[8] در سال ۶۷۸ ق  سلطان منصور قلاوون مملوکی (حک:689- 678ق) گنبدی روی قبر مطهر نبوی بنا کرد. در حالی که تا پیش از آن، تنها دیوار این قسمت؛ قدری از دیوار بخش‌های دیگر مسجد بالاتر بود. قبه قلاوون روی قبر مطهر در پایین؛ روی ستون‌های مربعی شکل قرار گرفته اما بخش فوقانی آن، به صورت هشت ضلعی بود.[9] در خود قبه ( گنبد) نیز ورق‌های سربی به کار رفته و پنجره‌ای در آن به کار رفته بود که به سقف  زیرین مسجد، اشراف داشت.[10] این قبه در ایام  ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (حک: ۷۴۸ -۷۵۲ و ۷۵۵ -۷۶۲ ق) تعمیر شد و در عصر ملک اشرف شعبان در سال ۷۶۵ ترمیم و محکم گردید.[11]  در سال ۶۷۸ در خارج از فضای مسجد و در کنار باب السلام، وضوخانه‌ای ساخته شد. از نوسازی‌های این دوران بازسازی چهارمین مناره‌ای است که در زمان  سلیمان بن عبدالملک (حک: 99-96 ق) ویران شده بود.[12] در سال ۶۵۴ سه سال پیش از سقوط عباسیان به دست مغولان آتش سوزی گسترده‌ای در مسجد النبی رخ داد که خلفای عباسی فرصتی برای بازسازی آن نیافتند. از این رو ممالیک مصر معمارانی را برای بازسازی فرستادند. پس از آن  سلطان الناصر محمد بن قلاوون ( حک:۶۹۸ -۷۴۱ ق) سقف‌هایی در قسمت غربی و شرقی مسجد زد و در سال‌های ۷۰۵ و ۷۰۶ رواق‌های دیگری برای مسجد ساخته شد که با اصلاحات دیگری که صورت گرفت، مسجد صورت نخست خود را بازیافت.[13]   در سال ۷۰۶  نیز مناره‌ای در ضلع غربی مسجد نبوی به نام مناره باب السلام  به دستور ملک الناصر محمد بن قلاوون ساخته شد[14] که امروز به همان صورت باقی است.[15] در سال ۷۳۳ ملک ناصر محمد بن قلاوون بعضی از مواضع مسجد قبا را تجدید بنا نمود.[16] در سال ۷۵۵ پسر ناصر بن قلاوون سور مدینه را تجدید بنا کرد.[17] در  سال ۷۶۰ در عصر سلطان صالح اسماعیل بن محمد بن قلاوون قریه‌ای از بیت المال در مصر خریداری شد که آن را برای امور پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی وقف کردند.[18] در قرن هشتم سلطان حسن مملوکی نوه قلاوون مسجد غمامه ( مسجد المصلی ) را تعمیر اساسی کرد.[19] سال ۸۴0 نیز ملک اشرف بَرَ سبای (حک:841  - ۸۲۵ ) غالب سقف مسجد قبا را تجدید بنا کرد. در عصر او دو رواق مسجد النبی نیز تجدید بنا گردید.[20] 

