احبار: تفاوت میان نسخه‌ها
Seyedjavad (بحث | مشارکت‌ها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''احبار''' به دانشمندان اهل کتاب گفته می‌شود. برخی آن را مخصوص دانشمندان یهود دانسته‌اند؛ هرچند که بعدها [[اسلام|مسلمان]] هم شده باشند. احبار چهار بار در [[قرآن کریم|قرآن]] آمده است و [[خدا|خداوند]] در آن آیات علمای مسیحی و یهودی را خطاب قرار می‌دهد. | |||
بر پایه آیات قرآن و دیگر منابع اسلامی، احبار یهود نشانه‌ها و محل ظهور و هجرت [[حضرت محمد (ص)|پیامبر اسلام(ص)]] را در تورات و زبور خوانده و از نسل‌های گذشته شنیده بودند؛ اما بسیاری از آنان این حقایق را کتمان می‌کردند. همچنین گفت‌وگوها و مناظره‌هایی میان احبار یهود و [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] صورت گرفت. | |||
==مفهوم‌شناسی== | ==مفهوم‌شناسی== | ||
احبار در لغت به‌معنای عالم و دانشمند<ref>مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۲۱۵</ref> و در اصطلاح به دانشمندان اهل کتاب گفته می‌شود. برخی آن را مخصوص دانشمندان یهود دانسته‌اند؛ هرچند که بعدها [[اسلام|مسلمان]] هم شده باشند.<ref>العین، ج۳، ص۲۱۸؛ التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۳۷.</ref> | |||
به گفته سید محمدحسین طباطبائی، مفسر شیعه، احبار، گروهی از علمای اهل کتاب بودند که احکام و دستورات خداوند را حفظ می‌کردند تا از تغییر و تحریف محفوظ بماند.<ref>المیزان، ج۵، ص۳۴۲.</ref> | |||
برخی این واژه را غیر عربی و برگرفته از کلمه عِبری «حابر» به معنای جادوگری و تمرین سحر یا «حابار» به معنای ساحر و کاهن دانسته‌اند. آمدن ریشه حبر به معنای سحر در زبان عبری و رواج کهانت و جادوگری از زمان‌های گذشته در میان دانشمندان [[یهود]]، مؤید این نظر معرفی شده است.<ref>التحقیق، ج۲، ص۱۵۵.</ref> | |||
== احبار قرآنی== | == احبار قرآنی== | ||
کلمه احبار چهار بار در [[قرآن کریم|قرآن]] آمده است و خداوند علمای مسیحی و یهودی را خطاب قرار می‌دهد: احکام نازل شده از خداوند، در تورات هم آمده است،<ref>سوره مائده، آیه ۴۴.</ref> سرزنش عالمان به سبب ترک امر به معروف و نهی از منکر و سکوت در برابر گناه،<ref>سوره مائده، آیه ۳۱.</ref> توبیخ یهودیان به دلیل پیروی از عالمانی که احکام خدا را تغییر می‌دادند<ref>سوره توبه، آیه ۳۱.</ref> و دستور خدا به دوری مسلمانان از عالمان فاسد.<ref>سوره توبه، آیه ۴۴.</ref> | |||
== احبار و بشارت ظهور پیامبر گرامی(ص) == | == احبار و بشارت ظهور پیامبر گرامی(ص) == | ||
=== آگاهی از بشارت ظهور === | === آگاهی از بشارت ظهور === | ||
بر پایه | بر پایه آیات قرآن و دیگر منابع اسلامی، دانشوران و احبار یهود نشانه‌ها و محل ظهور و هجرت پیامبر خاتم را در تورات و زبور خوانده و از نسل‌های گذشته شنیده بودند؛ ولی بسیاری از آنان این حقایق را کتمان می‌کردند. بنابر آیه ۱۵۷ سوره اعراف، بشارت بعثت پیامبر اسلام(ص) و ویژگی‌های ایشان در تورات و انجیل آمده است. این نشانه‌ها به‌اندازه‌ای روشن بود که آن‌ها حضرت محمد(ص) را مانند فرزندان خود می‌شناختند؛ ولی گروهی از آنان این حقایق را آگاهانه کتمان می‌کردند.<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۴۲۶؛ الصافی، ج۵، ص۴۶؛ المیزان، ج۱، ص۳۲۶-۳۲۷؛ الامثل، ج۱، ص۴۲۰.</ref> (سوره بقره، آیه ۱۴۶) بر پایه همین آگاهی‌های پیشین، یهودیان و دانشورانشان همواره در برابر تعدّی و تجاوز اعراب، چشم امید به ظهور منجی داشتند و آن‌گاه که یهودیان یثرب با دو قبیله اوس و خزرج درگیر می‌شدند، می‌گفتند: به زودی با پیروی از پیامبری که ظهور خواهد کرد، شما را مانند قوم عاد و ارم از میان می‌بریم و بت‌هایتان را نابود می‌کنیم. آنان پس از بعثت پیامبر(ص) به سبب حسادت و سودخواهی، به او کفر ورزیدند؛ اما انصار که با شنیدن گزارش‌ها و صفات پیامبر موعود از زبان یهودیان، آماده این رویداد شده بودند، به اسلام گرویدند.<ref>الکافی، ج۸، ص۳۱۰؛ امتاع الاسماع، ج۳، ص۳۵۹؛ الصافی، ج۱، ص۱۶۰.</ref> (سوره بقره، آیه ۸۹) | ||
در منابع تاریخی مسلمانان نیز گزارش‌های گوناگون درباره آگاهی دانشوران یهود از زمان ظهور پیامبر گرامی(ص) و نام و محل هجرت و خاتمیت ایشان در دست است.<ref>البدایة و النهایه، ج۲، ص۳۲۷؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۱، ص۲۱۴؛ امتاع الاسماع، ج۳، ص۳۵۵.