Masoud67

==التحفة الإيقاظية في... : سفرنامه حج، نوشته سليمان فيضي== 

اين [[سفرنامه]] به نام[[التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه]]، آگاهي‌هايي از وضعيت [[اجتماعي]]، [[سياسي]]، [[مذهبي]]، [[فرهنگي]]، [[عمراني]] و [[اقتصادي]] [[مکه]] و [[مدينه]] در (1328ق./1910م). را به دست مي‌دهد. [[راه دريايي]] [[حج]] جنوب [[ايران]] و [[عراق]] و وضعيت امنيتي راه‌هاي [[حرمين شريفين]] نيز در اين سفرنامه شرح داده شده است. نويسنده نگرشي [[سياسي- عبادي]] به حج دارد و حج را داراي ابعاد و کارکردهاي سياسي و اجتماعي مي‌داند.

==معرفی نویسنده==

[[سليمان فيضي]]، نويسنده و اديب و فعال سياسي مشهور عراقي، به سال (ولادت 1302ق./1885م.) در موصل عراق زاده شد. به سال (1911م.) از دانشکده حقوق استانبول فارغ التحصيل شد و سپس به وکالت روي آورد. دوران زندگاني او، هم‌زمان با سلطه [[عثماني]] بر عراق و سپس اشغال آن به دست [[انگلستان]]بود. وي با سلطه حکومت عثماني بر عراق مبارزه مي‌کرد و با اين هدف، نخستين[[نشريه]] عرب‌زبان [[بصره]] را به سال (1909م.) با نام الإيقاظ منتشر ساخت. در اواخر سال (1913م.) به وکالت از مردم بصره، به[[مجلس نوّاب]] عثماني راه يافت. چند سال در دانشکده حقوق دانشگاه[[بغداد]] تدريس کرد و سپس به بصره بازگشت. سليمان فيضي را از افراد اثرگذار در استقلال کشور عراق و تحولات اجتماعي آن دانسته‌اند. وي سرانجام به سال ( درگذشت 1370ق./1951م. )در شهر بغداد درگذشت. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ، ص9-12</ref> او جز اين کتاب آثاري ديگر نيز در زمينه‌هاي ادبي، حقوقي و سياسي- اجتماعي دارد. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،مقدمه، ص12-14</ref>

==محتوای کتاب==

التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه از نخستين آثار سليمان فيضي است. او به دليل اعتقادش به ضرورت [[بيداري مسلمانان]]، کتاب را التحفة الإيقاظية نامید.<ref>التحفة الإيقاظيه ناميده است. التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص17</ref> برخي دانشمندان و اديبان معاصر بر اين کتاب تقريظ‌هايي نگاشته‌اند. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص18</ref>  کتاب به لحاظ آگاهي‌هاي گسترده که از برخي مکان‌هاي مذهبي مکه و مدينه و وضعيت [[حج‌گزاران]] در نيمه اول سده چهاردهم ق. به دست مي‌دهد، حائز اهميت است. برخي از موضوعات گزارش‌هاي او، از جمله آداب و رسم‌هاي [[اغوات]] (خادمان [[حرم]]) هنگام زيارت[[قبر پيامبر]](ص) در آن دوره بر اهميت آن افزوده است. نگاه اجتماعي و سياسي نويسنده به حج و[[مناسک]] آن، از ديگر وجوه اهميت کتاب است. در باور او، حج افزون بر [[پاداش اخروي]]، فوايد دنيوي نيز دارد و مايه کمال زندگي اجتماعي مسلمانان و استواري پايه‌هاي [[جامعه اسلامي]] است. به گفته وي، دانشوران مسلمان بايد به [[حج‌‌گزاران]] گوشزد کنند که افزون بر گزاردن [[مناسک|مناسک ديني]]، به ابعاد سياسي و اجتماعي حج نيز بپردازند و از آن‌ها شناخت کافي بيابند. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص108-109</ref>

