استطاعت: تفاوت میان نسخه‌ها
(←پانویس) |
(←منابع) |
||
| (۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات اعمال | {{جعبه اطلاعات اعمال | ||
| عنوان = استطاعت | |||
| تصویر = | |||
| توضیح تصویر = | |||
| فیلم = فیلم احکام استطاعت.mp4 | |||
| توضیح فیلم = فیلم: آموزش احکام استطاعت | |||
| دسته = شرایط واجب شدن [[حج]] | |||
| مربوط به آیین = حج | |||
| مکان = | |||
| زمان = | |||
| عمل قبلی = | |||
| عمل بعدی = | |||
| حکم = حج تنها با تحقق استطاعت واجب می‌شود | |||
| کفاره = | |||
| پیامد فقهی = | |||
| ثواب = | |||
| آداب وابسته = | |||
| فلسفه و اسرار = | |||
| منشاء و تاریخچه = | |||
| مکان‌های وابسته = | |||
| اشیای وابسته = | |||
| ذکرهای وابسته = | |||
| دعاهای وابسته = | |||
| مفاهیم فقهی وابسته = استطاعت مالی؛ استطاعت بدنی | |||
| احکام فقهی وابسته = | |||
| صفحه فتواهای مراجع = | |||
| جستارهای وابسته = | |||
}} | }} | ||
'''استطاعت'''، | '''استطاعت'''، به‌معنای توانایی انسان برای [[حج]] گزاردن است. به نظر فقیهان، حج زمانی بر انسان واجب می‌شود که استطاعت داشته باشد. اقسام استطاعت عبارتد از: مالی، [[حج بذلی|بَذْلی]]، بدنی، طریقی و زمانی. | ||
استطاعت مالی، یعنی حج‌گزار، توانایی مالی به جا آوردن حج و عمره را داشته باشد. حج بذلی، حجی است که با پرداخت هزینه آن از سوی دیگری واجب شده است. | |||
استطاعت بدنی یعنی داشتن توانایی بدنی و سلامت جسمی برای انجام دادن سفر حج، و استطاعت طریقی به معنای باز بودن راه و نبود مانع برای حج‌گزار در اعمال حج است. استطاعت زمانی نیز به داشتن فرصت کافی برای پیمودن راه و گزاردن کامل مناسک حج اشاره دارد. | |||
==واژه== | ==واژه== | ||
استطاعت از ریشه «ط ـ و ـ ع» و در لغت به معنای توانایی، قدرت و تمکن<ref>لسان العرب، ج8، ص242؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع»؛ لغت‌نامه، ج2، ص2154، «استطاعه».</ref> و | استطاعت از ریشه «ط ـ و ـ ع» و در لغت به معنای توانایی، قدرت و تمکن<ref>لسان العرب، ج8، ص242؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع»؛ لغت‌نامه، ج2، ص2154، «استطاعه».</ref> و فراهم بودن زمینه‌های توانایی انسان برای انجام دادن کاری است.<ref>مفردات، ص530؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع».</ref> در اصطلاح فقهی، استطاعت به معنای توانایی انجام دادن واجبات یا تکالیف به کار می‌رود.<ref>معجم لغة الفقهاء، ص62؛ فرهنگ فقه، ج1، ص428.</ref> مقصود از استطاعت در باب حج، مفهومی خاص‌تر یعنی توانایی حج گزاردن بر پایه ضوابط و احکام شرعی مانند داشتن توشه و وسیله سفر است<ref>نک: مواهب الجلیل، ج30، ص457؛ الحدائق، ج14، ص186؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص6.</ref> | ||
استطاعت بر دوگونه است: بالنفس و بالغیر. مقصود از بالنفس آن است که شخص با توانایی خود و بدون یاری گرفتن از دیگران حج بگزارد و بالغیر آن است که شخص ناتوان و پیر که توان مالی دارد، دیگری را اجیر کند تا به جای او حج را ادا نماید.<ref>نک: فتح الباری، ج4، ص59.</ref> | استطاعت بر دوگونه است: بالنفس و بالغیر. مقصود از بالنفس آن است که شخص با توانایی خود و بدون یاری گرفتن از دیگران حج بگزارد و بالغیر آن است که شخص ناتوان و پیر که توان مالی دارد، دیگری را اجیر کند تا به جای او حج را ادا نماید.<ref>نک: فتح الباری، ج4، ص59.</ref> | ||
استطاعت شرعی در حج چهار جزء یا عنصر دارد: مالی، امنیتی یا طریقی، بدنی، و زمانی.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص24-65؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص2083.</ref> تعبیر استطاعت در حج برگرفته از آیه 97 آل عمران | استطاعت شرعی در حج چهار جزء یا عنصر دارد: مالی، امنیتی یا طریقی، بدنی، و زمانی.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص24-65؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص2083.</ref> تعبیر استطاعت در حج برگرفته از آیه 97 آل عمران است که مسلمانان را در صورت استطاعت، به حج گزاردن مکلف کرده است: | ||
{{قلم رنگ|سبز|﴿...وَ لِلَّهِ عَلیَ النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَیْهِ سَبِیلًا...﴾}} ...و مردم را حج و زیارت آن خانه به امر خدا واجب است بر هر کسی که توانایی برای رسیدن به آنجا دارد. | |||
==شرط استطاعت در حج== | ==شرط استطاعت در حج== | ||