</ref> هنگامی که تُبَّع بن حسان، از پادشاهان سلسله حمیر در یمن، با حمله به یهودیان مدینه بر آنان چیره شد، تصمیم گرفت که مدینه را ویران کند. احبار یهود به او گفتند: تو قادر به این کار نخواهی بود؛ زیرا این سرزمین محل هجرت پیامبری از فرزندان اسماعیل(ع) است که در مکه مبعوث خواهد شد. تُبَّع که از دانش آنان آگاه بود، از ویران‌کردن مدینه چشم پوشید و با جمعی از احبار روانه مکه شد. گروهی از اطرافیان، تبع را تحریک کردند تا با ویران ساختن مکه، اموال و گنج‌های آن را غارت کرده، با سنگ‌های آن بنایی در یمن بسازد تا اعراب برای زیارت به آن‌جا روند. احبار یهود ضمن بازداشتن وی از این کار، کعبه را خانه خدا خواندند که هرکس قصد آسیب رساندن به آن را داشته باشد، نابود خواهد شد. همان شب تبع به سختی بیمار شد. احبار از وی خواستند در صورتی که قصد دست‌اندازی به کعبه را دارد، از آن چشم بپوشد تا بهبود یابد. وی چنین کرد و بهبود یافت. از آن پس، او همواره کعبه را تکریم می‌کرد و آن را با پارچه‌ای پوشاند و مناسک حج را انجام داد. وی آن دانشوران یهودی را همراه خود به یمن برد و خود و همه قومش به دین یهود گرویدند.<ref>المعارف، ص۶۳۴-۶۳۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۹۷-۱۹۸؛ قس: بحار الانوار، ج۱۵، ص۲۱۴.</ref> | در منابع تاریخی مسلمانان نیز گزارش‌های گوناگون درباره آگاهی دانشوران یهود از زمان ظهور پیامبر گرامی(ص) و نام و محل هجرت و خاتمیت ایشان در دست است.<ref>البدایة و النهایه، ج۲، ص۳۲۷؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۱، ص۲۱۴؛ امتاع الاسماع، ج۳، ص۳۵۵.</ref> هنگامی که تُبَّع بن حسان، از پادشاهان سلسله حمیر در یمن، با حمله به یهودیان مدینه بر آنان چیره شد، تصمیم گرفت که مدینه را ویران کند. احبار یهود به او گفتند: تو قادر به این کار نخواهی بود؛ زیرا این سرزمین محل هجرت پیامبری از فرزندان اسماعیل(ع) است که در مکه مبعوث خواهد شد. تُبَّع که از دانش آنان آگاه بود، از ویران‌کردن مدینه چشم پوشید و با جمعی از احبار روانه مکه شد. گروهی از اطرافیان، تبع را تحریک کردند تا با ویران ساختن مکه، اموال و گنج‌های آن را غارت کرده، با سنگ‌های آن بنایی در یمن بسازد تا اعراب برای زیارت به آن‌جا روند. احبار یهود ضمن بازداشتن وی از این کار، کعبه را خانه خدا خواندند که هرکس قصد آسیب رساندن به آن را داشته باشد، نابود خواهد شد. همان شب تبع به سختی بیمار شد. احبار از وی خواستند در صورتی که قصد دست‌اندازی به کعبه را دارد، از آن چشم بپوشد تا بهبود یابد. وی چنین کرد و بهبود یافت. از آن پس، او همواره کعبه را تکریم می‌کرد و آن را با پارچه‌ای پوشاند و مناسک حج را انجام داد. وی آن دانشوران یهودی را همراه خود به یمن برد و خود و همه قومش به دین یهود گرویدند.<ref>المعارف، ص۶۳۴-۶۳۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۹۷-۱۹۸؛ قس: بحار الانوار، ج۱۵، ص۲۱۴.</ref> | ||
| خط ۵۶: | خط ۳۸: | ||
برخورد احبار و یهودیان با پیامبر گرامی(ص) در مدینه را می‌توان به سه بخش قسمت کرد: | برخورد احبار و یهودیان با پیامبر گرامی(ص) در مدینه را می‌توان به سه بخش قسمت کرد: | ||
==== أ. برخورد احتیاط‌آمیز ==== | |||
برخورد نخستین، بیشتر سکوت در برابر پیامبر اکرم(ص)، نپذیرفتن دعوت و انکار رسالت ایشان و مانند آن بود. در این مرحله، آنان رویکردی احتیاط‌آمیز درباره پیامبر(ص) و اسلام داشتند و دشمنی خود را کامل بروز نمی‌دادند. رسول خدا(ص) بر پایه دستور قرآن، اهل کتاب را به گفتوگو و اتحاد بر محور توحید دعوت کرد که وجه مشترک رسالت پیامبران بود. (سوره آل عمران، آیه ۶۴؛ سوره عنکبوت، ۴۶) نماز گزاردن مسلمانان به سوی بیت المقدس، مورد استقبال اهل کتاب قرار گرفت<ref>سبل الهدی، ج۱۲، ص۵۶.</ref> و خداوند خوردن ذبایح اهل کتاب و ازدواج با زنان آن‌ها را تجویز کرد. (سوره مائده، آیه ۵) بر پایه گزارش اهل سنت، پیامبر(ص) پیش از هجرت در روز دهم محرم روزه می‌گرفت<ref>صحیح البخاری، ج۲، ص۱۵۹، ۲۵۰.</ref> و هنگامی که در مدینه یهودیان را دید که در آن روز به سبب رهایی حضرت موسی(ع) و بنی‌اسرائیل از دست فرعون روزه می‌گیرند، خود و پیروانش را به حضرت موسی(ع) نزدیک‌تر خواند و سفارش کرد که مسلمانان نیز آن روز را روزه بگیرند.<ref>صحیح البخاری، ج۲، ص۲۵۰-۲۵۱؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۲، ص۳۷۷.</ref> این‌ها مایه خشنودی احبار و یهودیان می‌شد و پیامبر(ص) با این رویکرد مسالمت‌آمیز به آنان فرصت می‌داد تا به مسلمانان نزدیک شده، با فهم آیین اسلام از آن پیروی کنند.<ref>المستوطنات الیهودیه، ص۷۶.</ref> | |||
==== ب. برخورد دشمنانه ==== | |||
در این مرحله، آنان به توطئه، ایجاد شبهه درباره اسلام، تلاش برای فریب مسلمانان، پرسیدن پرسش‌های سخت برای شکست دادن پیامبر(ص)، مشارکت در درگیری نظامی، و مانند آن پرداختند. نیرومندی اسلام در مدینه، روز به روز احبار و اشراف یهود را به کارشکنی بیشتر وامی‌داشت. آنان برای تضعیف اسلام و حکومت اسلامی، از هر ابزاری، از جمله همکاری با منافقان، بهره می‌جستند. سیره‌نگاران نام احباری را که در رویارویی با پیامبر گرامی نقشی برجسته داشتند، گزارش کرده‌اند؛ همچون: حُیی بن اخطب و برادرانش ابویاسر و جُدّی، سلام بن مُشکم، کنانه و سلام بن ربیع، کعب بن اشرف و برخی از احبار بنی‌نضیر.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۲، ص۳۵۹-۳۶۰؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۲، ص۳۴۲-۳۴۴.</ref> | |||
