جواد اصفهانی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''جواد اصفهانی'''، از وزرای آل زنگی و صاحب اقدامات عمرانی و خدمات اجتماعی در [[حرمین]] بوده است.

== تبار ==

جمال‌الدین ابوجعفر محمد بن علی بن ابی‌منصور اصفهانی (م ۵۵۹ق)، مشهور به«جواد اصفهانی»،<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص321-322؛ الکامل، ج 11، ص 306؛ وفیات الاعیان، ج 5، ص 143؛ الوافی بالوفیات، ج 4، ص 116.</ref> وزیر حاکمان آل زنگی موصل در نیمة سدة ششم هجری است. پدر بزرگ وی، ابومنصور، میرشکار دربار ملکشاه سلجوقی (حک: ۴۶۵–۴۸۵) بود.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص 321-322؛ وفیات الاعیان ج 5، ص 143.</ref> پدرش علی، ملقّب به«کامل»، اهل اصفهان و حاجب شمس‌الملک بن نظام‌الملک، وزیر سلطان محمد سلجوقی (حک: ۴۹۸–۵۱۱) بود.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص 321.</ref>

== زندگی سیاسی ==

وی نخست تحت تربیت پدرش قرار گرفت و در دورة سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه (حک: ۵۱۱–۵۲۵) عهده‌دار «دیوان عرض» گردید. پس از تأسیس حکومت اتابکان زنگی، جمال‌الدین به عمادالدین زنگی (حک: ۵۲۲–۵۴۱) پیوست و در زمرة خواص و نزدیکان وی درآمد؛ تا جایی‌که از سوی اتابک زنگی والی نصیبین و رحبه و سپس ناظرِ دیوانِ وی گردید.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص 321؛ وفیات الاعیان، ج 5، ص 143.</ref>

پس از قتل عمادالدین زنگی در ۵۴۱ق، جانشین و فرزند وی سیف‌الدین غازی (حک: ۵۴۱–۵۴۴) جواد اصفهانی را وزیر خود گردانید.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص 322؛ وفیات الاعیان، ج 5، ص 144.</ref> او در این دوره قدرت و ثروت بسیار به دست آورد و از آن‌روی که در مدت وزارت خود بذل و بخشش فراوان می‌کرد، به«جواد» شهرت یافت.<ref>وفیات الاعیان، ج 5، ص 144.</ref> در دورة امارت قطب‌الدین مودود (حک: ۵۴۴–۵۶۴)، جانشین و برادر سیف‌الدین غازی، جواد اصفهانی همچنان در مسند وزارت باقی ماند. اما در ۵۵۸ق قطب‌الدین مودود بر وی خشم گرفت و به زندانش افکند؛ و او در ۵۵۹ق در زندان درگذشت.<ref>الکامل، ج 11، ص 306-307؛ وفیات الاعیان، ج 5، ص 145.</ref> گویا افزایش نفوذ وی بر مودود گران آمده و موجب هراسش شده بود.<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص145.</ref> برخی علت دستگیر شدن وی را سعایت از او نزد مودود به سبب افزایش جود و کرمش دانسته‌اند.<ref>مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ص 154؛ العقد الثمین، ج 2، ص309-310.</ref>

== عمران در حرمین ==

جواد اصفهانی با اینکه در زمان حیات خود به حج نرفت،<ref>رحلة ابن جبیر، ص91-92.</ref> اقدامات عمرانی و خدمات اجتماعی مهم و فراوانی در حرمین شریفین انجام داد که در منابع تاریخی، برخی از آنها انعکاس یافته است.

===مکه===  

جمال‌الدین در ۵۴۹ق، شخصی را از طرف خود به مکه فرستاد تا با مبلغ پنج هزار درهم، خانه کعبه را از داخل و نیز ارکان آن را با پوششی از صفحات طلا و نقره آراسته کند.<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص514.</ref> سپس در ۵۵۰ق، درِ خانه کعبه را بازسازی کرد و برای آن پوششی از نقره آب‌طلاکاری شده ساخت و نام خلیفة عباسی المقتفی لأمر الله (خلافت: ۵۳۰–۵۵۵) را بر آن نوشت.<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص515.</ref> او آستانة درِ کعبه را با صفحه‌ای از طلا مزین نمود<ref>رحلة ابن جبیر، ص92.</ref> و حجر اسماعیل را بازسازی کرد.<ref>الکامل، ج11، ص308؛ مرآة الزمان، ص154؛ العقد الثمین، ج2، ص309.</ref> در ۵۵۰ یا ۵۵۱ق همه ورودی‌های مسجدالحرام را بازسازی کرد<ref>اتحاف الوری، ج2، ص516.</ref> و بر ارتفاع آنها افزود.<ref>مرآة الزمان، ص154؛ العقد الثمین، ج2، ص309.</ref> در ۵۵۲ق نیز مناره باب عمره را ساخت.<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص 517.</ref> همچنین گنبد «سقایة العباس» را از چوب ساخت، که تا ۸۰۷ق پابرجا بود و در آن سال تخریب و بازسازی شد.<ref>اتحاف الوری، ج 3، ص 443.</ref> او برای دریافت اجازة این اقدامات، برای المقتفی هدیه باارزشی فرستاد و برای امیر مکّه، عیسی بن فلیته (امارت: ۵۵۶–۵۵۰) هدایای نفیس و فراوانی، از جمله یک عمامه به قیمت سیصد دینار، فرستاد.<ref>الکامل، ج 11، ص 308.</ref>

