خدمت ایرانیان در حرمین: تفاوت میان نسخه‌ها

خدمت به حرمین به ویژه ساخت بناهای دارای سود همگانی و بازسازی بناهای مقدس حرمین، همواره مورد توجه پادشاهان و مردم ایران بوده است. کهن‌ترین گزارش‌ها از ارسال هدایا به دست حاکمان ایران پس از اسلام، مربوط به حج‌گزاری طاهر بن عبدالله بن طاهر (م. ۲۴۸ق) و اهدای قفلی زرین به [[کعبه]] از سوی او است که از هزار مثقال طلا ساخته شده بود. محمد بن عبدالله بن طاهر از دیگر اعضای خاندان طاهریان که به سال ۲۴۶ق. امیرالحاج بود، نیز در این سال اموالی فراوان میان مردم مکه و مدینه انفاق کرد.<ref>تاریخ طبری، ج9، ص221؛ اتحاف الوری، ج2، ص290، 325.</ref>

گزارش دیگر که از اهتمام شاهان ایرانی در خدمت به حرمین در دست است، مربوط به هدایایی است که نوح بن منصور سامانی (حک: ۳۶۵–۳۸۷ق) هر سال به دست وزیرش احمد خوارزمی به حرمین می‌فرستاد.<ref>ترجمه تاریخ یمینی، ص36.</ref> از میان حکمرانان آل‌بویه، نام عضدالدوله به دلیل خدماتش در آبادانی راه‌های حج، بازسازی چاه‌های آب در مسیر حاجیان، یاری به مجاوران مکه و مدینه، فراهم ساختن جامه کعبه که از دیبای شوشتر بود و در این شهر بافته می‌شد، و نیز ساختن دیواری برای مدینه با هدف پیشگیری از حمله راهزنان در تاریخ حرمین ثبت شده است.<ref>تجارب الامم، ج6، ص457؛ احسن التقاسیم، ص254؛ وفاء الوفاء، ج3، ص106؛ مآثر الملوک، ص117.</ref>

==هدایای پادشاهان غزنوی==

درباره هدایای پادشاهان غزنوی (۳۶۶–۵۸۲ق) به حرمین، منابع از تهیه جامه‌ای برای کعبه به فرمان [[محمود غزنوی]] (۳۸۸–۴۲۱ق) گزارش می‌دهند که بعدها در دوران سلجوقیان به دستور خواجه نظام‌الملک طوسی و به دست ابونصر استرآبادی به سال ۴۶۶ق. به مکه برده و بر [[دیوار کعبه]] نصب شد.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص476.</ref> ابراهیم بن مسعود بن محمود بن سبکتکین (م. ۴۸۱ق) از دیگر شاهان غزنوی است که هر سال قرآنی به خط خود می‌نوشت و برای مکه وقف می‌کرد و همراه هدایای دیگر به مکه می‌فرستاد.<ref>الکامل، ج10، ص167.</ref>

در میان پادشاهان سلجوقی نیز نام ملکشاه (۴۶۵–۴۸۵ق) فرزند آلب‌ارسلان به دلیل توجه فراوان به حج شهرت دارد. او به ساختمان مناره‌ها و چاه‌ها در راه مکه پرداخت و مالیات بر کاروانیان حج را برانداخت.<ref>تاریخ دولة آل سلجوق، ص228؛ الکامل، ج10، ص213؛ سلجوقنامه، ص32.</ref>

ایلخانان نیز پس از قبول اسلام به حج اهمیت فراوان می‌دادند. چنان‌که پیشتر گذشت، در دوران احمد تکودار، حاصل موقوفات حرمین در ایران گردآوری و به مکه فرستاده شد و غازان خان نیز جامه‌ای برای کعبه فراهم کرد و اموالی فراوان برای انفاق در مکه به حج فرستاد. ابوسعید ایلخان نیز همراه کاروانیان اموال بسیار برای انفاق در مکه راهی می‌کرد. امیران و وزیران ابوسعید نیز در توجه به حج با او شریک بودند. به سال ۷۱۸ق. علیشاه وزیر ابوسعید که به تازگی جای خواجه رشیدالدین را گرفته بود، دو قفل زرین آراسته با گوهرها و سنگ‌های قیمتی برای نصب بر در کعبه همراه کاروان فرستاد.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص160-161.</ref> از آن مهم‌تر، کار بازان بود که به نیابت از چوپان، امیر مقتدر ایلخانی، به ساختن نهری برای رساندن آب به مکه پرداخت که بعدها به نهر بازان شناخته شد.<ref>اتحاف الوری، ج3، ص182؛ روضة الصفا، ج5، ص4381؛ العقد الثمین، ج1، ص126.</ref> ساختن مدرسه‌ای در مدینه که به نام او مدرسه چوپانیه/ جوبانیه خوانده می‌شد، از دیگر کارهای عمرانی چوپان در حرمین است. جسد وی را پس از مرگ برای دفن همراه کاروان حج به سال ۷۲۸ق. به مدینه فرستادند.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج3، ص213؛ روضة الصفا، ج5، ص4380-4381؛ وفاء الوفاء، ج3، ص26.</ref>