به باور مشهور فقیهان امامی<ref>جواهر الکلام، ج17، ص251؛ العروة الوثقی، ج4، ص362-396.</ref> و بسیاری از فقیهان اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص169-173؛ المجموع، ج7، ص63-71.</ref> حج تنها بر مستطیع واجب است | به باور مشهور فقیهان امامی<ref>جواهر الکلام، ج17، ص251؛ العروة الوثقی، ج4، ص362-396.</ref> و بسیاری از فقیهان اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص169-173؛ المجموع، ج7، ص63-71.</ref> حج تنها بر مستطیع (کسی که توانایی دارد) واجب است و شرایط خاصی دارد: اگر کسی بدون استطاعت و با تکلف حج بگزارد، حج او صحیح است؛ اما از [[حجة الاسلام|حَجَّة الاسلام]] کفایت نمی‌نماید و وجوب را از دوش وی برنمی‌دارد و باید پس از استطاعت، دوباره به حج برود.<ref>جامع المقاصد، ج3، ص131؛ الحدائق، ج14، ص139.</ref> | ||
در برابر، شماری از فقیهان امامی و اهل سنت برآنند که استطاعت شرعی در وجوب حج شرط نیست و اگر کسی توان حج گزاردن حتی با پای پیاده یا با طلب کردن هزینه حج از دیگران را داشته باشد، نیز حج بر او واجب است.<ref>المغنی، ج3، ص167؛ مدارک الاحکام، ج7، ص37.</ref> | در برابر، شماری از فقیهان امامی و اهل سنت برآنند که استطاعت شرعی در وجوب حج شرط نیست و اگر کسی توان حج گزاردن حتی با پای پیاده یا با طلب کردن هزینه حج از دیگران را داشته باشد، نیز حج بر او واجب است.<ref>المغنی، ج3، ص167؛ مدارک الاحکام، ج7، ص37.</ref> | ||
برخی دیگر گفته‌اند: مقصود از استطاعت در حج، توانایی برای ادای مناسک حج، یعنی استطاعت عقلی است، نه استطاعت شرعی به معنای خاص.<ref>الحدائق، ج14، ص82 | برخی دیگر گفته‌اند: مقصود از استطاعت در حج، توانایی برای ادای مناسک حج، یعنی استطاعت عقلی است، نه استطاعت شرعی به معنای خاص.<ref>الحدائق، ج14، ص82 .</ref> برخی از فقیهان در حج واجب شده با [[نذر]] و [[حج مستقر]]؛ جز در موارد خاص، استطاعت را شرط ندانسته‌اند. | ||
==عناصر استطاعت== | ==عناصر استطاعت== | ||
===استطاعت مالی=== | ===استطاعت مالی=== | ||
در صورتی حج بر مکلف واجب است که وی توانایی مالی به جا آوردن حج و عمره را داشته باشد.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص403؛ العروة الوثقی، ج4، ص363؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص2083.</ref> توانایی مالی با فراهم شدن این موارد تحقق می‌یابد: | در صورتی [[حج]] بر مکلف واجب است که وی توانایی مالی به جا آوردن حج و عمره را داشته باشد.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص403؛ العروة الوثقی، ج4، ص363؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص2083.</ref> توانایی مالی با فراهم شدن این موارد تحقق می‌یابد: | ||
'''توشه سفر (زاد):''' مقصود از توشه سفر، نیازهای حج‌گزار در طول سفر مانند آب، غذا و لباس است.<ref>فتح العزیز، ج7، ص15؛ کتاب الحج، خوئی، ج3، ص41.</ref> به باور | ۱. '''توشه سفر (زاد):''' مقصود از توشه سفر، نیازهای حج‌گزار در طول سفر مانند آب، غذا و لباس است.<ref>فتح العزیز، ج7، ص15؛ کتاب الحج، خوئی، ج3، ص41.</ref> همچنین به باور بیشتر فقیهان، افزون بر هزینه رفتن و اقامت، داشتن هزینه بازگشت از سفر نیز شرط است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ کشاف القناع، ج2، ص449؛ مستند الشیعه، ج11، ص24.</ref> برخی از فقیهان اهل سنت، داشتن توشه سفر را شرط ندانسته‌اند.<ref>تحفة الفقهاء، ج1، ص389؛ مواهب الجلیل، ج3، ص448.</ref> | ||
فقیهان امامی<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ جواهر الکلام، ج17، ص253-254.</ref> و بسیاری از فقیهان [[اهل سنت]]<ref>فتح العزیز، ج7، ص12؛ کشاف القناع، ج2، ص451-452.</ref> برخی از اموال ضروری را از شمول ارزیابی استطاعت مالی اشخاص بیرون دانسته و فروش این اموال را برای هزینه کردن در راه حج واجب ندانسته‌اند؛ از جمله مسکن، خدمتکار، وسیله سواری، وسایل منزل، لباس‌ها و زیورآلات، سلاح، و کتاب‌های علمی مورد نیاز.<ref>کتاب الحج، خوئی، ج1، ص97-98؛ تحریر الوسیله، ج1، ص373-374؛ بدائع الصنائع، ج2، ص122.</ref> | |||
۲. '''وسیله سفر (راحله):''' در تحقق استطاعت مالی، داشتن مرکب و وسیله برای سفر نیز شرط است؛<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص110؛ جامع المقاصد، ج3، ص126-127؛ روضة الطالبین، ج2، ص277-278.</ref> برخی بر آنند که داشتن وسیله برای کسانی که وطن آنان به مکه نزدیک است<ref>المجموع، ج7، ص90؛ العروة الوثقی، ج4، ص363.</ref> و حتی برای ساکنان مکه<ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص506؛ العروة الوثقی، ج4، ص364.</ref> نیز شرط است. | |||
به گفته سید محمدرضا گلپایگانی، مرجع تقلید شیعه، امروزه اگر مسافرت به [[مکه]] از مکانی دور جز با اتومبیل یا هواپیما ممکن نباشد و این وسایل در دسترس نباشند، استطاعت حاصل نمی‌شود.<ref>مناسک الحج، گلپایگانی، ص16.</ref> | |||
به | ۳. '''رجوع به کفایت:''' به نظر برخی از فقیهان امامی،<ref>مختلف الشیعه، ج4، ص5؛ مستند الشیعه، ج11، ص37.</ref> داشتن هزینه زندگی یا حرفه یا کسب و کار مناسب پس از بازگشت از سفر حج نیز از شرایط استطاعت مالی است. برخی از فقیهان اهل سنت نیز داشتن هزینه زندگی تا یک ماه پس از بازگشت را شرط حصول استطاعت شمرده‌اند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص163.</ref>در برابر، شماری از فقیهان امامی<ref>المعتبر، ج2، ص756؛ مختلف الشیعه، ج4، ص5؛ جواهر الکلام، ج17، ص309.</ref> این شرط را نمی‌پذیرند. بیشتر فقیهان اهل سنت نیز چنین شرطی را در آثار خود نیاورده‌اند. | ||
