چاه سقیا
مکان
بئر السقیا در جنوب غربی ایستگاه قطار واقع شده است و از طریق جاده عمومی از آن جدا می‌شود. مسجد آن در داخل ایستگاه و در شمال چاه قرار دارد، پس از عبور از جاده. مسیر دسترسی به آن از مسجد الغمامة آغاز می‌شود که باید از خیابان عمومی العنبریه عبور کنید. پس از عبور از تکنه (که اکنون ساختمان دولتی است)، جاده کمی به سمت جنوب غربی خم می‌شود و به اولین دیوار جنوبی ایستگاه می‌رسد، که تقریباً نیم کیلومتر از مسجد الغمامه فاصله دارد. اگر از محل دیوار آهنی ایستگاه عبور کنید و خانه ناظر ایستگاه (که اکنون متعلق به بخش حمل و نقل است) را به سمت چپ ترک کنید، چاه در سمت چپ شما قرار دارد. در اینجا، برکه‌ای به نام "برکه الحج" و دوانی (دفتر کاری با محراب) وجود داشت. در سمت مشرق چاه، کارخانه سد محمود برای تولید یخ قرار داشت که توسط جاده‌ای از این سمت از مغسله جدا می‌شد.
در تعریف و بررسی‌های من، چاه السقیا در سمت چپ خروجی درب العنبریه، در مقابل خانه ناظر ایستگاه واقع شده بود. این خانه اکنون متعلق به بخش حمل و نقل است. فاصله‌ای حدود 10 متر از خانه به چاه وجود داشت. این چاه دو حوض کوچک در کنار دیوار داشت و آب آن بسیار شیرین بود. من در دوران کودکی از این چاه آب نوشیدم زمانی که هنوز به آن رسیدگی می‌شد. زمین اطراف چاه به نام "الفلجان" شناخته می‌شد که در اصطلاح کشاورزان به معنی زمین‌هایی است که توسط کانالی واحد آبیاری می‌شوند. همچنین، این منطقه به نام "البقع" نیز شناخته می‌شد که به مجموعه‌ای از زمین‌ها اطلاق می‌شد که از هم توسط زمین‌های خشک (حرة) جدا می‌شدند.
سید سمهودی در روایت خود از ابن شُبه نقل کرده است که جابر بن عبدالله از پدرش نقل کرده که وقتی مسلمانان با یهودیان در منطقه حسکه جنگیدند و پیروز شدند، به پیامبر اسلام پیشنهاد شد که از این منطقه برای رفتن به بدر استفاده کند. او به این چاه علاقه‌مند شد و این منطقه را خریداری کرد. همچنین، این چاه بعدها به نام "بئر الأعجام" نیز شناخته شد.
مطری و دیگران نقل کرده‌اند که پیامبر اسلام در مسیر حرکت به سمت بدر از چاه السقیا آب می‌نوشید و در این مکان نماز می‌خواند. بناهای اطراف چاه شامل یک برکه به نام "برکه الحج" و یک ديوان (دفتر کاری) بود که محراب داشت و به نظر می‌رسد که محل دعا و عبادت پیامبر بود.
بر اساس برخی روایات از جمله نقل ترمذی و ابو داوود، پیامبر اسلام از آب چاه السقیا برای وضو استفاده می‌کرد و در آن مکان دعای برکت برای اهل مدینه می‌خواند، مشابه دعای حضرت ابراهیم برای اهل مکه. در برخی نقل‌ها نیز آمده که پیامبر در این منطقه پس از وضو، در همان مکان نماز می‌خواند.
در نهایت، با توجه به گسترش و توسعه‌های بعدی در این منطقه، بئر السقیا برای پروژه‌های توسعه‌ای سعودی مسدود و به عنوان بخشی از پروژه‌های توسعۀ شهری از بین رفت.