ملک ظاهر بیبرس نخستین پادشاه مصری بود که در سال ۶۶۱ق بر کعبه جامه پوشاند.[21] در زمان پادشاهان مملوکی مصر ارسال جامه(پرده) کعبه به وسیله مَحمِل برای نخستین بار به صورت یک سنت درآمد  و در این راستا سلطان بیبرس اولین کسی است که به  ارسال این محمل اقدام کرد.[22]  در سال 720ملک الناصر محمد بن قلاوون سنگهای حجر اسماعیل را تعمیر نمود. در سال736 در عصر او به دستور وی ستونهای اطراف مطاف  نیزتعمیر شد.  بین هر ستون چوبی نصب شد که قندیل‌ها به آن آویزان می‌شد. ملک ناصر وضوخانه‌ای هم در برابر باب علی بنا کرد. صالح اسماعیل ناصر در سال ۷۴۳ق روستایی در اطراف قاهره  به نام«بیسوس» وقف کرد تا درآمد غله آن برای پرده کعبه استفاده شود.  در سال ۷۴۹ امیر فارس الدین از ممالیک ترک اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد و ستون‌های اطراف مطاف را تعمیر نمود. منصور علی بن اشرف مملوکی در سال ۷۸۱ تعمیراتی داشت. وی دری برای کعبه ساخت. برقوق مملوکی در سال ۸۰۱ به اصلاح مروه پرداخت و پله‌های آن را درست کرد.[23] در پی  آتش‌سوزی در سال ۸۰۲ و سوختن سقف‌ها و رواق‌های مسجدالحرام تا باب الباسطیه، امیر الحاج مصری در سال ۸۰۳ از طرف سلطان وقت مملوکی مصر مکلف شد تا آنچه از میان رفته بود اصلاح کند.[24]  ملک الناصر فرج بن بَرَقون  (حک:815-810 ق) از سلاطین مملوکی در مکه در مولِد النبی بنائی ساخت.[25] در عصر او به دلیل آتش سوزی در یکی از بناهای اطراف مسجدالحرام؛ بخش غربی مسجدالحرام در آتش سوخت و امیر بیست ظاهری به نیابت از سلطان مملوکی به بازسازی مسجد پرداخت.[26] در سال ۸۱۷ الغوری اقدامات رفاهی برای زائران مکه فراهم ساخت. از جمله در سمت راست و چپ داخل مسجد از باب ابراهیم در زمین مسجد، انباری از غله درست کرد و از آن برای نیازمندان حجاج مقرری معین نمود. در سمت رکن یمانی مخزنی نیز برای تامین نیاز زائران به آب و مخزنی بزرگ برای جمع آوری آب باران از سطح مسجد درست کرد.[27] در سال ۸۱۹ برای در کعبه بهترین و زیباترین پرده را که تا آن زمان بود درست کردند که روی آن نام سلطان چرکسی مصر نقش شده بود.[28] در تمام دوره مملوکی بنای رواق‌های اطراف  مسجد الحرام، هر از چندی ترمیم و در مواردی از اساس بازسازی می‌شد. بَرَسبای از سلاطین مملوکی  در سال ۸۲۵ بازسازی بخش‌های زیادی از اماکن حرم مکی را که رو به ویرانی نهاده بود بر عهده گرفت.[29] در. در سال ۸۴۲ ناظر سپاه چرا کسی و مدیر حرم که به او «سودون» گفته می‌شد کارهای زیادی در منا و مزدلفه و عرفات کرد و بسیاری از تپه‌های بزرگ خار و صخره‌های بزرگ را که غارتگران پشت آنها پنهان می‌شدند از سر راه عرفات برداشت .[30] در سال ۸۶۵ق ملک ناصر مملوکی معروف به ابوسعید خوش قدم پرده‌ای بوسیله محمل برای کعبه ارسال کرد.[31]   چراکسه در سال 815 منبر چوبین برای مسجد فرستادند. منبرهای دیگری هم از مصر در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ برای مسجد الحرام فرستاده شد. چراکسه حِجر اسماعیل را هم با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر مشکی که آن را از داخل و خارج بپوشاند، فرستادند. چراکسه  در سال ۸۸۱ روی مقام ابراهیم قبه‌ای ساختند.[32] تامین امنیت راه‌های حجاج مصر و شام به مکه نیز از اقدامات ممالیک مصر بود.[33] 

در دوره  مملوکیان؛ ساخت کلید برای درب کعبه نیز مرسوم بودکه با طلاکاری روی آن و با آیاتی از قرآن وگاه اسماء حسنای خداوند که روی آن نوشته می‌شد، تزیین می‌گشت و گاه نام سازنده کلید و اسم خلیفه عباسی که دستور ساخت آن را داده در حاشیه ثبت می‌شد. این کلید با تشریفات خاص و هیئت ویژه که آن را همراهی می‌کرد، از قاهره به مکه فرستاده می‌شد.[34] 




 اقدامات عمرانی قایتبای در مشاعر و مکه:

بازسازی مسجد خیف در منا.[35] و ساختن قبه بزرگ مرتفعی روی محراب این مسجد در سال ۸۷۴ق.[36] 

تعمیر و بازسازی مسجد نمره ( مسجد عرفه / مسجد ابراهیم ).[37] 

لایروبی و احیاء قنات عرفات،[38] ساختن آب انبار یا مخزن بزرگی از آب در عرفات برای دسترسی حجاج خصوصاً فقرا به آب در موسِم حج.[39]  

بازسازی تابلوهای بدایة العرفات و نهایة العرفات.[40] 

مرمت و تعمیر مسجدی بر بالای کوه قزح در مشعر الحرام.[41] 

احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص ( یکصد کیلومتری شمال مکه ).[42] 

تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم[43]  

تجدید بنای انصاب  حرم مکی در سال ۸۷۴ق.[44] 

تعمیر و لایروبی آبراه زبیده که توسط زبیده همسر هارون به منظور  آبرسانی به مکه ایجاد شده بود.[45] 

ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام.[46]  

ساختن مدرسه به نام خودش برای تدریس فقه مذاهب اربعه در کنار مسجد الحرام و رباطی برای سکونت فقرا و ایتام  شامل ۷۲ حجره.[47]  و نیز مدرسه‌ای برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و تعیین موظفی سالانه از گندم برای فقرا و ایتام ساکن در این بناها.[48]  

باب قایتبای مسجد الحرام که از مدرسه قایتبای مذکور به مسجد باز می‌شد و مناره قایتبای بالای این درب.[49] 

تعویض پرده کعبه در هر سال.[50] 

ساختن سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام.[51] 

تاسیس کتابخانه‌ای در مکه که شمار زیادی کتاب در آن بود.[52] 

اقدامات قایتبای در مدینه:

اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه به دو دوره  باز می‌گردد الف - دوره پیش از آتش سوزی  مسجد النبی درماه رمضان سال ۸۸۶  (۱۴۸۱ میلادی ) ب- دوره بعد از آتش سوزی.

اقدامات عمرانی او پیش از آتش سوزی ؛ در فاصله سال‌های ۸۷۹ تا ۸۸۱ شامل : 

مرمت دیوارها، سقف‌های شامی و رواقهای  جبرئیل و تعمیر قسمت‌های شرقی بنای مقصوره (دیوار  مثلثی شکل داخل ضریح پیامبر (ص) که حول قبر شریف کشیده بودند) و تجدید بنای سقف روضه مطهر و گنبد مرقد نبوی.[53] 

اقدامات عمرانی او بعد از آتش سوزی شامل:

بازسازی مناره رئیسیه در کنار قبَّة الخضراء.[54] 

بازسازی دیوارها ستون‌ها و سقف‌ها و ساختن گنبدی بر فراز محراب عثمانی و سه گنبد دیگر به نام مجارید در اطراف گنبد مذکور و ساختن دو گنبد نیز بر فراز ورودی باب السلام.[55] 

فرستادن منبری از سنگ مرمر برای مسجد النبی در سال ۸۸۹ بعد از سوختن منبر سابق در آتش سوزی سال 886.[56]

بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی که بنای فعلی آن  نیز یادگار همان دوره است.[57] 

مرمت و بازسازی گنبد پیامبر (ص) در سال ۸۸۷ ق که به نام قُبَّة الزرقاء ( گنبد نیلگون ) شهرت داشت و دادن توسعه کوچکی در شرق مسجد در حدود ۱۲۰ متر مربع.[58] 

ساختن گنبدی بر فراز حجره فاطمه (س).[59] 

تجدید بنای حجره شریف ( ضریح مطهر )که مدفن رسول خدا بود در دو نوبت: یکی در سال ۸۸۱ قبل از حریق و دیگری در سال ۸۸۷ بعد از حریق.[60] 

بازسازی گنبد مطهر و مناره رئیسیه که اندکی پیش از پایان یافتن تعمیرات؛ شکافی در آنها پیدا شده بود. پس به دستور وی، مناره را به کلی تخریب و با گودبرداری و استوارساختنِ  بنیانی قوی ؛مناره مذکور را به ارتفاع ۶۰ متر ساختند که هم  اکنون  هم برپاست.[61] 