'''یک. تردیدافکنی''': یکی از ابزارهای احبار، تردیدافکنی در عقاید مسلمانان بود؛ به این شیوه که نخست به ایمان و مسلمانی تظاهر کرده، پس از چندی با اعلام بازگشت از اسلام تلاش می‌کردند تا به مسلمانان جرئت ارتداد دهند و در حقانیت اسلام تردید ایجاد کنند. خداوند با نزول آیه ۷۲ سوره آل عمران ضمن اشاره به این توطئه، مسلمانان را از آن آگاه کرد.<ref>جامع البیان، ج۳، ص۴۲۳؛ الامثل، ج۲، ص۵۵۵.</ref> نیز احبار یهود با یکدیگر سازش می‌کردند که در آغاز روز نزد پیامبر گرامی(ص) آیند و به ظاهر مسلمان شوند؛ ولی در پایان روز اعلام کنند که از دین اسلام برگشته‌اند. چون از آن‌ها درباره علت این کار سؤال می‌شد، می‌گفتند: ویژگی‌های محمد(ص) را از نزدیک دیدیم و هنگامی که به کتب دینی خود مراجعه کردیم، صفات و روش او را با آن نشانه‌ها سازگار نیافتیم. بدین سان، آنان می‌خواستند ایمان مسلمانان را سست کنند.<ref>جامع البیان، ج۳، ص۴۲۳؛ التفسیر الکبیر، ج۸، ص۹۹-۱۰۰؛ الصافی، ج۱، ص۳۴۷.</ref> | '''یک. تردیدافکنی''': یکی از ابزارهای احبار، تردیدافکنی در عقاید مسلمانان بود؛ به این شیوه که نخست به ایمان و مسلمانی تظاهر کرده، پس از چندی با اعلام بازگشت از اسلام تلاش می‌کردند تا به مسلمانان جرئت ارتداد دهند و در حقانیت اسلام تردید ایجاد کنند. خداوند با نزول آیه ۷۲ سوره آل عمران ضمن اشاره به این توطئه، مسلمانان را از آن آگاه کرد.<ref>جامع البیان، ج۳، ص۴۲۳؛ الامثل، ج۲، ص۵۵۵.</ref> نیز احبار یهود با یکدیگر سازش می‌کردند که در آغاز روز نزد پیامبر گرامی(ص) آیند و به ظاهر مسلمان شوند؛ ولی در پایان روز اعلام کنند که از دین اسلام برگشته‌اند. چون از آن‌ها درباره علت این کار سؤال می‌شد، می‌گفتند: ویژگی‌های محمد(ص) را از نزدیک دیدیم و هنگامی که به کتب دینی خود مراجعه کردیم، صفات و روش او را با آن نشانه‌ها سازگار نیافتیم. بدین سان، آنان می‌خواستند ایمان مسلمانان را سست کنند.<ref>جامع البیان، ج۳، ص۴۲۳؛ التفسیر الکبیر، ج۸، ص۹۹-۱۰۰؛ الصافی، ج۱، ص۳۴۷.</ref> | ||
| خط ۹۰: | خط ۷۴: | ||
بر پایه روایت زهری، در پی نامه تهدیدآمیز قریش، یهودیان بنی‌نضیر بر آن شدند که با ترفندی رسول خدا را به قتل رسانند. از این رو، از وی خواستند که همراه ۳۰ تن از یاران خود در منطقه‌ای میان یثرب و محل زندگی قبیله بنی‌نضیر با ۳۰ تن از احبار دیدار و گفتوگو کند تا اگر احبار به وی ایمان آورند، همه آنان نیز به وی بگروند. آن‌گاه که به سبب حضور یاران پیامبر(ص) آنان نتوانستند نقشه خود را اجرا کنند، از ایشان خواستند که با سه تن از یارانش به گفتوگو با سه تن از احبار بپردازد. این سه دانشور زیر جامه‌های خود خنجری پنهان کرده بودند. در پی آشکار شدن این توطئه از جانب یکی از زنان بنی‌نضیر، پیامبر(ص) به مدینه بازگشت و شش ماه پس از نبرد بدر، غزوه بنی‌نضیر شکل گرفت.<ref>المصنف، عبدالرزاق، ج۵، ص۳۵۹-۳۶۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۳۵۳-۳۵۶؛ الدر المنثور، ج۶، ص۱۸۹.</ref> رسول خدا به آنان ۱۰ روز فرصت داد تا سکونتگاه خود را ترک کنند. آن‌ها آماده مهاجرت شدند؛ اما عبدالله ابن اُبَی، سردسته منافقان مدینه، به حُیی ابن اخطب از احبار بزرگ بنی‌نضیر و رئیس آنان پیغام داد که اگر با پیامبر(ص) نبرد کنند، با ۲۰۰۰ رزمنده به یاریشان خواهد رفت. سلام بن مشکم، از احبار بنی‌نضیر، با یادآوری خیانت عبدالله بن اُبَی از حُیی خواست به وی اعتماد نکند؛ اما حُیی پیشنهاد عبدالله را پذیرفت و آماده مقاومت و نبرد با مسلمانان شد.<ref>المغازی، ج۱، ص۳۶۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۲۴-۲۲۵؛ السیرة الحلبیه، ج۲، ص۵۶۱.</ref> حُیی به ترمیم دژهای بنی‌نضیر پرداخت<ref>المغازی، ج۲، ص۳۶۸؛ تفسیر قمی، ج۲، ص۳۵۹؛ نور الثقلین، ج۵، ص۲۷۲.</ref> و هرچه را برای نبرد نیاز بود، همراه چارپایان درون آن‌ها جای داد.<ref>المغازی، ج۱، ص۳۶۸.</ref> پس از چندین روز مقاومت در برابر مسلمانان که قلعه‌های بنی‌نضیر را محاصره کرده بودند، حُیی ناگزیر از پیامبر(ص) خواست بر پایه پیشنهاد پیشین که اموال آنان را محترم می‌شمرد، سازش کنند. رسول خدا(ص) نپذیرفت و آنان ناگزیر شدند تنها با بردن اموال منقول خویش، زیستگاه خود را ترک کنند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۳، ص۶۸۳؛ فتوح البلدان، ج۱، ص۱۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۲۵.</ref> حُیی بن اخطب پس از کوچ بنی‌نضیر به منطقه خیبر، همچنان به دشمنی خود با پیامبر(ص) ادامه داد. او به مکه رفت و از سران قریش برای نبرد با مسلمانان یاری خواست.<ref>جامع البیان، ج۵، ص۱۸۸.</ref> وی و دیگر سران بنی‌نضیر با وعده‌های مالی، قبایلی بزرگ مانند غطفان و قَیس بن عیلان را با خود همراه ساختند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۳، ص۷۰۰؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۳۳؛ الارشاد، ج۱، ص۹۵-۹۶.