المدینه بین ماضی و الحاضر ص ۱۸۸ و ۱۸۹ و ۱۹۰
بئر الشقیا، یکی از چاه‌های معروف در تاریخ اسلام است. نام آن در حدیثی از ابن زباله ذکر شده است که در آن آمده: پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) در مسیر جنگ بدر، لشکر را در کنار این چاه مستقر کرد و در مسجد آن نماز خواند و دعا کرد.
طبق این روایت، نام بئر «السقیا» بوده و مکان آن در منطقه‌ای به نام «الفُلجان» قرار داشت. همچنین، در روایات مختلف آمده است که در زمان جنگ بدر، زمانی که پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) و مسلمانان در حال مبارزه با یهودیان بودند، به این مکان رسیدند و جنگیدند. یکی از صحابه، جابر بن عبدالله، در این مورد نقل می‌کند که پدرش به او گفت: «ما در نزدیکی بئر السقیا با یهودیان در منطقه حسیکه نبرد کردیم و پیروز شدیم. سپس پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) در مسیر بدر از این مکان عبور کرد و به من گفت که اگر زنده ماندم و به خانه برگشتم، این بئر را خریداری کن، اما اگر کشته شدم، این کار را فراموش نکن.»
در ادامه روایت، جابر می‌گوید که بعد از سخنان پیامبر، به جستجوی بئر رفت و آن را متعلق به ذُکوان بن عبد قیس یافت. سعد بن ابی وقاص پیش از او این بئر را خریداری کرده بود. نام این منطقه «الفُلجان» و نام چاه «الشقیا» بود.
این چاه و منطقه با توجه به روایت‌ها و نقل‌های تاریخی، اهمیت زیادی در تاریخ اسلام دارند و نقش مهمی در تأمین آب برای پیامبر و مسلمانان در مدینه ایفا می‌کرده است.
حدیثی از علی بن ابی‌طالب (رضی‌الله‌عنه) نقل شده که در آن آمده است: «با رسول‌الله (ص) همراه شدیم تا اینکه به حَرَّة السقیا رسیدیم، که متعلق به سعد بن ابی وقاص بود. رسول‌الله (صلى الله عليه وسلم) فرمود: وضو بیاورید، سپس وضو گرفت و بعد رو به قبله ایستاد و نماز خواند.» این حدیث را ترمذی روایت کرده و آن را صحیح و حسن دانسته است.
همچنین در حدیث دیگری آمده که پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) در زمین سعد بن ابی وقاص، در نزدیکی بیوت السقیا، نماز خواند.
در ادامه ذکر شده که بئر السقیا، چاهی است که مطری آن را در آخرین مرحلهٔ "النقا" در سمت چپ مسیر به سوی چاه علی در محرم ذکر کرده است. این چاه به گفته مطری، چاه بزرگی و زیبا بود که در دل کوه حفر شده و بعدها خراب شده بود. در سمت شمالی چاه (یعنی در جهت مغرب) بنای مستطیلی از گچ به چشم می‌خورد.
به نظر می‌رسد که این بنا حوض یا برکه‌ای برای استفاده حجاج بوده است که در دوران ساخت‌وساز مدینه، به عنوان محل استراحت و آب‌رسانی به مسافران استفاده می‌شد. به همین دلیل مطری این محل را «منزله النقا» نامیده
این چاه همانطور که در کتاب «آداب الزائر» اثر امام غزالی آمده، همان چاهی است که برای غسل توصیه شده است. این چاه در مسیر اصلی جاده قرار داشته و در نزدیکی اولین خانه‌های مدینه در زمان ساخت‌وساز آن بود.
در ادامه، ابوداود پس از نقل حدیثی دربارهٔ درخواست آب از «بیوت السقیا»، اظهار می‌کند که قتیبه گفته است: «چاه السقیا بین این چاه و مدینه دو روز فاصله است.»
در کتاب «النهاية» نوشته شده که چاه السقیا مکانی است در بین مکه و مدینه، که گفته می‌شود دو روز با مدینه فاصله دارد.