همچنین یکی از دو حمّام موجود در این شهر در نیمه دوم قرن ششم که از حمام دیگر نیز بزرگ‌تر بوده، از آثار جواد اصفهانی بوده است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص91.</ref>

جواد اصفهانی در عرفات و منا نیز اقداماتی انجام داد. او در سال ۵۵۱ یا ۵۵۲ق،<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص 518.</ref> در عرفات آب‌انبارهایی ساخت و از منطقه «نعمان» به واسطه قنات‌هایی در دل زمین، آب را به آنجا انتقال داد و هر سال در ایام عرفات، [با باز کردن قنات‌ها] آب در این آب‌انبارها جاری می‌گشت.<ref>الکامل، ج 11، ص 308.</ref> او برای رساندن آب به عرفات، برای اعراب بنی‌شعبه که ساکن مناطق محل عبور آب بودند، مبلغی مقرّر کرد تا آب را بر حجاج نبندند،<ref>اتحاف الوری، ج 2، ص 518؛ رحلة ابن جبیر، ص91.</ref> اما آنها پس از وفات وی به بستن آب ادامه دادند.<ref>رحلة ابن جبیر، ص91.</ref>

جواد اصفهانی همچنین در بالای جبل الرحمه مسجدی ساخت و پله‌هایی را از پایین تا بالای کوه ایجاد کرد. تا پیش از این، مردم در بالا رفتن از کوه با سختی مواجه بودند. بازسازی مسجد خیف در منا از دیگر اقدامات وی است که در این راه اموال فراوانی صرف کرد.<ref>الکامل، ج 11، ص 308.</ref>

از مهم‌ترین اقدامات جواد اصفهانی در مدینه، ساختن حصاری در گرداگرد شهر بود<ref>الکامل، ج11، ص308؛ وفیات الاعیان، ج5، ص144.</ref> که شهر را در برابر حمله اعراب بادیه‌نشین محافظت می‌کرد.<ref>مرآة الزمان، ص 154؛ العقد الثمین، ج 2، ص309.</ref> او برای این کار اموال فراوانی صرف کرد<ref>رحلة ابن جبیر، ص92.</ref> و پس از ساخت حصار، خطیب مدینه جواد اصفهانی را بر منبر دعا می‌کرد.<ref>مرآة الزمان، ص 154؛ العقد الثمین، ج2، ص309.</ref>

برخی، از ساختن دو حصار برای مدینه به دست وی سخن گفته‌اند.<ref>رحلة ابن جبیر، ص91.</ref> اما سمهودی از مطری چنین نقل کرده است که جواد اصفهانی گرداگرد مسجدالنبی ساخت و سپس نورالدین محمود بن زنگی (حک: ۵۴۱–۵۶۹) در ۵۵۸ق حصار دیگری در گرداگرد شهر ساخت. سپس خود او چنین نتیجه‌گیری کرده است که نورالدین محمود حصار دیگری نساخته، بلکه حصار جواد اصفهانی را تکمیل کرده است.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص270-271.</ref>

از دیگر اقدامات جواد اصفهانی در مدینه، بازسازی بخش‌هایی از مسجدالنبی<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص144.</ref> و سنگ‌کاری حجره قبر پیامبر(ص) بود<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص272.</ref> و مسجد قبا را نیز در ۵۵۵ق بازسازی کرد.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص24.</ref>

او نزدیک مسجدالنبی رباطی ساخت تا پس از مرگ در آن دفن شود.<ref>الکامل، ج 11، ص 306-307؛ وفاء الوفاء، ج2، ص272.</ref> این رباط در مقابل «باب عثمان» (از درهای مسجدالنبی) قرار داشت و جواد آن را بر فقرا (دروایش) عجم (= ایرانی؟) وقف کرده بود.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص272.</ref> مقبره‌ای که او در این رباط برای خود ساخته بود، مقابل حجره قبر پیامبر(ص) قرار داشت و در آن پنجره‌ای به سوی پنجره روضه پیامبر(ص) باز می‌شد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص103؛ وفاء الوفاء، ج2، ص272.</ref> میان این مقبره و حجره نبوی تنها ۱۵ ذراع<ref>الکامل، ج11، ص307.</ref> یا به اندازة عرض خیابان<ref>مرآة الزمان، ص155-156؛ العقد الثمین، ج2، ص311.</ref> فاصله بود.