تعمیر مجدد مناره رئیسیه که در ماه صفر سال ۸۹۸ بر اثر صاعقه آسیب دیده بود.[62] 

ساختن مناره‌ای در کنار باب‌الرحمه در سال ۸۸۶ ق که در خارج مسجد شریف نبوی و چسبیده به مدرسه محمودیه بود. این مناره  و  مدرسه در توسعه اول سعودی‌ها از بین رفت.[63]

برپا ساختن ۳۰۵ ستون در مسجد در این بازسازی ( بعد از آتش سوزی ).[64] 

تهیه قندیل‌ها و چلچراغ‌ها برای مسجد نبوی بعد از پایان تعمیرات[65] و تهیه آنچه از کتب و مصاحف در آتش سوزی سوخته بود.[66] 

تاسیس مدارس و کاروانسراها  و ... در اطراف مسجد نبوی.[67] 

تجدید مناره مسجد قُبا که خراب شده بود و تجدید بنای دیوار مسجد تا درب غربی در سال ۸۷۷ ق.[68] 

توسعه مقبره و حرم حضرت حمزه در سال ۸۹۳ق.[69] و ساختن ضریح  آهنین برای قبر آن حضرت.[70] 

حفر چاه آبی در محدوده حرم حضرت حمزه برای زائران.[71] و نصب پلکانی برای رسیدن به آب آن چاه.[72] 

تاسیس چند وضوخانه در محدوده حرم حضرت حمزه.[73] 

اصلاح و تعمیر  قَبَّه روی قبور زوجات النبی در بقیع در سال ۸۹۵.[74]

تجدید بنای بعضی از قسمت‌های دیوار دور شهر مدینه ( سُور مدینه).[75] 

وقف آبادی‌هایی در کشور مصر که غلات آن برای توزیع بین مردم مدینه به آن دیار ارسال شود.[76] 

کتابنامه:

آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان  رسول، تهران، مشعر، 1390. 

'''             ''' اتحاف الوری باخبار ام القری، ابن فهد عمر بن محمد (م۸۸۵ ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعه ام القری، 1983

              اخبار مدینه ( ترجمه خلاصه الوفا ء باخبار دارالمصطفی )، سمهودی نورالدین  (م۹۱۱ ق)، ترجمه سید کمال حاج سید جوادی،  تهران، نشر مشعر، 1376 

              الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک والخلفاء، علی بن عبدالقادر (م ۱۰۷۰ ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و... ، مکه،  مکتبه التجاریه، مصطفی احمد الباز، 1416 

              الاِعلام باَعلام بیت الله الحرام، نهروالی محمد بن احمد (م990ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و ...، مکه مکرمه، المکتبه التجاریه، 1416 

تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384.

تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، دیار بکری حسین بن محمد (م۹۶۶ ق )، بیروت، دار صادر، بی تا. 

             

              تاریخ  معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً ، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419

              تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه( ۱۳۴۴ ق)، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385 

              تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان اصغر، تهران، نشر مشعر،1374. 

              تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام  و المشاعر العِظام والحرم و وُلاتها الفِخام، مالکی مکی محمد بن احمد(م ۱۳۲۱ق)، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی،1424.                                                                                                           

              التحفه اللطیفه  فی تاریخ المدینه الشریفه،  سخاوی محمد بن عبدالرحمان (م ۹۰۲ق)، مدینه، فهرسه مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1430.

              تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی،  عبد القادر انصاری  - ناجی محمد حسن ،  ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر مشعر1385.

              جستاری بر تاریخ مکه، فیض عباس،  به کوشش جمال الدین محمد فیض،  قم، کمال الملک، 1383.

دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، عصام محمد شبارو، تحقیق د. شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱. 

ساختمان حرم شریف نبوی، د. سلمی سمر دملوجی،  تهران، نشر مشعر، 1377.

ساختمان مسجدالحرام -مکه مکرمه،  د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.                                                                 

سفرنامه حجاز، لبیب البتنونی محمد، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، بی تا.