۴. '''داشتن نفقه خانواده و عیال:''' به نظر فقیهان شیعه<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ الحدائق، ج14، ص123.</ref> و اهل سنت،<ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص163؛ فتح العزیز، ج7، ص12؛ کشاف القناع، ج2، ص451.</ref> شرط دیگر استطاعت مالی، داشتن نفقهٔ خانواده و دیگر کسانی است که هزینه زندگی آنان بر عهده حج‌گزار است. | |||
'''داشتن نفقه خانواده و عیال:''' | |||
===استطاعت بذلی=== | ===استطاعت بذلی=== | ||
{{اصلی|حج بذلی}} | {{اصلی|حج بذلی}} | ||
حج بَذْلی، [[حج|حجی]] است که با پرداخت هزینه آن از سوی دیگری واجب شده است؛<ref>الخلاف، ج2، ص251؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص61؛ المغنی، ج3، ص170.</ref> اما فقیهان اهل سنت، بذل هزینه حج را مایه استطاعت و وجوب حج نشمرده‌اند.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص122؛ المغنی، ج3، ص170؛ فتح العزیز، ج7، ص45.</ref> | |||
===استطاعت بدنی=== | ===استطاعت بدنی=== | ||
شاخه دیگر استطاعت، به باور | شاخه دیگر استطاعت، به باور فقیهان امامی<ref>مستند الشیعه، ج11، ص23؛ العروة الوثقی، ج4، ص416.</ref> و اهل سنت<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص121؛ روضة الطالبین، ج2، ص286.</ref> استطاعت بدنی یعنی داشتن توانایی بدنی و سلامت جسمی برای انجام دادن سفر و مناسک حج است.<ref>کتاب الحج، خوئی، ج1، ص210.</ref> فقیهان امامی برای بیمارانی که به دشواری می‌توانند بر وسیله حمل و نقل سوار شوند، حج را واجب ندانسته‌اند.<ref>جواهر الکلام، ج17، ص280-281؛ تحریر الوسیله، ج1، ص380.</ref> | ||
بنا بر نظر برخی حنفیان، حج بر بیماران، از پا افتاده‌ها و نابینایان واجب نیست. دیگر فقیهان اهل سنت، نابینای دارای راهنما را مستطیع می‌دانند. شافعیان داشتن سلامت بدنی را در حد توانایی سوار شدن بر مرکب بدون مشقت بسیار، کافی شمرده‌اند و مالکیان هر کس را که بتواند سواره یا پیاده بدون مشقت بسیار به مکه رود، مستطیع دانسته‌اند.<ref>بدائع الصنائع، ج2، ص121؛ المجموع، ج7، ص63، 85؛ مواهب الجلیل، ج3، ص457-458.</ref> | |||
در برابر، شماری از فقیهان امامی<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص551؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص68.</ref>و برخی از فقیهان اهل سنت<ref>المجموع، ج7، ص93؛ المغنی، ج3، ص177.</ref>بر آنند که حج بر افراد بیمار و ناتوان نیز در صورت تحقق دیگر شرایط واجب است. از این رو، این‌گونه اشخاص باید کسانی را به نیابت از خود به حج | در برابر، شماری از فقیهان امامی<ref>تحریر الاحکام، ج1، ص551؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص68.</ref>و برخی از فقیهان اهل سنت<ref>المجموع، ج7، ص93؛ المغنی، ج3، ص177.</ref>بر آنند که حج بر افراد بیمار و ناتوان نیز در صورت تحقق دیگر شرایط واجب است. از این رو، این‌گونه اشخاص باید کسانی را به نیابت از خود به حج بفرستند؛<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص68؛ المجموع، ج7، ص100؛ المغنی، ج3، ص177.</ref> البته وجوب نیابت مشروط به آن است که فرستادن نایب ممکن باشد؛ وگرنه استطاعت وجود ندارد.<ref>المغنی، ج3، ص177.</ref> | ||
{{اصلی|حج نیابتی}} | {{اصلی|حج نیابتی}} | ||
===استطاعت طریقی و امنیتی=== | ===استطاعت طریقی و امنیتی=== | ||
بخش دیگر استطاعت، طریقی و امنیتی<ref>المغنی، ج3، ص163؛ مواهب الجلیل، ج3، ص447؛ مستند الشیعه، ج11، ص60.</ref> یعنی باز بودن | بخش دیگر استطاعت، طریقی و امنیتی<ref>المغنی، ج3، ص163؛ مواهب الجلیل، ج3، ص447؛ مستند الشیعه، ج11، ص60.</ref> یعنی باز بودن راه، نبود مانع از رسیدن حج‌گزار به میقات یا کامل کردن اعمال حج<ref>العروة الوثقی، ج4، ص432؛ مستمسک العروه، ج10، ص170.</ref> و نیز هراس نداشتن او از درندگان یا دشمنان درباره جان، مال و آبروی خود است.<ref>مغنی المحتاج، ج1، ص465؛ نک: مستند الشیعه، ج11، ص62؛ اعانة الطالبین، ج2، ص320.</ref> برخی از فقیهان اهل سنت، این‌گونه استطاعت را شرط وجوب حج نمی‌دانند و در صورت نبود این شرط نیز حج واجب است و پس از مرگِ مکلف هم بر عهده او مستقر می‌شود.<ref>المغنی، ج3، ص161.</ref> | ||
فقیهان در زمینه استطاعت طریقی، چند مسئله را مطرح کرده‌اند: | فقیهان در زمینه استطاعت طریقی، چند مسئله را مطرح کرده‌اند: | ||