ذهبی ساخت مدرسه‌ای را در مدینه به جواد اصفهانی نسبت داده است<ref>سیر اعلام النبلاء، ج20، ص349.</ref> که با توجه به سکوت سایر منابع در این باره، احتمالاً مقصود ذهبی، رباط وی است.

او همچنین هر سال برای فقیران و درماندگان ساکن مکه و مدینه، اموال و لباس‌هایی را، به مقداری که برای یک سال آنها کافی باشد، می‌فرستاد.<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص144.</ref>

جواد اصفهانی پس از درگذشت در ۵۵۹ق، در ابتدا در موصل به خاک سپرده شد. سپس در ۵۶۰ق، بنا بر وصیتش جنازه‌اش به مدینه منتقل و در این شهر دفن شد.<ref>الکامل، ج11، ص306؛ وفیات الاعیان، ج5، ص145.</ref> اسدالدین شیرکوه (مقتول ۵۶۴ق) هزینه انتقال تابوت وی به مدینه را تأمین و چند نفر را مأمور کرد که به نیابت از وی حج بگزارند و چند نفر دیگر را مأمور کرد که در طول مسیر حمل تابوت، برای وی قرآن بخوانند و به هر شهری برسند مردم را به نماز خواندن بر جنازه وی فرا بخوانند. در شهرهای تکریت، بغداد، حلّه، فَید، مکه و مدینه بر جنازه وی نماز خوانده شد.<ref>الکامل، ج11، ص307.</ref> همچنین جنازه او را وارد کوفه کردند و گویا در دو حرم امام علی(ع) و امام حسین(ع) در نجف و کربلا طواف دادند.<ref>مرآة الزمان، ص155؛ العقد الثمین، ج2، ص310.</ref>

جواد اصفهانی در زمات حیات دستور داده بود که از درِ قدیمی‌تر کعبه (که به دستور خود وی با درِ جدیدتری تعویض شده بود) برایش تابوتی بسازند. پیش از وفات نیز وصیت کرد تا پس از مرگ، او را در همین تابوت قرار داده و به گرد کعبه طواف دهند.<ref>رحلة ابن جبیر، ص92.</ref>

پس از ورود جنازه وی به حجاز، ابتدا آن را بالای کوه عرفات بردند<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص145؛ مرآة الزمان، ص155؛ العقد الثمین، ج2، ص311.</ref> و مردم مکه در عرفات گریه‌کنان به استقبال جنازه آمدند. سپس آن را به منا بردند و شترهایی را برای وی قربانی کردند.<ref>مرآة الزمان، ص155؛ العقد الثمین، ج2، ص311.</ref> سپس جنازه را به مکه بردند و در مدت حضور در مکه، روزی چند بار آن را اطراف کعبه طواف می‌دادند. سپس به مدینه منتقل کردند و پس از چند بار طواف به گرد حجره قبر پیامبر(ص)، به خاک سپردند.<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص145؛ مرآة الزمان، ص 155؛ العقد الثمین، ج2، ص311.</ref> ذهبی این کار را مخالف سنت پیامبر دانسته است.<ref>تاریخ الاسلام، ص 293.</ref> سپس او را در مقبره‌اش به خاک سپردند.<ref>الکامل، ج11، ص307؛ مرآة الزمان، ص 155-156؛ العقد الثمین، ج 2، ص311.</ref> برخی محل دفن وی را بقیع ذکر کرده‌اند<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص145.</ref> که صحیح نیست.

جواد اصفهانی پسری به نام جلال‌الدین ابوالحسن علی داشت که چندی وزیر سیف‌الدین غازی بن قطب‌الدین مودود (حک: ۵۶۵–۵۷۶) بود. او در ۵۷۴ق در دُنیسَر (شهری نزدیک ماردین در منطقه جزیره) درگذشت و جنازه‌اش را به موصل و سپس به مدینه منتقل کردند و در آرامگاه پدرش به خاک سپردند.<ref>وفیات الاعیان، ج5، ص146-147.</ref>

* اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد ( -۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.

* تاریخ دولة آل سلجوق، محمد بن محمد الاصفهانی ( - ۵۹۷ق)، به کوشش یحیی مراد، بیروت، دارالعلمیه، ۱۴۲۵ق.

* رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد بن جبیر ( -۶۱۴ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.

* سیر اعلام النبلاء، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی ( -۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.

* العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی ( -۸۳۲ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.

* الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.

* مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، یوسف بن قزاوغلی سبط ابن الجوزی( - ۶۵۴ق)، حیدرآباد دکن، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۷۱ق.

* الوافی بالوفیات، خلیل بن ابیک الصفدی ( -۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.

* وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی ( -۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.

* وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبته العِیان، احمد بن محمد بن خلکان ( -۶۸۱ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.