همچنین، چاه السقیا زمانی که آب چاه‌های مدینه به علت بیماری‌ها و آلودگی‌ها به بن‌بست می‌رسید، برای پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) آب تازه از آن چاه آورده می‌شد.
در پایان، مطری به نقل از برخی منابع اشاره کرده که این چاه که در نزدیکی مدینه و «المُدَرَّج» قرار داشت، متعلق به سعد بن ابی وقاص بوده و در آن زمان برای تأمین آب به کار می‌رفته است. همچنین ذکر شده که پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) در هنگام عبور از این چاه در جنگ بدر، لشکر خود را در کنار آن مستقر کرده و در مسجد آن نماز خوانده و برای اهل مدینه دعا کرده است. به این منطقه، نام «الفلجان» داده شده بود که به نظر می‌رسد امروز این چاه متروک و غیر فعال باشد. در گذشته برخی از فقرا آن را تعمیر کرده بودند و به نام «بئر الأعجام» شناخته می‌شد.
نتیجه‌گیری:
چاه السقیا به عنوان یکی از چاه‌های مهم تاریخ اسلام در مدینه شناخته می‌شود که در زمان پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) کاربرد زیادی داشته است. این چاه به عنوان منبعی برای تأمین آب در دوران‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفته و از آن برای تأمین آب برای پیامبر و مسلمانان استفاده می‌شد. با گذشت زمان، چاه‌های مشابه دیگری به اشتباه به عنوان چاه السقیا معرفی شدند، اما چاه اصلی در نزدیکی مسجد السقیا قرار داشت و به عنوان نمادی از تاریخ مدینه و جنگ بدر شناخته می‌شود.
در ادامه بحث، گفته شده است که نظر مجد در مورد چاه السقیا و مطالبی که از ابوبکر بن موسی نقل کرده، بر اساس اطلاعاتی که از ابن زباله و ابن شُبَة ارائه داده‌ایم، نادرست است. او به اشتباه نمی‌بیند که در خود مدینه چاه‌هایی به نام «السقیا» وجود داشته باشد. این اشتباه قابل رد است، و در حقیقت، بر اساس دلایل مختلف می‌توان نتیجه گرفت که چاه السقیا همان چاهی است که در شهر مدینه قرار دارد و حدیثی که در آن پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) از آن برای تأمین آب استفاده کرده است، مربوط به همین چاه است.
دلایل اصلی که این نظر را تأیید می‌کند:
1. نقل ابن شُبَة: ابن شُبَة در نقل حدیثی از آبار مدینه که از آنها برای پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) آب می‌آوردند، به چاه السقیا اشاره کرده است.
2. ارتباط چاه السقیا با جنگ بدر: این چاه با حدیثی که در آن آمده پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) لشکر خود را در نزدیکی چاه السقیا در مسیر جنگ بدر قرار داده، تأیید می‌شود. این چاه در مسیر راه معروف به بدر قرار نداشته، بلکه در مسیر مدینه بوده است.
3. نقل حدیث جابر بن عبدالله: جابر بن عبدالله در روایت خود اشاره می‌کند که در هنگام نبرد با یهودیان در منطقه حسیکه، که نزدیک به مدینه و در منطقه جرف است، لشکر پیامبر از چاه السقیا عبور کردند.
4. چاه متعلق به بنی زریق: چاه السقیا در ابتدا متعلق به بنی زریق از انصار بود. همچنین پدر جابر بن عبدالله از او خواسته بود تا این چاه را خریداری کند و در نهایت سعد بن ابی وقاص زودتر آن را خریداری کرده بود.
5. تفاوت چاه‌های مختلف: در روایت‌های مختلف آمده که پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) گاهی از چاه غرس و گاهی از چاه السقیا برای تأمین آب استفاده می‌کرد. به همین دلیل بعید است که چاه السقیا که در فاصله دو روز از مدینه قرار داشته باشد، همان چاهی باشد که در زمان پیامبر استفاده می‌شد.