==آغاز سفر==

فيضي در ششم شوال (1328ق.) با يک کشتي روسي، از بصره، تنگه فاو، خرمشهر، آبادان، بوشهر، بندر لنگه، بندر عباس، تنگه هرمز، اقيانوس هند و عدن گذشته و به [[درياي سرخ]] و [[جده]] رسيده است. او پس از گزاردن مناسک در مکه، به مدينه و سپس با قطار به [[شام]]رفته و از [[حلب]]به بغداد بازگشته است. سفر او در (22 محرم 1329ق.) پايان پذيرفته است. کتاب، خاطرات مسير برگشت را در خود ندارد. فيضي در معرفي شهرهاي ميان راه، نخست ويژگي‌هاي جغرافيايي را ارائه و سپس وضعيت سياسي و حکومتي، عمراني، [[اقليمي]]، [[جمعيتي]] و اقتصادي را شرح کرده است. نويسنده به دليل دلبستگي به مباحث سياسي، برخي مناطق را با نگاه سياسي بررسيده است. براي نمونه، هنگام عبور از خرمشهر و آبادان، از حضور انگليسي‌ها و تلاش آنان براي نفوذ در منطقه و دريافت امتياز [[نفت]] اشاره کرده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص45-49</ref>

موضوع ناامني راه، بخشي از گزارش‌هاي سفرنامه را به خود اختصاص داده است. به گفته فيضي، فقط راه جده تا مکه به سبب حضور نيروهاي نظامي، امن بوده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص76</ref>کاروان فيضي در ميان راه مکه و مدينه، با حمله راهزنان روبه‌رو شد و يک تن از همراهان او زخمي گشت. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص139-140</ref> او سفر به تنهايي در اين مسير را بسيار خطرناک شمرده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص136-137</ref>وضعيت امنيتي شهر مدينه نيز مناسب نبوده و سليمان فيضي به دليل ناامني پيرامون شهر نتوانسته به زيارت قبرهاي شهداي[[احد]] و [[مسجد قبا]]و ديگر آثار اسلامي بيرون مدينه برود. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص155</ref>

در اين سفرنامه، [[قرنطينه]] از مشکلات حاجيان شمرده شده است. مأموران بهداشت در برخي از بنادري که کشتي فيضي و همراهانش لنگر انداخته، به آنان اجازه خروج نداده و آن‌ها را در کشتي حبس کرده‌اند. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص63</ref> در جده نيز آنان را چند روز معطل کرده و سرانجام ايشان را واداشته‌اند تا به [[جده |جزيره ابوسعد]] روند و در آن جا دوره سخت قرنطينه را بگذرانند. اين قانون تنها ويژه حاجيان بوده و قرنطينه براي غير حاجيان به کار گرفته نمي‌شده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص69-70</ref>

===ورود به مکه===

سليمان فيضي روز دوم ذي‌قعده وارد شهر مکه شده و به خانه [[مطوّف]]شهر بصره رفته<ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص74-78-80</ref> و با وساطت دو تن از[[اغوات|اغوات حرم مکي]] که دوستي ديرين با او داشته‌اند، خانه‌اي نزديک [[مکه|باب ابراهيم]] اجاره کرده است.<ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص82</ref> فيضي مکه را شهري با ساختمان‌هاي چند طبقه و خيابان‌هاي باريک و نامنظم و بازارهاي پر از کالاهاي گوناگون وصف کرده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص84</ref>مکه حداقل100 هزار تن جمعيت داشته که يک چهارم آنان از مردم هندوستان، عراق، سوريه، مغرب، يمن و بخارا بوده‌اند. فيضي وضعيت اقتصادي و معيشتي مردم بومي مکه را که بيشتر از راه خدمت به حاجيان ارتزاق مي‌کرده‌اند، نامناسب و دليل فقر آنان را وضعيت سخت اقليمي و جوّي دانسته است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص92-93</ref>بخشي از گفتار او در باره مکه، به وصف [[مکه|مسجدالحرام]]، درهاي آن، [[مکه|کعبه]]، [[مکه|ارکان چهارگانه]] و ديگر آثار و مکان‌هاي حرم مکي اختصاص يافته است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص85-94</ref> معرفي [[مکه|پرده کعبه]]و تاريخ آن با بهره‌گيري از [[سفرنامه|سفرنامه بتنوني]]، مبحثي مفصل را به خود اختصاص داده و در پايان آن، هزينه‌هاي سالانه [[مکه|پرده‌داري کعبه]] در آن زمانه آمده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص87-90</ref> به گزارش اين سفرنامه، [[مکه|مِنا]] 300 خانه دارد که در ايام حج مسکوني مي‌شوند. نيز داراي بازاري است که اجناس حاجيان را تأمين مي‌کند.<ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص113</ref> فيضي گزارش‌هاي تاريخي مفصل و نيز شرحي از ديده‌هاي خود در باره [[مکه|چشمه زبيده]] آورده که در تأمين آب آشاميدني مکه اهميتي بسزا داشته است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص94-95</ref>