نام سلسله آل مظفر نیز به دلیل موقوفات شاه شجاع (حک: ۷۵۹–۷۶۵ق) در تاریخ حرمین ماندگار شده است. شاه شجاع در مکه کاروانسرایی ساخت و کتاب‌هایی را برای آن وقف کرد.<ref>العقد الثمین، ج5، ص3-4؛ تاریخ آل مظفر، ص96.</ref> مسؤول کارهای شاه شجاع در مکه، محمد بن اسحق شیرازی بود که از دانشوران دوران خود به شمار می‌رفت و در دانش طب دستی توانمند داشت و ۳۰ سال در مکه مجاور بود و به اخلاق نیکو شهرت داشت.<ref>العقد الثمین، ج1، ص409-410.</ref>

از میان هدایای پادشاهان ایرانی به حرمین، جامه‌ای که شاهرخ تیموری در سال ۸۴۸ق. به مکه فرستاد، در تاریخ بازتاب فراوان داشته است. این جامه که در [[یزد]] بافته شده بود، به دست هیاتی از بزرگان دولت تیموری به مصر فرستاده شد و سپس آن را به مکه بردند و بر کعبه آویختند. تهیه پوشش کعبه به‌طور سنتی بر عهده مصریان بود و این افتخاری به شمار می‌رفت که مصریان نمی‌خواستند از دست بدهند. شاهرخ تیموری به ملک‌الاشرف برسبای نامه نوشت تا اجازه فرستادن جامه کعبه را بگیرد. اما ملک‌الاشرف (حک: ۸۲۵–۸۴۲ق) در پاسخ، تهیه جامه کعبه را ویژه مصریان دانست. با مرگ ملک‌الاشرف به سال ۸۴۱ق؛ و نشستن الملک الظاهر (حک: ۸۴۲–۸۵۷ق) به جای او، روابط حکومت مصر با شاهرخ تیموری بهبود یافت و اجازه نصب پرده کعبه به شاهرخ داده شد.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج3، ص632؛ جامع مفیدی، ج3، ص156؛ النجوم الزاهره، ج15، ص52، 364-365.</ref>

از موقوفه‌ای که در دوران شاه عباس صفوی برای سادات مدینه وقف شد، پیش از این سخن گفتیم. از دیگر هدایای پادشاهان صفوی به حرمین، باید از یک شمامه (گوی مرکب از مواد خوشبوکننده) یاد کرد که سلطان حسین صفوی به سال ۱۱۱۹ق. برای نصب در [[حجره پیامبر]] به مدینه فرستاد. این شمامه ارزش بسیار فراوان داشت و با طلا و الماس و یاقوت تزیین شده بود؛ اما به دلیل سهل‌انگاری خادمان حرم، از میان رفت.<ref>منائح الکرم، ج5، ص433-434.</ref>

گزارش‌هایی درباره هدایای شاهان قاجار در زمینه امور حج و حرمین نیز در دست است که از جمله آن‌ها، یاری مظفرالدین شاه (حک: ۱۳۱۳–۱۳۲۴ق) به راه‌آهن حجاز است. دولت عثمانی برای ساخت راه‌آهن حجاز که [[دمشق]] را به مدینه متصل می‌کرد، از حکومت‌های کشورهای اسلامی یاری مالی خواست و شاه ایران ۵۰ هزار لیره عثمانی برای انجام این طرح یاری کرد.<ref>تاریخ مکه، ص579؛ التاریخ الشامل، ج3، ص13.</ref>

==در دوران پهلوی==

در دوران پهلوی، پیشنهادی از سوی مسؤولان دولت ایران برای ساختن سایبانی در بقیع برای زائران به مسؤولان عربستان ارائه شد که به دلیل مخالفت دولت سعودی به نتیجه نرسید. به سال ۱۳۷۸ش. نیز پیشنهادی مشابه از مسؤولان جمهوری اسلامی ایران برای ساختن سایه‌بان و سنگفرش کردن قبرستان با هزینه دولت ایران به مسؤولان سعودی ارائه شد که بی‌پاسخ ماند.<ref>میقات حج، ش46، ص166-167، «تخریب بقیع به روایت اسناد.</ref><ref>ش30، ص70، «مصاحبه با آیت‌الله‌هاشمی رفسنجانی.</ref> افزون بر این‌ها، معمولاً هر سال از گلاب ایران برای شستشوی کعبه استفاده می‌کنند.<ref>حج25، ص45؛ گل‌واژه‌های حج و عمره، ص462.</ref>