</ref> نیز وی مخفیانه به مدینه، نزد یهودیان بنی‌قریظه رفت و آنان را با خود همراه نمود.<ref>نک: فتوح البلدان، ج۱، ص۲۳-۲۴؛ المصنف، ابن ابی شیبه، ج۸، ص۵۰۳.</ref> این تلاش‌ها زمینه‌ساز نبرد احزاب شد. سرانجام حُیی پس از نبرد احزاب و در محاصره بنی‌قریظه از سوی پیامبر(ص) و در میان آن قبیله به حکم سعد بن معاذ کشته شد.<ref>المصنف، ابن ابی شیبه، ج۸، ص۵۰۳؛ فتوح البلدان، ج۱، ص۲۳-۲۴.</ref> (← بنی‌نضیر) | بر پایه روایت زهری، در پی نامه تهدیدآمیز قریش، یهودیان بنی‌نضیر بر آن شدند که با ترفندی رسول خدا را به قتل رسانند. از این رو، از وی خواستند که همراه ۳۰ تن از یاران خود در منطقه‌ای میان یثرب و محل زندگی قبیله بنی‌نضیر با ۳۰ تن از احبار دیدار و گفتوگو کند تا اگر احبار به وی ایمان آورند، همه آنان نیز به وی بگروند. آن‌گاه که به سبب حضور یاران پیامبر(ص) آنان نتوانستند نقشه خود را اجرا کنند، از ایشان خواستند که با سه تن از یارانش به گفتوگو با سه تن از احبار بپردازد. این سه دانشور زیر جامه‌های خود خنجری پنهان کرده بودند. در پی آشکار شدن این توطئه از جانب یکی از زنان بنی‌نضیر، پیامبر(ص) به مدینه بازگشت و شش ماه پس از نبرد بدر، غزوه بنی‌نضیر شکل گرفت.<ref>المصنف، عبدالرزاق، ج۵، ص۳۵۹-۳۶۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۳۵۳-۳۵۶؛ الدر المنثور، ج۶، ص۱۸۹.</ref> رسول خدا به آنان ۱۰ روز فرصت داد تا سکونتگاه خود را ترک کنند. آن‌ها آماده مهاجرت شدند؛ اما عبدالله ابن اُبَی، سردسته منافقان مدینه، به حُیی ابن اخطب از احبار بزرگ بنی‌نضیر و رئیس آنان پیغام داد که اگر با پیامبر(ص) نبرد کنند، با ۲۰۰۰ رزمنده به یاریشان خواهد رفت. سلام بن مشکم، از احبار بنی‌نضیر، با یادآوری خیانت عبدالله بن اُبَی از حُیی خواست به وی اعتماد نکند؛ اما حُیی پیشنهاد عبدالله را پذیرفت و آماده مقاومت و نبرد با مسلمانان شد.<ref>المغازی، ج۱، ص۳۶۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۲۴-۲۲۵؛ السیرة الحلبیه، ج۲، ص۵۶۱.</ref> حُیی به ترمیم دژهای بنی‌نضیر پرداخت<ref>المغازی، ج۲، ص۳۶۸؛ تفسیر قمی، ج۲، ص۳۵۹؛ نور الثقلین، ج۵، ص۲۷۲.</ref> و هرچه را برای نبرد نیاز بود، همراه چارپایان درون آن‌ها جای داد.<ref>المغازی، ج۱، ص۳۶۸.</ref> پس از چندین روز مقاومت در برابر مسلمانان که قلعه‌های بنی‌نضیر را محاصره کرده بودند، حُیی ناگزیر از پیامبر(ص) خواست بر پایه پیشنهاد پیشین که اموال آنان را محترم می‌شمرد، سازش کنند. رسول خدا(ص) نپذیرفت و آنان ناگزیر شدند تنها با بردن اموال منقول خویش، زیستگاه خود را ترک کنند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۳، ص۶۸۳؛ فتوح البلدان، ج۱، ص۱۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۲۵.</ref> حُیی بن اخطب پس از کوچ بنی‌نضیر به منطقه خیبر، همچنان به دشمنی خود با پیامبر(ص) ادامه داد. او به مکه رفت و از سران قریش برای نبرد با مسلمانان یاری خواست.<ref>جامع البیان، ج۵، ص۱۸۸.</ref> وی و دیگر سران بنی‌نضیر با وعده‌های مالی، قبایلی بزرگ مانند غطفان و قَیس بن عیلان را با خود همراه ساختند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۳، ص۷۰۰؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۳۳؛ الارشاد، ج۱، ص۹۵-۹۶.</ref> نیز وی مخفیانه به مدینه، نزد یهودیان بنی‌قریظه رفت و آنان را با خود همراه نمود.<ref>نک: فتوح البلدان، ج۱، ص۲۳-۲۴؛ المصنف، ابن ابی شیبه، ج۸، ص۵۰۳.</ref> این تلاش‌ها زمینه‌ساز نبرد احزاب شد. سرانجام حُیی پس از نبرد احزاب و در محاصره بنی‌قریظه از سوی پیامبر(ص) و در میان آن قبیله به حکم سعد بن معاذ کشته شد.<ref>المصنف، ابن ابی شیبه، ج۸، ص۵۰۳؛ فتوح البلدان، ج۱، ص۲۳-۲۴.</ref> (← بنی‌نضیر) | ||
=== ج. مسلمان شدن برخی از احبار مدینه === | ==== ج. مسلمان شدن برخی از احبار مدینه ==== | ||
برخی از احبار با پی بردن به صداقت پیامبر گرامی(ص) در ادعای نبوت و سازگاری نشانه‌های پیامبر موعود در تورات با ایشان، به وی ایمان آوردند. از این میان، برجسته‌ترین افراد، عبدالله بن سلام، مُخَیریق و زید بن سَعنه بودند. | برخی از احبار با پی بردن به صداقت پیامبر گرامی(ص) در ادعای نبوت و سازگاری نشانه‌های پیامبر موعود در تورات با ایشان، به وی ایمان آوردند. از این میان، برجسته‌ترین افراد، عبدالله بن سلام، مُخَیریق و زید بن سَعنه بودند. | ||
| خط ۱۰۰: | خط ۸۴: | ||
== گفتوگوهای برخی از احبار با امام علی(ع) == | == گفتوگوهای برخی از احبار با امام علی(ع) == | ||