تدريس [[دانش‌هاي ديني]] مانند [[دانش های دینی|حديث]]، [[دانش های دینی|تفسير قرآن]]و [[دانش های دینی|فقه]] در مسجدالحرام رواج داشته؛ اما از [[دانش‌هاي نو]]غفلت مي‌شده و به باور فيضي، اين در شأن [[جهان اسلام]]نيست. او گزارشي مختصر از [[مکه|مدرسه صولتيه]]، بزرگ‌ترين مدرسه مکه، به دست داده است. اين مدرسه به همت دانشمندي هندي تأسيس شده و 200 طلبه داشته و بخشي از هزينه‌هاي آن از کمک‌ها و هداياي مسلمانان هندي تأمين مي‌شده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص95-97</ref> فيضي در مراسم اهداي جايزه مدرسه به طلاب، سخنراني کرده و متن آن را در سفرنامه آورده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص98-101</ref> او با چند تن از دانشمندان مکي و غيرمکي نيز ديدار داشته که شرح آن را نوشته است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص111-112</ref>

بخشي از مطالب مربوط به مکه، به معرفي [[مکه|اميران]] آن در سده سيزده و چهارده ق. اختصاص يافته که همگي از شرفاي مکه بوده و به [[امام حسن]](ع)نسب مي‌برده‌اند. حاکم وقت مکه، [[حسين بن علي بن محمد]] و آغاز حکومت او (1327ق.) بوده است.<ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص103</ref>

===عزیمت به مدینه===

سليمان فيضي در روز 22 ذي‌حجه از مکه به سوي مدينه حرکت کرده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص123</ref> در گزارش او، مدينه شهري با حدود 5000 خانه، بازاري پررونق و دست‌کم120 هزار تن جمعيت است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص149</ref> مردم بومي مدينه تنگدست و فقير؛ اما غيربوميان بيشتر بازرگان و ثروتمند بوده‌اند. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص154</ref>بخشي از گزارش‌هاي کتاب به معرفي و وصف مکان‌هاي مقدس و تاريخي مانند دروازه‌هاي شهر و ساختمان [[مسجدالنبي]](ص)، اشياي موجود در مسجد و [[حجره نبوي]] و نيز تاريخ تعميرها و گسترش‌هاي مسجد اختصاص يافته است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص151-153</ref> فيضي سفارش‌نامه‌اي از شيخ[[اغوات|اغوات مکه]]، [[اغوات|احمد ابراهيم آغا]]، براي شيخ [[اغوات|اغوات حرم مدني]]،[[اغوات|ابراهيم آغا]]، در دست داشته و بدين رو، با همراهي او توانسته است سه بار وارد حجره نبوي شود و از آداب و مراسم اغوات هنگام زيارت و ورود به حجره، گزارشي بنگارد. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص156-157</ref> فيضي [[قبرستان بقيع]] و مرقد بزرگان آغاز اسلام از جمله اهل بيت(ع)را زيارت کرده؛ اما از چگونگي بناهاي موجود در آن سخني نگفته است.<ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص148</ref>

گزارشي کوتاه از [[مدینه|مدارس ديني مدينه]] نيز در سفرنامه آمده که بيشتر جلسات درس آن‌ها در حرم نبوي بر‌گزار مي‌شده است. رونق اين مدارس کمتر از مدارس مکه بوده است. <ref>التحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه ، سلیمان فیضی ،ص155</ref>

==چاپ های منتشر شده از این کتاب==

 التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه نخست به سال (1331ق./1913م.) در شهر بصره و در [[التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه|انتشارات محموديه]] چاپ شد. اين کتاب به سال 1998م. با تصحيح و مقدمه [[التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه|باسل سليمان فيضي]]، در انتشارات [[التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه|دارالساقي بيروت]]با دو کتاب ديگر از سليمان فيضي با نام‌هاي [[سلیمان فیضی|الرواية الإيقاظيه]] و [[سلیمان فیضی|البصرة العظمي]] در يک مجلد با نام [[سلیمان فیضی|مؤلفات مختاره]]در قطع رقعي با 355 صفحه بار ديگر به چاپ رسيد که سفرنامه 163 صفحه از آن را در بر داشت.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منبع==

<ref>الاعلام، الزركلي (م.1396ق.)، بيروت، دار العلم للملايين، 1997م؛ موسوعة اعلام الموصل في القرن العشرين، عمر محمد الطالب، دانشگاه موصل، 2008م.</ref>

[[رده:سفرنامه‌های حج]]