'''رفتن به حج از مسیر دور و نامتعارف''': برخی از فقیهان شیعه بر آنند که در صورت مسدود بودن یا امنیت نداشتن راه متعارف، رفتن به سفر حج از طریق دور و نامتعارف واجب | '''رفتن به حج از مسیر دور و نامتعارف''': برخی از فقیهان شیعه<ref>مستند الشیعه، ج11، ص61؛ مستمسک العروه، ج10، ص171.</ref> و اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص167-168.</ref> بر آنند که در صورت مسدود بودن یا امنیت نداشتن راه متعارف، رفتن به سفر حج از طریق دور و نامتعارف واجب نیست و عرفاً شرط استطاعت تحقق نیافته است. | ||
'''پرداخت هزینه اضافی''': به نظر برخی فقیهان، هنگام امکان حج‌گزاردن با پرداخت هزینه اضافی به دشمن یا ستمکاران، استطاعت طریقی از بین رفته و حج بر مکلف واجب نیست؛<ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص301؛ المجموع، ج7، ص79؛ کشاف القناع، ج1، ص232.</ref> با این استدلال که کمک به دشمنان و ستم‌پیشگان، یاری به ظلم،<ref>الحدائق، ج14، ص140-141.</ref> مصداق رشوه<ref>المغنی، ج3، ص168، 376؛ کشاف القناع، ج2، ص455.</ref> و موجب زیان دیگران است؛<ref>کشاف القناع، ج1، ص232؛ مغنی المحتاج، ج1، ص465.</ref> اما شماری از فقیهان امامی و اهل سنت، بر این باورند که با پرداخت هزینه اضافی، حج واجب می‌شود؛ زیرا استطاعت طریقی ایجاد شده است.<ref>نک: شرائع الاسلام، ج1، ص166؛ الحدائق، ج14، ص142؛ المغنی، ج3، ص169.</ref> | |||
''' | === '''استطاعت زمانی''' === | ||
استطاعت زمانی یعنی داشتن فرصت کافی برای پیمودن راه و انجام دادن کامل مناسک حج.<ref>روضة الطالبین، ج2، ص287؛ مستند الشیعه، ج11، ص64-65؛ کشاف القناع، ج2، ص455.</ref> فقیهان شیعه،<ref>العروة الوثقی، ج4، ص362؛ مناسک الحج، گلپایگانی، ص29.</ref> و مالکیان، شافعیان و حنفی،<ref>مواهب الجلیل، ج3، ص448-449.</ref> داشتن فرصت کافی را از شاخه‌های استطاعت و شرایط وجوب حج دانسته‌اند و در صورت تنگی وقت برای رسیدن به اعمال حج یا مشقت‌بار بودن پیمودن راه با سرعت،<ref>مستند الشیعه، ج11، ص64-65.</ref> حج از عهده مکلف برداشته می‌شود.<ref>روضة الطالبین، ج2، ص287؛ مستند الشیعه، ج11، ص65.</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس|۲}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
*''' | *'''اعانة الطالبین''': السید البکری الدمیاطی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق. | ||
*'''بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی (درگذشت 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق. | *'''بدائع الصنائع''': علاء الدین الکاسانی (درگذشت 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق. | ||
*'''تاج العروس''': محمد بن محمد مرتضی زبیدی، به کوشش: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق. | *'''تاج العروس''': محمد بن محمد مرتضی زبیدی، به کوشش: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق. | ||
| خط ۹۸: | خط ۱۰۰: | ||
*'''تحفة الفقهاء''': علاء الدین السمرقندی (درگذشت 535/539ق) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق. | *'''تحفة الفقهاء''': علاء الدین السمرقندی (درگذشت 535/539ق) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق. | ||
*'''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق)، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۴ق. | *'''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق)، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۴ق. | ||
*'''جامع المقاصد''': علی بن حسین الکرکی (محقق کرکی)، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۱۱ق. | |||
*'''جواهر الکلام''': النجفی (درگذشت 1266ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی. | *'''جواهر الکلام''': النجفی (درگذشت 1266ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی. | ||
*'''حاشیة الدسوقی''': الدسوقی (درگذشت 1230ق)، دار احیاء الکتب العربیه، بی‌تا. | *'''حاشیة الدسوقی''': الدسوقی (درگذشت 1230ق)، دار احیاء الکتب العربیه، بی‌تا. | ||
*'''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (درگذشت 1186ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش. | |||
*'''الخلاف''': الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش: سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 14۱۸ق. | |||
*'''روضة الطالبین''': النووی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه. | |||
*'''شرائع الاسلام''': المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق. | |||
*'''العروة الوثقی''': سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ١٤۲۰ق. | |||
*'''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا. | *'''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا. | ||
*'''فتح العزیز''': عبدالکریم بن محمد الرافعی (درگذشت 623ق)، دار الفکر. | *'''فتح العزیز''': عبدالکریم بن محمد الرافعی (درگذشت 623ق)، دار الفکر. | ||