6. پسران اسماء: در روایات آمده است که پسران اسماء (انس، هند و حارثه) وظیفه داشتند که آب را از چاه‌های مختلف مانند چاه السقیا و چاه غرس برای پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) حمل کنند.
7. مسجد السقیا: همانطور که در نقل‌های مختلف ذکر شده، مسجد السقیا در مدینه وجود داشت و به عنوان یکی از مساجد مهم شناخته می‌شد که برای مسلمانان قابل زیارت بود. این مسجد مربوط به چاه السقیا بود که در نزدیکی آن قرار داشت.
8. اشتباه در تشخیص محل چاه: مجد در نقل خود اشاره کرده که در نزدیکی چاه‌هایی که به «السقیا» مشهور بودند، خانه‌هایی وجود نداشت. اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که در آن منطقه خانه‌ها و روستاهایی نیز وجود داشته است. این اشتباه قابل اصلاح است.
جمع‌بندی:
چاه السقیا که در نقل‌های تاریخی و دینی آمده، همان چاهی است که در نزدیکی مدینه و در مسیر جنگ بدر قرار دارد. این چاه در گذشته برای تأمین آب پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم) و مسلمانان استفاده می‌شده و امروزه به عنوان یکی از مکان‌های تاریخی شناخته می‌شود. این چاه به‌طور مرتب توسط افراد مختلف بازسازی و تعمیر شده و تأمین آب برای حجاج و مسلمانان در دوران‌های مختلف ادامه داشته است.
وفاء الوفاء ج۳ ص ۳۸۰ تا ۳۸۵
خرید بئر السقیا توسط سعد بن ابی وقاص و موقعیت آن
در این روایت، به وقایعی مرتبط با بئر السقیا و خرید آن توسط سعد بن ابی وقاص (رضی الله عنه) اشاره شده است. این بئر در نزدیکی مدینه قرار داشت و پیامبر اسلام (ص) از آب آن برای لشکریان خود استفاده می‌کرد.
1. استفاده از آب بئر السقیا توسط پیامبر (صلى الله عليه وسلم):
پیامبر اسلام از آب گوارای این بئر برای خود و یارانش استفاده می‌کرد. این بئر به عنوان یکی از منابع مهم آب در زمان پیامبر شناخته می‌شد.
2. خرید بئر السقیا توسط سعد بن ابی وقاص:
در یکی از روایات آمده است که سعد بن ابی وقاص (رضی الله عنه) از پدرش نقل کرده که پیش از غزوه بدر، در مسیر حرکت به سوی بدر، آنها با یهودیان روبرو شدند و در این حین به خرید بئر السقیا پرداختند. پدر سعد به او گفته بود: "اگر زنده بمانی، این بئر را خریداری کن، و اگر کشته شوی، این امر از دستت خارج خواهد بود.
3. موقعیت جغرافیایی بئر السقیا:
این بئر در منطقه‌ای به نام الفلج واقع شده بود و از آن برای تأمین آب در جنگ‌ها، به ویژه در غزوه بدر، استفاده می‌شد.
5. اهمیت خرید بئر السقیا:
این خرید، به ویژه در زمان‌های بحرانی و در دوران جنگ‌ها اهمیت ویژه‌ای داشت، زیرا تأمین آب یکی از نیازهای اساسی لشکریان مسلمان در مسیر جنگ‌ها بود.
تاریخ مدینه ص۱۵۸ و ۱۵۹
بئر السقيا أو بئر مالك بن النضر والد أنس
بئر السقیا از چاه‌های مشهور دوران پیامبر اسلام است. ابن شَبه در روایت از جابر بن عبدالله نقل کرده است که او گفت: "پدرم به من گفت: ای پسر، ما در مسیر یهودیان در منطقه‌ی حسیکه به آنها برخورد کردیم و بر آنها پیروز شدیم، سپس پیامبر خدا را برای رفتن به سمت بدر فراخواندیم. او به من گفت: اگر زنده بازگشتی، این چاه را بخر، و اگر کشته شدی، نگذار این فرصت از دست برود." جابر سپس برای خرید چاه به راه افتاد و آن را از "ذكوان بن عبد قیس" یافت، ولی سعد بن ابی وقاص پیش از او آن را خریداری کرده بود. نام زمین "الفلحان" و نام چاه "السقیا" بود.