در منابع روایی، گزارش‌هایی درباره گفتوگوهای اعتقادی برخی از احبار با امامان معصوم | در منابع روایی، گزارش‌هایی درباره گفتوگوهای اعتقادی برخی از احبار با امامان معصوم(ع) آمده است. بر پایه برخی از این حدیث‌ها که از نظر سند مرسل هستند، بعضی از دانشوران یهود پس از آن که پاسخ پرسش‌های خود را از خلیفه اول نگرفتند، در راه بازگشت با امام علی(ع) دیدار کردند و درباره مکان خداوند از وی پرسیدند. امام خداوند را آفریدگار مکان و ظرف موجودات دانست و خود ذات الهی را فاقد ظرف و مکان و بزرگ‌تر از آن شمرد. آن‌گاه پرسید: اگر برای این سخن، دلیل و گواهی از کتاب خودتان بیاورم، مسلمان می‌شوید؟ سپس امام به گزارش برخی از کتاب‌های آنان اشاره کرد که روزی چند فرشته از جهت‌های گوناگون نزد موسی(ع) آمدند و همگی گفتند که از نزد خدا آمده‌اند. دانشمند یهودی پس از گواهی دادن به درستی این سخن، مسلمان شد.<ref>الارشاد، ج۱، ص۲۰۱-۲۰۲؛ الاحتجاج، ج۱، ص۳۱۲-۳۱۳.</ref> | ||
بر پایه گزارشی دیگر، یکی از احبار درباره زمان و مکان وجود یافتن خدا پرسید. امام با سرزنش او از وجود خداوند در هر زمان سخن گفت و خدا را آفریننده زمان و مکان دانست و این که زمان و مکان خدا را محدود نمی‌کند. آن دانشور پرسید: آیا تو پیامبری؟ امام خود را بنده و یکی از خادمان پیامبر گرامی(ص) خواند.<ref>الکافی، ج۱، ص۸۹-۹۰؛ التوحید، ص۱۷۴-۱۷۵.</ref> در گفت‌وگویی دیگر، امام علی(ع) در پاسخ یکی از احبار که از وی درباره دیدن خداوند پرسید، فرمود: من خدای نادیده را نمی‌پرستم؛ اما خداوند نه با چشم سر، بلکه با چشم دل و با ایمان حقیقی دیده می‌شود.<ref>الکافی، ج۱، ص۹۸؛ التوحید، ص۱۰۹. </ref> | بر پایه گزارشی دیگر، یکی از احبار درباره زمان و مکان وجود یافتن خدا پرسید. امام با سرزنش او از وجود خداوند در هر زمان سخن گفت و خدا را آفریننده زمان و مکان دانست و این که زمان و مکان خدا را محدود نمی‌کند. آن دانشور پرسید: آیا تو پیامبری؟ امام خود را بنده و یکی از خادمان پیامبر گرامی(ص) خواند.<ref>الکافی، ج۱، ص۸۹-۹۰؛ التوحید، ص۱۷۴-۱۷۵.</ref> در گفت‌وگویی دیگر، امام علی(ع) در پاسخ یکی از احبار که از وی درباره دیدن خداوند پرسید، فرمود: من خدای نادیده را نمی‌پرستم؛ اما خداوند نه با چشم سر، بلکه با چشم دل و با ایمان حقیقی دیده می‌شود.<ref>الکافی، ج۱، ص۹۸؛ التوحید، ص۱۰۹. </ref> | ||
| خط ۱۲۸: | خط ۱۱۲: | ||
| نویسنده = محمد باقر اسدی، علی اسدی | | نویسنده = محمد باقر اسدی، علی اسدی | ||
}} | }} | ||
* '''الاحتجاج''': ابومنصور الطبرسی ( | * '''الاحتجاج''': ابومنصور الطبرسی (درگذشت ۵۲۰ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، ۱۳۸۶ق | ||
* '''الارشاد''': المفید ( | * '''الارشاد''': المفید (درگذشت ۴۱۳ق.)، به کوشش آل البیت:، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق | ||
* '''اسباب النزول''': الواحدی ( | * '''اسباب النزول''': الواحدی (درگذشت ۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ق | ||
* '''الاستیعاب''': ابن عبدالبر ( | * '''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (درگذشت ۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق | ||
* '''اسد الغابه''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری ( | * '''اسد الغابه''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی | ||
* '''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی ( | * '''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق | ||
* '''اضواء علی السنة المحمدیه''': محمود ابوریه ( | * '''اضواء علی السنة المحمدیه''': محمود ابوریه (درگذشت ۱۳۸۵ق.)، دار الکتاب الاسلامی | ||
* '''اضواء علی الصحیحین''': محمد صادق النجمی، ترجمه: کمالی، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۹ق | * '''اضواء علی الصحیحین''': محمد صادق النجمی، ترجمه: کمالی، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۹ق | ||
* '''الاعلاق النفیسه''': احمد بن عمر، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م | * '''الاعلاق النفیسه''': احمد بن عمر، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م | ||
* '''الاغانی''': ابوالفرج الاصفهانی ( | * '''الاغانی''': ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت ۳۵۶ق.)، به کوشش علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار الفکر | ||
* '''امتاع الاسماع''': المقریزی ( | * '''امتاع الاسماع''': المقریزی (درگذشت ۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق | ||
* '''الامثل''': مکارم الشیرازی، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب۷، ۱۴۲۱ق | * '''الامثل''': مکارم الشیرازی، قم، مدرسة الامام علی بن ابی‌طالب۷، ۱۴۲۱ق | ||
* '''بحار الانوار''': المجلسی ( | * '''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق | ||
* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر ( | * '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق | ||
* '''تاج العروس''': الزبیدی ( | * '''تاج العروس''': الزبیدی (درگذشت ۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق | ||
* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی ( | * '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق | ||
* '''تاریخ الخمیس''': حسین بن محمد الدیاربکری ( | * '''تاریخ الخمیس''': حسین بن محمد الدیاربکری (درگذشت ۹۶۶ق.)، بیروت، مؤسسة شعبان، ۱۲۸۳ق | ||
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری ( | * '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت ۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق | ||
* '''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر ( | * '''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (درگذشت ۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق | ||
* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّة النمیری ( | * '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّة النمیری (درگذشت ۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق | ||
* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب ( | * '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (درگذشت ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق | ||
* '''تاریخ الیهود فی بلاد العرب''': اسرائیل والفنسون، قاهره، مطبعة الاعتماد، ۱۹۲۷م | * '''تاریخ الیهود فی بلاد العرب''': اسرائیل والفنسون، قاهره، مطبعة الاعتماد، ۱۹۲۷م | ||
* '''التبیان''': الطوسی ( | * '''التبیان''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی | ||
* '''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش | * '''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش | ||
* '''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر ( | * '''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۹ق | ||
* '''تفسیر بغوی (معالم التنزیل)''': البغوی ( | * '''تفسیر بغوی (معالم التنزیل)''': البغوی (درگذشت ۵۱۰ق.)، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه | ||
* '''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی ( | * '''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی (درگذشت ۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق | ||
* '''تفسیر الجلالین''': جلال الدین المحلی ( | * '''تفسیر الجلالین''': جلال الدین المحلی (درگذشت ۸۶۴ق.) و جلال الدین السیوطی (درگذشت ۹۱۱ق.)، بیروت، دار المعرفه | ||
* '''تفسیر العیاشی''': العیاشی ( | * '''تفسیر العیاشی''': العیاشی (درگذشت ۳۲۰ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه | ||
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی ( | * '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (درگذشت ۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق | ||
* '''تفسیر القمی''': القمی ( | * '''تفسیر القمی''': القمی (درگذشت ۳۰۷ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق | ||
* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی ( | * '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (درگذشت ۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق | ||
* '''تفسیر روح البیان''': بروسوی ( | * '''تفسیر روح البیان''': بروسوی (درگذشت ۱۱۳۷ق.)، بیروت، دار الفکر | ||
* '''تفسیر نور الثقلین''': العروسی الحویزی ( | * '''تفسیر نور الثقلین''': العروسی الحویزی (درگذشت ۱۱۱۲ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش | ||
* '''التوحید''': الصدوق ( | * '''التوحید''': الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق.)، به کوشش حسینی تهرانی، قم، جامعه مدرسین | ||
* '''الثقات''': ابن حبان ( | * '''الثقات''': ابن حبان (درگذشت ۳۵۴ق.)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق | ||
* '''جامع البیان''': الطبری ( | * '''جامع البیان''': الطبری (درگذشت ۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق | ||
* '''جامع بیان العلم و فضله''': ابن عبدالبر ( | * '''جامع بیان العلم و فضله''': ابن عبدالبر (درگذشت ۴۶۳ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۸ق | ||
* '''الجواب الصحیح لمن بدل دین المسیح''': احمد بن عبدالحلیم البحرانی، به کوشش علی بن حسن و دیگران، ریاض، دار الفضیله، ۱۴۲۴ق | * '''الجواب الصحیح لمن بدل دین المسیح''': احمد بن عبدالحلیم البحرانی، به کوشش علی بن حسن و دیگران، ریاض، دار الفضیله، ۱۴۲۴ق | ||
* '''جوامع الجامع''': الطبرسی ( | * '''جوامع الجامع''': الطبرسی (درگذشت ۵۴۸ق.)، به کوشش گرجی، تهران، ۱۳۷۸ش | ||
* '''الخصائص الکبری''': السیوطی ( | * '''الخصائص الکبری''': السیوطی (درگذشت ۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۹۸۵م | ||
* '''خلاصة الوفاء''': السمهودی ( | * '''خلاصة الوفاء''': السمهودی (درگذشت ۹۲۲ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۷ق | ||