*'''فرهنگ فقه فارسی''': جمعی از محققان، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش. | *'''فرهنگ فقه فارسی''': جمعی از محققان، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش. | ||
*'''الفقه الاسلامی و ادلته''': وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، 1418ق. | |||
*'''قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام''': حسن بن یوسف حلی(علامه حلی)، قم، انتشارات الاسلامی، ۱۴۱۳ق. | *'''قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام''': حسن بن یوسف حلی(علامه حلی)، قم، انتشارات الاسلامی، ۱۴۱۳ق. | ||
*'''کتاب الحج''': محاضرات الخوئی (درگذشت 1413ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، 1410ق. | *'''کتاب الحج''': محاضرات الخوئی (درگذشت 1413ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، 1410ق. | ||
*'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (درگذشت ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | *'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (درگذشت ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | ||
*'''کفایة الاحکام''': محمد باقر السبزواری (-۱۰۹۰ق)، به کوشش الواعظی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق. | |||
*'''لسان العرب''': محمد بن مكرم (ابن منظور)، قم، ادب الحوزه، 14۰۵ق. | *'''لسان العرب''': محمد بن مكرم (ابن منظور)، قم، ادب الحوزه، 14۰۵ق. | ||
*'''لغت‌نامه''': علی‌اکبر دهخدا و دیگران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش. | *'''لغت‌نامه''': علی‌اکبر دهخدا و دیگران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش. | ||
*'''مختلف الشیعه فی احکام الشریعه''': حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق. | |||
*'''المبسوط''': السرخسی (م.۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق. | |||
*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (درگذشت 676ق)، دار الفکر. | |||
*'''مدارک الاحکام'''، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۰ق. | *'''مدارک الاحکام'''، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۰ق. | ||
*'''مستمسک العروة الوثقی''': سید محسن حکیم، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق. | |||
*'''مستند الشیعه''': احمد النراقی (درگذشت ۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق. | *'''مستند الشیعه''': احمد النراقی (درگذشت ۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق. | ||
*'''المعتبر فی شرح المختصر''': جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش. | |||
*'''معجم لغة الفقهاء''': محمد قلعه‌جی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق. | *'''معجم لغة الفقهاء''': محمد قلعه‌جی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق. | ||
*'''المغنی''': عبدالله بن قدامه (درگذشت 620ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه | |||
*'''مغنی المحتاج''': محمد الشربینی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق. | |||
*'''مفردات ألفاظ القرآن''': حسين بن محمد راغب اصفهانى، دمشق، دار القلم، 1412ق. | *'''مفردات ألفاظ القرآن''': حسين بن محمد راغب اصفهانى، دمشق، دار القلم، 1412ق. | ||
*'''مناسک الحج''': سید محمدرضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم 141۳ق. | |||
*'''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (درگذشت 954ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق. | *'''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (درگذشت 954ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
{{حج و عمره}} | {{حج و عمره}} | ||
[[ar: الإستطاعة]] | [[ar: الإستطاعة]] | ||
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۴۳
| دسته | شرایط واجب شدن حج |
|---|---|
| مربوط به آیین | حج |
| حکم | حج تنها با تحقق استطاعت واجب می‌شود |
| مفاهیم فقهی وابسته | استطاعت مالی؛ استطاعت بدنی |
|
فیلم: آموزش احکام استطاعت | |
استطاعت، به‌معنای توانایی انسان برای حج گزاردن است. به نظر فقیهان، حج زمانی بر انسان واجب می‌شود که استطاعت داشته باشد. اقسام استطاعت عبارتد از: مالی، بَذْلی، بدنی، طریقی و زمانی.
استطاعت مالی، یعنی حج‌گزار، توانایی مالی به جا آوردن حج و عمره را داشته باشد. حج بذلی، حجی است که با پرداخت هزینه آن از سوی دیگری واجب شده است.
استطاعت بدنی یعنی داشتن توانایی بدنی و سلامت جسمی برای انجام دادن سفر حج، و استطاعت طریقی به معنای باز بودن راه و نبود مانع برای حج‌گزار در اعمال حج است. استطاعت زمانی نیز به داشتن فرصت کافی برای پیمودن راه و گزاردن کامل مناسک حج اشاره دارد.