روايات دیگر درباره بئر السقیا:
عائشه، همسر پیامبر، روایت کرده است که پیامبر اسلام برای خود از بئر السقیا آب شیرین می‌گرفت.
از طرفی، مالك بن النضر (پدر انس بن مالک) و همچنین فرزندان او، هند و حارثه، که فرزندان اسماء بودند، آب را از بئر السقیا به خانه‌های همسران پیامبر می‌آوردند. همچنین رباح، غلام سیاه پیامبر، به‌طور دوره‌ای از "بدغرس" یا "بئر السقیا" برای پیامبر آب می‌آورد.
موقعیت جغرافیایی بئر السقیا:
مطری می‌گوید که بئر السقیا در آخرین نقطه‌ی "النقا" و در سمت چپ مسیر کسانی که به سمت آبار علی در محرم می‌روند، قرار داشته است. این چاه به‌صورت یک چاه زیبای منقور در دل کوه بوده است. همچنین، بئر السقیا که به بئر مالك نیز معروف است، در سمت چپ کسانی که از دروازه‌ی العنبرية به خارج می‌روند و در سمت راست کسانی که وارد مدینه می‌شوند، قرار دارد.
در حال حاضر، بئر السقیا خشک شده و هیچ آبی در آن موجود نیست.
تاریخ معالم مدینه منوره قدیما و حدیثا ص ۲۷۰ و ۲۷۱
پیامبر و چاه سقیا
تاريخ المدينة المنورة ، ص ١٦٦
براى پيامبر ص از چاه سُقيا آب گوارا مىآوردند.
«در النقا خارج از درب منبریه، مسجد سقیا واقع شده است، و چاه سقیا یکی از چاه‌های معروف و تاریخی است.»
وصف مدینه منوره ص ۱۷
الطبقات الكبرى ج ١، ص ٥٠١
چون پيامبر ( ص ) به خانهء خود رفت انس بن مالك و هند و اسماء پسران حارثه ديگهاى آب را از چاه سقيا پر مىكردند و به خانهء همسران آن حضرت مىبردند ،
الطبقات الكبرى ج ١ ص ٤٠٥
از عايشه نقل مىكند براى پيامبر ( ص ) آب شيرين از چاه سقيا مىآوردند .
تاريخ المدينة المنورة (تاريخ مدينه منوره) (فارسى)، ابن شبة النميري (مترجم: صابرى)، ص ١٦٧
از جابر بن عبداللَّه انصارى نقل كرده است كه گفت : پدرم مىگفت : فرزندم ! در اينجا در سقيا مانع دسترسى ما به آب شدند و ناگزيز شديم در حسَيْكَه با يهوديان رويا روى شويم . ما كه از پيش اميد پيروزى داشتيم بر آنان پيروز شديم . سپس پيامبر صلى الله عليه و آله اردوى ما را سان ديد و ما را روانه بدر ساخت . اينك اگر من سالم ماندم و ازين پيكار بازگشتم آن چاه را مىخرم و اگر هم كشته شدم مباد از دست تو بيرون رود . جابر گويد : بعدها من براى خريدن آن روانه شدم و ديدم مالك آن ، ذكوان بن عبد قيس بوده و پيش از من سعد بن ابىوقّاص آن را خريده است . نام آن سرزمين « فلجان » و نام آن چاه « سُقْيا » بود . راوى گويد : از عبدالعزيز ( بن عمران ) پرسيدم : حُسَيْكَه كجاست ؟ ( حُسَيكه نام جايى است در مدينه ، در كنار كوه ذباب . در اين آبادى يهوديان سكونت داشتند . بنگريد به : عمدة الاخبار ، ص 267) گفت : منطقه‌اى است در مجاورت مزرعه ابن ماقيه تا قصر ابن ابى عمرو رامض ، و تا قصر ابن مشمعل و تا كناره‌هاى جرف ، همه اين محدوده را در برمىگيرد .