خدمت به حرمین، اختصاص به شاهان نداشت. افزون بر پادشاهان، نام بسیاری از بازرگانان و ثروتمندان ایرانی نیز به دلیل خدمت به اهل حرمین یا ساخت بناهای عمومی یا بازسازی برخی بناهای مقدس حرمین، در تاریخ ثبت شده است. ابراهیم بن محمد بن علی، معروف به ابونصر فارسی استرآبادی (م. ۴۶۶ق) از افرادی است که به دلیل فراوانی تلاش‌های خیرخواهانه‌اش در مکه و مدینه، به لقب مغیث‌الحرمین نامبردار شد. علی بن محمد بن علی، برادر ابونصر، نیز در این کارها با او همکاری داشته است. برخی او را فرستاده آلب‌ارسلان شاه سلجوقی به شمار آورده‌اند. پرداخت سی هزار دینار به حاکم مکه که برای بازسازی بخش‌هایی از مسجدالحرام و بازسازی نهر زبیده هزینه شد، بازسازی [[مسجد هلیجه]]، تهیه [[جامه کعبه]]، نقره‌کاری [[ناودان کعبه]]، و بخشش فراوان به فقیران مکه و مدینه از خدمات او به حرمین است.<ref>العقد الثمین، ج3، ص261-262؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص256-257.</ref>

ابراهیم بن حسین فارسی، معروف به رامشت (م. ۵۳۴ق) از دیگر بازرگانان و ثروتمندان ایرانی ساکن مکه است که به دلیل کارهای عمرانی‌اش در مکه و مدینه، از شهرت فراوان برخوردار است. کاروانسرایی که او به سال ۵۲۹ق. در مکه ساخت و برای صوفیان و فقیران وقف کرد، سده‌ها به نام کاروانسرای رامشت خوانده می‌شد. به سال ۵۳۲ق. هنگامی که جامه کعبه از سوی خلیفه عباسی به مکه نرسید، رامشت فارسی با پول خود جامه‌ای برای کعبه فراهم کرد که هجده هزار دینار ارزش داشت. او همچنین ناودانی برای کعبه و حطیمی برای امام حنبلیان ساخت.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص504-505؛ شفاء الغرام، ج1، ص609؛ العقد الثمین، ج4، ص385-386.</ref>

محمد بن علی بن ابی منصور اصفهانی، معروف به جواد اصفهانی (م. ۵۵۹ق) که وزیر اتابک قطب‌الدین زنگی، حاکم سلجوقی [[موصل]]، بود، ایرانی دیگری است که به دلیل فراوانی خیرات و انفاق‌هایش به الجواد شناخته شد. نوسازی [[مسجد خیف]] در منا، تزیین کعبه با طلا، بازسازی مسجدی بر [[کوه عرفات]]، ساختن برکه‌ها، بازسازی قنات‌ها، ساختن دیواری برای شهر مدینه، بازسازی بخش‌هایی از [[مسجد نبوی]]، و انفاق اموال فراوان از کارهای نیک او است. هنگامی که جواد اصفهانی درگذشت، پیکرش را به مکه و مدینه بردند و در مدینه به خاک سپردند.<ref>الکامل، ج11، ص306-308؛ العقد الثمین، ج2، ص212؛ وفاء الوفاء، ج3، ص9، 155.</ref>

گزارشی که ابن‌جبیر از بازسازی [[چاه زمزم]] به دست یک ایرانی ناشناس ارائه می‌کند، نشان می‌دهد که نام همه ایرانیانی که در بازسازی حرمین شریفین نقش داشته‌اند، در منابع تاریخی ثبت نشده است.<ref>رحلة ابن جبیر، ص93-94.</ref>

در دوران معاصر نیز شماری از ایرانیان در کارهای مربوط به آبادانی حرمین نقش داشته‌اند. از آن جمله باید از محمد کمال‌پور، مهندس ایرانی، که در ۱۳۴۴ش. به ریاض رفت و در راه‌اندازی سازمان نقشه‌برداری عربستان و تهیه نخستین نقشه هوایی از شهر مکه نقش داشت و نیز محمدعلی شهرستانی (زاده۱۳۱۱ش) مهندس عمران که طرح‌هایی برای اجرا در [[صحرای عرفات]] داد، نام برد.

  | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/8027