واژه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
استطاعت از ریشه «ط ـ و ـ ع» و در لغت به معنای توانایی، قدرت و تمکن[۱] و فراهم بودن زمینه‌های توانایی انسان برای انجام دادن کاری است.[۲] در اصطلاح فقهی، استطاعت به معنای توانایی انجام دادن واجبات یا تکالیف به کار می‌رود.[۳] مقصود از استطاعت در باب حج، مفهومی خاص‌تر یعنی توانایی حج گزاردن بر پایه ضوابط و احکام شرعی مانند داشتن توشه و وسیله سفر است[۴]
استطاعت بر دوگونه است: بالنفس و بالغیر. مقصود از بالنفس آن است که شخص با توانایی خود و بدون یاری گرفتن از دیگران حج بگزارد و بالغیر آن است که شخص ناتوان و پیر که توان مالی دارد، دیگری را اجیر کند تا به جای او حج را ادا نماید.[۵]
استطاعت شرعی در حج چهار جزء یا عنصر دارد: مالی، امنیتی یا طریقی، بدنی، و زمانی.[۶] تعبیر استطاعت در حج برگرفته از آیه 97 آل عمران است که مسلمانان را در صورت استطاعت، به حج گزاردن مکلف کرده است:
﴿...وَ لِلَّهِ عَلیَ النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَیْهِ سَبِیلًا...﴾ ...و مردم را حج و زیارت آن خانه به امر خدا واجب است بر هر کسی که توانایی برای رسیدن به آنجا دارد.
شرط استطاعت در حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
به باور مشهور فقیهان امامی[۷] و بسیاری از فقیهان اهل سنت[۸] حج تنها بر مستطیع (کسی که توانایی دارد) واجب است و شرایط خاصی دارد: اگر کسی بدون استطاعت و با تکلف حج بگزارد، حج او صحیح است؛ اما از حَجَّة الاسلام کفایت نمی‌نماید و وجوب را از دوش وی برنمی‌دارد و باید پس از استطاعت، دوباره به حج برود.[۹]
در برابر، شماری از فقیهان امامی و اهل سنت برآنند که استطاعت شرعی در وجوب حج شرط نیست و اگر کسی توان حج گزاردن حتی با پای پیاده یا با طلب کردن هزینه حج از دیگران را داشته باشد، نیز حج بر او واجب است.[۱۰]
برخی دیگر گفته‌اند: مقصود از استطاعت در حج، توانایی برای ادای مناسک حج، یعنی استطاعت عقلی است، نه استطاعت شرعی به معنای خاص.[۱۱] برخی از فقیهان در حج واجب شده با نذر و حج مستقر؛ جز در موارد خاص، استطاعت را شرط ندانسته‌اند.
عناصر استطاعت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
استطاعت مالی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در صورتی حج بر مکلف واجب است که وی توانایی مالی به جا آوردن حج و عمره را داشته باشد.[۱۲] توانایی مالی با فراهم شدن این موارد تحقق می‌یابد:
۱. توشه سفر (زاد): مقصود از توشه سفر، نیازهای حج‌گزار در طول سفر مانند آب، غذا و لباس است.[۱۳] همچنین به باور بیشتر فقیهان، افزون بر هزینه رفتن و اقامت، داشتن هزینه بازگشت از سفر نیز شرط است.[۱۴] برخی از فقیهان اهل سنت، داشتن توشه سفر را شرط ندانسته‌اند.[۱۵]
فقیهان امامی[۱۶] و بسیاری از فقیهان اهل سنت[۱۷] برخی از اموال ضروری را از شمول ارزیابی استطاعت مالی اشخاص بیرون دانسته و فروش این اموال را برای هزینه کردن در راه حج واجب ندانسته‌اند؛ از جمله مسکن، خدمتکار، وسیله سواری، وسایل منزل، لباس‌ها و زیورآلات، سلاح، و کتاب‌های علمی مورد نیاز.[۱۸]
۲. وسیله سفر (راحله): در تحقق استطاعت مالی، داشتن مرکب و وسیله برای سفر نیز شرط است؛[۱۹] برخی بر آنند که داشتن وسیله برای کسانی که وطن آنان به مکه نزدیک است[۲۰] و حتی برای ساکنان مکه[۲۱] نیز شرط است.
به گفته سید محمدرضا گلپایگانی، مرجع تقلید شیعه، امروزه اگر مسافرت به مکه از مکانی دور جز با اتومبیل یا هواپیما ممکن نباشد و این وسایل در دسترس نباشند، استطاعت حاصل نمی‌شود.[۲۲]
۳. رجوع به کفایت: به نظر برخی از فقیهان امامی،[۲۳] داشتن هزینه زندگی یا حرفه یا کسب و کار مناسب پس از بازگشت از سفر حج نیز از شرایط استطاعت مالی است. برخی از فقیهان اهل سنت نیز داشتن هزینه زندگی تا یک ماه پس از بازگشت را شرط حصول استطاعت شمرده‌اند.[۲۴]در برابر، شماری از فقیهان امامی[۲۵] این شرط را نمی‌پذیرند. بیشتر فقیهان اهل سنت نیز چنین شرطی را در آثار خود نیاورده‌اند.
۴. داشتن نفقه خانواده و عیال: به نظر فقیهان شیعه[۲۶] و اهل سنت،[۲۷] شرط دیگر استطاعت مالی، داشتن نفقهٔ خانواده و دیگر کسانی است که هزینه زندگی آنان بر عهده حج‌گزار است.