مدينه شناسى، ج ١، ص ٣٩٠
چاه سقيا در نزديكى مكانى كه بعدها مسجد سقيا ناميده شد و از اراضى سعد بن ابى وقّاص بود ، قرار داشته است . بيوت سقيا در حرّهء سقيا همان مكانى است كه در مسير بدر ، پيامبر توقّفى كرد و از آب آن وضو گرفت و براى اهل مدينه دعا نمود
تاریخچه
خلاصه الوفاء بالاخبار دار المصطفی ص ۴۵۰
زين‌الدّين مراغى از چاه سقيا ياد مىكند كه در سال 778 ه . ق . توسّط عدّه‌اى از ايرانيان مسلمان تجديد بنا گرديد و در آنجا عمارتى بنا نهادند كه سال‌ها به بئرالأعجام زبانزد اهل مدينه گشت . در اواسط سدهء نهم هجرت كه نورالدّين سمهودى آثار زيرين مسجد سقيا را يافت ، بار ديگر چاه سقيا مورد توجّه اهل مدينه و مدينه‌شناسان قرار گرفت و بدرالدّين بن عليبة در 886 ه . ق . به بازسازى و مرمّت آن همّت گماشت . موقعيّت فعلى اين چاه ، همانطور كه در مستندات تاريخى ذكر شده ، در آغاز مسير راه ذىالحليفه قرار دارد : 14 متر عمق و 6 متر قطر آن است . اين چاه در جنوب مسجد سقيا ، يا جنوب غربى ايستگاه قديمى راه آهن مدينه - دمشق واقع
در ادامه اشاره کرده که برخی از فقرای عجم این چاه را در سال ۷۸ هجری بازسازی کرده و آن را به نام "بئر الأعجام" شناخته می‌شد.
این مطلب را به خط زین المراغی دیده‌ام. همچنین بعد از آن، چاه دوباره تخریب شد و خراب گشت. در سال ۸۶۸ هجری، جناب الخواجه‌کی بدری بدرالدین بن عُلیبه، چاه را بازسازی کرده و به نام «بئر الأعجام» دوباره مرمت کرد.
وفاء الوفاء ج۳ ص ۳۸۰ تا ۳۸۵
آثار اسلامى مكه و مدينه، ص ٣١٣
رسول خدا ص در آنجا ، از آب چاه سقيا وضو گرفته و براى مردم مدينه دعا كرده است
اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار جلد ۲،صفحه ۲۲۳
چاهِ سقیا: این چاه را بنی‌مخزوم حفر کرده‌اند.
اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، جلد ۴، صفحه ۱۰۲
چاهِ بین مئزَمین، و صحیح‌تر آن است که گفته شود در رأس مئزَمین (مئزَمِی عرفة)، چاهِ سقیا است نه شفیّه. چاهِ سقیا را عبدالله بن زبیر حفر کرده است و هنوز هم به نام چاهِ سقیا شناخته می‌شود. این چاه در سمت راست کسانی که از عرفة پایین می‌آیند، واقع شده است
"تاریخ بغداد، صفحه ۳۴۶"
رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم دستور داده بودند که آب شیرین از چاهِ سقیا برای ایشان آورده شود.
تاریخ مدینه دمشق، صفحه ۹۰
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم زمانی که بین مکه و مدینه سفر می‌کردند، از چاهِ سقیا برای ایشان آب شیرین می‌آوردند.
التحفة اللطيفة فی تاریخ المدینه الشریفه، جلد ۱، صفحه ۲۷۱
حسن بن ابراهیم در سال ۶۸۶ هجری، چاهِ سقیا را تجدید بنا کرد.