* '''الدر المنثور''': السیوطی ( | * '''الدر المنثور''': السیوطی (درگذشت ۹۱۱ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق | ||
* '''روح المعانی''': الآلوسی ( | * '''روح المعانی''': الآلوسی (درگذشت ۱۲۷۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی | ||
* '''سبل السلام''': الکحلانی ( | * '''سبل السلام''': الکحلانی (درگذشت ۱۱۸۲ق.)، مصطفی البابی، مصر، ۱۳۷۹ق | ||
* '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی ( | * '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت ۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق | ||
* '''السنن الکبری''': البیهقی ( | * '''السنن الکبری''': البیهقی (درگذشت ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر | ||
* '''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی ( | * '''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق | ||
* '''السیرة الحلبیه''': الحلبی ( | * '''السیرة الحلبیه''': الحلبی (درگذشت ۱۰۴۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۰ق | ||
* '''السیرة النبویه''': ابن هشام ( | * '''السیرة النبویه''': ابن هشام (درگذشت ۸-۲۱۳ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق | ||
* '''السیرة النبویه''': ابن کثیر ( | * '''السیرة النبویه''': ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق | ||
* '''شیخ المضیرة ابوهریره''': محمود ابوریه، بیروت، اعلمی، ۱۹۶۹م | * '''شیخ المضیرة ابوهریره''': محمود ابوریه، بیروت، اعلمی، ۱۹۶۹م | ||
* '''الصافی''': الفیض الکاشانی ( | * '''الصافی''': الفیض الکاشانی (درگذشت ۱۰۹۱ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق | ||
* '''الصحاح''': الجوهری ( | * '''الصحاح''': الجوهری (درگذشت ۳۹۳ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق | ||
* '''صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان''': علی بن بلبان الفارسی ( | * '''صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان''': علی بن بلبان الفارسی (درگذشت ۷۳۹ق.)، به کوشش الارنؤوط، الرساله، ۱۴۱۴ق | ||
* '''صحیح البخاری''': البخاری ( | * '''صحیح البخاری''': البخاری (درگذشت ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق | ||
* '''صحیح مسلم''': مسلم ( | * '''صحیح مسلم''': مسلم (درگذشت ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر | ||
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد ( | * '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (درگذشت ۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر | ||
* '''طرائف المقال''': سید علی بروجردی، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق | * '''طرائف المقال''': سید علی بروجردی، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۰ق | ||
* '''العجاب فی بیان الاسباب''': العسقلانی ( | * '''العجاب فی بیان الاسباب''': العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق.)، به کوشش عبدالحکیم، دار ابن الجوزیه، ۱۴۱۸ق | ||
* '''علل الشرایع''': الصدوق ( | * '''علل الشرایع''': الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق | ||
* '''عمدة القاری''': العینی ( | * '''عمدة القاری''': العینی (درگذشت ۸۵۵ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی | ||
* '''العین''': خلیل ( | * '''العین''': خلیل (درگذشت ۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق | ||
* '''الغدیر''': الامینی ( | * '''الغدیر''': الامینی (درگذشت ۱۳۹۰ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش | ||
* '''فتوح البلدان''': البلاذری ( | * '''فتوح البلدان''': البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق.)، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۵۶م | ||
* '''القاموس المحیط''': الفیروزآبادی ( | * '''القاموس المحیط''': الفیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق.)، بیروت، دار العلم | ||
* '''کتاب مقدس''': ویلیام گلن و هنری مرتن، ترجمه: فاضل خان همدانی، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش | * '''کتاب مقدس''': ویلیام گلن و هنری مرتن، ترجمه: فاضل خان همدانی، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش | ||
* '''الکافی''': الکلینی ( | * '''الکافی''': الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش | ||
* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری ( | * '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق | ||
* '''لباب النقول''': السیوطی ( | * '''لباب النقول''': السیوطی (درگذشت ۹۱۱ق.)، دار احیاء العلوم، بیروت | ||