استطاعت بذلی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حج بَذْلی، حجی است که با پرداخت هزینه آن از سوی دیگری واجب شده است؛[۲۸] اما فقیهان اهل سنت، بذل هزینه حج را مایه استطاعت و وجوب حج نشمرده‌اند.[۲۹]
استطاعت بدنی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
شاخه دیگر استطاعت، به باور فقیهان امامی[۳۰] و اهل سنت[۳۱] استطاعت بدنی یعنی داشتن توانایی بدنی و سلامت جسمی برای انجام دادن سفر و مناسک حج است.[۳۲] فقیهان امامی برای بیمارانی که به دشواری می‌توانند بر وسیله حمل و نقل سوار شوند، حج را واجب ندانسته‌اند.[۳۳]
بنا بر نظر برخی حنفیان، حج بر بیماران، از پا افتاده‌ها و نابینایان واجب نیست. دیگر فقیهان اهل سنت، نابینای دارای راهنما را مستطیع می‌دانند. شافعیان داشتن سلامت بدنی را در حد توانایی سوار شدن بر مرکب بدون مشقت بسیار، کافی شمرده‌اند و مالکیان هر کس را که بتواند سواره یا پیاده بدون مشقت بسیار به مکه رود، مستطیع دانسته‌اند.[۳۴]
در برابر، شماری از فقیهان امامی[۳۵]و برخی از فقیهان اهل سنت[۳۶]بر آنند که حج بر افراد بیمار و ناتوان نیز در صورت تحقق دیگر شرایط واجب است. از این رو، این‌گونه اشخاص باید کسانی را به نیابت از خود به حج بفرستند؛[۳۷] البته وجوب نیابت مشروط به آن است که فرستادن نایب ممکن باشد؛ وگرنه استطاعت وجود ندارد.[۳۸]
استطاعت طریقی و امنیتی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بخش دیگر استطاعت، طریقی و امنیتی[۳۹] یعنی باز بودن راه، نبود مانع از رسیدن حج‌گزار به میقات یا کامل کردن اعمال حج[۴۰] و نیز هراس نداشتن او از درندگان یا دشمنان درباره جان، مال و آبروی خود است.[۴۱] برخی از فقیهان اهل سنت، این‌گونه استطاعت را شرط وجوب حج نمی‌دانند و در صورت نبود این شرط نیز حج واجب است و پس از مرگِ مکلف هم بر عهده او مستقر می‌شود.[۴۲]
فقیهان در زمینه استطاعت طریقی، چند مسئله را مطرح کرده‌اند:
رفتن به حج از مسیر دور و نامتعارف: برخی از فقیهان شیعه[۴۳] و اهل سنت[۴۴] بر آنند که در صورت مسدود بودن یا امنیت نداشتن راه متعارف، رفتن به سفر حج از طریق دور و نامتعارف واجب نیست و عرفاً شرط استطاعت تحقق نیافته است.
پرداخت هزینه اضافی: به نظر برخی فقیهان، هنگام امکان حج‌گزاردن با پرداخت هزینه اضافی به دشمن یا ستمکاران، استطاعت طریقی از بین رفته و حج بر مکلف واجب نیست؛[۴۵] با این استدلال که کمک به دشمنان و ستم‌پیشگان، یاری به ظلم،[۴۶] مصداق رشوه[۴۷] و موجب زیان دیگران است؛[۴۸] اما شماری از فقیهان امامی و اهل سنت، بر این باورند که با پرداخت هزینه اضافی، حج واجب می‌شود؛ زیرا استطاعت طریقی ایجاد شده است.[۴۹]
استطاعت زمانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
استطاعت زمانی یعنی داشتن فرصت کافی برای پیمودن راه و انجام دادن کامل مناسک حج.[۵۰] فقیهان شیعه،[۵۱] و مالکیان، شافعیان و حنفی،[۵۲] داشتن فرصت کافی را از شاخه‌های استطاعت و شرایط وجوب حج دانسته‌اند و در صورت تنگی وقت برای رسیدن به اعمال حج یا مشقت‌بار بودن پیمودن راه با سرعت،[۵۳] حج از عهده مکلف برداشته می‌شود.[۵۴]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ لسان العرب، ج8، ص242؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع»؛ لغت‌نامه، ج2، ص2154، «استطاعه».
- ↑ مفردات، ص530؛ تاج العروس، ج11، ص329، «طوع».
- ↑ معجم لغة الفقهاء، ص62؛ فرهنگ فقه، ج1، ص428.
- ↑ نک: مواهب الجلیل، ج30، ص457؛ الحدائق، ج14، ص186؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص6.
- ↑ نک: فتح الباری، ج4، ص59.
- ↑ مستند الشیعه، ج11، ص24-65؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص2083.
- ↑ جواهر الکلام، ج17، ص251؛ العروة الوثقی، ج4، ص362-396.
- ↑ المغنی، ج3، ص169-173؛ المجموع، ج7، ص63-71.
- ↑ جامع المقاصد، ج3، ص131؛ الحدائق، ج14، ص139.
- ↑ المغنی، ج3، ص167؛ مدارک الاحکام، ج7، ص37.
- ↑ الحدائق، ج14، ص82 .
- ↑ قواعد الاحکام، ج1، ص403؛ العروة الوثقی، ج4، ص363؛ الفقه الاسلامی، ج3، ص2083.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص15؛ کتاب الحج، خوئی، ج3، ص41.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ کشاف القناع، ج2، ص449؛ مستند الشیعه، ج11، ص24.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج1، ص389؛ مواهب الجلیل، ج3، ص448.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ جواهر الکلام، ج17، ص253-254.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص12؛ کشاف القناع، ج2، ص451-452.