شرق نزدیک در تاریخ، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان ( زرین کوب)،  تهران، انتشارات علمی فرهنگی،  1382.                               

مدینه شناسی، نجفی محمد باقر، تهران ، خرمایستان،1367. 

مرآه الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، 1377.

              معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی عبدالعزیز، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 2007.

              منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و وُلاه الحرم، سنجاری علی بن تاج الدین(م ۱۱۲۵ ق )، تحقیق جمیل عبدالله محمد، مکه، جامعه ام القری، 1419.

              میقات حج، فصلنامه، تهران، نشر مشعر. 

وفاء الوفاء  باخبار دار المصطفی، سمهودی علی بن عبدالله (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006.
----[1] - دولت ممالیک،ص17.

[2] - تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان،ص201.

[3] - دولت ممالیک، ص17 و 18؛ شرق نزدیک در تاریخ، ص 237.

[4] - آثار اسلامی مکه و مدینه،259.

[5] - میقات حج،ج91 ص109.

[6] - میقات حج،ج26 ص103.

[7] - آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 255.

[8] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.

[9] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص 273.

[10] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.

[11] - میقات حج، ج26 ص144.

[12] - ساختما ن حرم شریف نبوی،ص 25.

[13] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص247؛ ونگ: اخبار مدینه،ص230.

[14] - اخبار مدینه،ص435. 

[15] - نگا: آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.

[16] - اخبار مدینه، ص265.

[17] - اخبار مدینه،ص 253.

[18] - میقات حج، ج26 ص144.

[19] - اخبار مدینه،ص439.

[20] - اخبار مدینه، ص266 و 424.

[21] - میقات حج، ج27 ص56.

[22] - میقات حج،ج39 ص127.

[23] - تاریخ مکه (سباعی)،ص397 و 398.

[24] - تاریخ مکه (سباعی) ،ص 399.

[25] - آثار اسلامی مکه و مدینه ،ص 184.

[26] - ساختمان مسجد الحرام ،ص28.

[27] - تاریخ مکه ، ص403س

[28] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 402.

[29] -آثار اسلامی مکه ومدینه، ص 96.

[30] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 398.

[31] - آثار اسلامی مکه ومدینه، ص109.

[32] - تاریخ مکه (سباعی)، ص402.

[33] - تاریخ مکه ( سباعی )، ص405. 

[34] - میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95 و ج41 ص101.

[35] - تحصیل المرام ج1 ص532.

[36] - اتحاف الوری،ج4 ص509.

[37] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[38] -- الارج المسکی، ص280.

[39] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[40] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[41] - سفرنامه حجاز،ص300.

[42] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[43] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[44] - میقات حج،ج16 ص94.

[45] - میقات حج،ج13 ص143.

[46] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[47] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[48] - منائح الکرم،ج3 ص85-81؛تاریخ مکه(سباعی)، ص395و 396.

[49]- منائح، همان ؛ تاریخ مکه، همان. 

[50] – تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[51] - جستاری برتاریخ مکه، ص493.

[52] – منائح الکرم، ج3 ص85و86.

[53] - تعمیر و توسعه مسجد نبوی،ص141؛ مدینه شناسی،ج1ص57.

[54] - التحفه اللطیفه،ص382.

[55] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج2 ص156؛تاریخ و آثار اسلامی، ص219.

[56] - التحفه اللطیفه، ج2 ص382

[57] - التحفه اللطیفه،ج2 ص382.

[58] - اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109

[59] - مدینه شناسی،ج1 ص84.

[60] - اخبار مدینه،ص215.

[61] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[62] - مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.

[63] - مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.

[64] - ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.

[65] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[66] - الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247؛ مدینه شناسی،ج1 ص59.

[67] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،ص219.

[68] - اخبار مدینه،ص266.

[69] -تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،ج2 ص159.

[70] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298

[71] - تاریخ معالم المدینه،ص190.

[72] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج1 ص187.

[73] - اخبار مدینه، ص297 و 298.

[74]- اخبار مدینه،ص296.

[75] - اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.

[76] -الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247.