* '''لسان العرب''': ابن منظور ( | * '''لسان العرب''': ابن منظور (درگذشت ۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق | ||
* '''مجمع البحرین''': الطریحی ( | * '''مجمع البحرین''': الطریحی (درگذشت ۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق | ||
* '''مجمع البیان''': الطبرسی ( | * '''مجمع البیان''': الطبرسی (درگذشت ۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق | ||
* '''مجمع الزوائد''': الهیثمی ( | * '''مجمع الزوائد''': الهیثمی (درگذشت ۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق | ||
* '''مختار الصحاح''': محمد بن عبدالقادر الرازی ( | * '''مختار الصحاح''': محمد بن عبدالقادر الرازی (درگذشت ۶۶۶ق.)، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق | ||
* '''مدینة یثرب قبل الاسلام''': یاسین غضبان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق | * '''مدینة یثرب قبل الاسلام''': یاسین غضبان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق | ||
* '''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری ( | * '''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (درگذشت ۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق | ||
* '''مستدرکات علم رجال الحدیث''': علی نمازی، تهران، ۱۴۱۵ق | * '''مستدرکات علم رجال الحدیث''': علی نمازی، تهران، ۱۴۱۵ق | ||
* '''المستوطنات الیهودیة علی عهد الرسول۹''': احمد علی المجدوب، قاهره، الدار المصریة اللبنانیه، ۱۴۱۷ق | * '''المستوطنات الیهودیة علی عهد الرسول۹''': احمد علی المجدوب، قاهره، الدار المصریة اللبنانیه، ۱۴۱۷ق | ||
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل ( | * '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (درگذشت ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر | ||
* '''المصنّف''': ابن ابی‌شیبه ( | * '''المصنّف''': ابن ابی‌شیبه (درگذشت ۲۳۵ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق | ||
* '''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی ( | * '''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (درگذشت ۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی | ||
* '''المعارف''': ابن قتیبه ( | * '''المعارف''': ابن قتیبه (درگذشت ۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، شریف رضی، ۱۳۷۳ش | ||
* '''مسائل الامامه''': عبدالله بن محمد الناشی الاکبر ( | * '''مسائل الامامه''': عبدالله بن محمد الناشی الاکبر (درگذشت ۲۹۳ق.)، به کوشش یوسف فان، بیروت، ۱۹۷۱م | ||
* '''معجم الفروق اللغویه''': ابوهلال العسکری ( | * '''معجم الفروق اللغویه''': ابوهلال العسکری (درگذشت ۳۹۵ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق | ||
* '''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس ( | * '''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس (درگذشت ۳۹۵ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق | ||
* '''المغازی''': الواقدی ( | * '''المغازی''': الواقدی (درگذشت ۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق | ||
* '''المفصل''': جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۶م | * '''المفصل''': جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۶م | ||
* '''مفردات''': الراغب ( | * '''مفردات''': الراغب (درگذشت ۴۲۵ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۲ق | ||
* '''من حیاة الخلیفة عمر''': عبدالرحمن احمد البکری، الارشاد، بیروت، ۲۰۰۵م | * '''من حیاة الخلیفة عمر''': عبدالرحمن احمد البکری، الارشاد، بیروت، ۲۰۰۵م | ||
* '''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن شهر آشوب ( | * '''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن شهر آشوب (درگذشت ۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق | ||
* '''المیزان''': الطباطبایی ( | * '''المیزان''': الطباطبایی (درگذشت ۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق | ||
* '''واژه‌های دخیل در قرآن مجید''': آرتور جفری، ترجمه: بدره‌ای، توس، ۱۳۷۲ش | * '''واژه‌های دخیل در قرآن مجید''': آرتور جفری، ترجمه: بدره‌ای، توس، ۱۳۷۲ش | ||
* '''الوافی بالوفیات''': الصفدی ( | * '''الوافی بالوفیات''': الصفدی (درگذشت ۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله | |||
| شناسه = | |||
| جعبه اطلاعات = <!--شد، - --> | |||
| عنوان‌بندی = شد | |||
| ویرایش = | |||
| لینک‌دهی = | |||
| عکس = <!--شد، - --> | |||
| جعبه نقل قول = <!--شد، - --> | |||
| پیوند به بیرون = <!--شد، - --> | |||
| مطالعه بیشتر = <!--شد، - --> | |||
| پانویس و منابع = شد | |||
| ناوبری = | |||
| رده = | |||
| تغییر مسیر = | |||
}}<onlyinclude> | |||