- ↑ کتاب الحج، خوئی، ج1، ص97-98؛ تحریر الوسیله، ج1، ص373-374؛ بدائع الصنائع، ج2، ص122.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص110؛ جامع المقاصد، ج3، ص126-127؛ روضة الطالبین، ج2، ص277-278.
- ↑ المجموع، ج7، ص90؛ العروة الوثقی، ج4، ص363.
- ↑ حاشیة رد المحتار، ج2، ص506؛ العروة الوثقی، ج4، ص364.
- ↑ مناسک الحج، گلپایگانی، ص16.
- ↑ مختلف الشیعه، ج4، ص5؛ مستند الشیعه، ج11، ص37.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص163.
- ↑ المعتبر، ج2، ص756؛ مختلف الشیعه، ج4، ص5؛ جواهر الکلام، ج17، ص309.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص53؛ الحدائق، ج14، ص123.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص163؛ فتح العزیز، ج7، ص12؛ کشاف القناع، ج2، ص451.
- ↑ الخلاف، ج2، ص251؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص61؛ المغنی، ج3، ص170.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص122؛ المغنی، ج3، ص170؛ فتح العزیز، ج7، ص45.
- ↑ مستند الشیعه، ج11، ص23؛ العروة الوثقی، ج4، ص416.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص121؛ روضة الطالبین، ج2، ص286.
- ↑ کتاب الحج، خوئی، ج1، ص210.
- ↑ جواهر الکلام، ج17، ص280-281؛ تحریر الوسیله، ج1، ص380.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص121؛ المجموع، ج7، ص63، 85؛ مواهب الجلیل، ج3، ص457-458.
- ↑ تحریر الاحکام، ج1، ص551؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص68.
- ↑ المجموع، ج7، ص93؛ المغنی، ج3، ص177.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص68؛ المجموع، ج7، ص100؛ المغنی، ج3، ص177.
- ↑ المغنی، ج3، ص177.
- ↑ المغنی، ج3، ص163؛ مواهب الجلیل، ج3، ص447؛ مستند الشیعه، ج11، ص60.
- ↑ العروة الوثقی، ج4، ص432؛ مستمسک العروه، ج10، ص170.
- ↑ مغنی المحتاج، ج1، ص465؛ نک: مستند الشیعه، ج11، ص62؛ اعانة الطالبین، ج2، ص320.
- ↑ المغنی، ج3، ص161.
- ↑ مستند الشیعه، ج11، ص61؛ مستمسک العروه، ج10، ص171.
- ↑ المغنی، ج3، ص167-168.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج1، ص301؛ المجموع، ج7، ص79؛ کشاف القناع، ج1، ص232.
- ↑ الحدائق، ج14، ص140-141.
- ↑ المغنی، ج3، ص168، 376؛ کشاف القناع، ج2، ص455.
- ↑ کشاف القناع، ج1، ص232؛ مغنی المحتاج، ج1، ص465.
- ↑ نک: شرائع الاسلام، ج1، ص166؛ الحدائق، ج14، ص142؛ المغنی، ج3، ص169.
- ↑ روضة الطالبین، ج2، ص287؛ مستند الشیعه، ج11، ص64-65؛ کشاف القناع، ج2، ص455.
- ↑ العروة الوثقی، ج4، ص362؛ مناسک الحج، گلپایگانی، ص29.
- ↑ مواهب الجلیل، ج3، ص448-449.
- ↑ مستند الشیعه، ج11، ص64-65.
- ↑ روضة الطالبین، ج2، ص287؛ مستند الشیعه، ج11، ص65.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (درگذشت 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق.
- تاج العروس: محمد بن محمد مرتضی زبیدی، به کوشش: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- تحریر الوسیله: امام خمینی، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
- تحفة الفقهاء: علاء الدین السمرقندی (درگذشت 535/539ق) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
- تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م.۷۲۶ق)، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- جامع المقاصد: علی بن حسین الکرکی (محقق کرکی)، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۱۱ق.
- جواهر الکلام: النجفی (درگذشت 1266ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- حاشیة الدسوقی: الدسوقی (درگذشت 1230ق)، دار احیاء الکتب العربیه، بی‌تا.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (درگذشت 1186ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.
- الخلاف: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش: سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 14۱۸ق.
- روضة الطالبین: النووی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- شرائع الاسلام: المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
- العروة الوثقی: سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ١٤۲۰ق.
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (درگذشت 623ق)، دار الفکر.
- فرهنگ فقه فارسی: جمعی از محققان، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، 1418ق.
- قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام: حسن بن یوسف حلی(علامه حلی)، قم، انتشارات الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
- کتاب الحج: محاضرات الخوئی (درگذشت 1413ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، 1410ق.
- کشاف القناع: منصور البهوتی (درگذشت ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- کفایة الاحکام: محمد باقر السبزواری (-۱۰۹۰ق)، به کوشش الواعظی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
- لسان العرب: محمد بن مكرم (ابن منظور)، قم، ادب الحوزه، 14۰۵ق.
- لغت‌نامه: علی‌اکبر دهخدا و دیگران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
- مختلف الشیعه فی احکام الشریعه: حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- المبسوط: السرخسی (م.۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
- المجموع شرح المهذب: النووی (درگذشت 676ق)، دار الفکر.
- مدارک الاحکام، سید محمد بن علی الموسوی العاملی، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۰ق.
- مستمسک العروة الوثقی: سید محسن حکیم، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- مستند الشیعه: احمد النراقی (درگذشت ۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.
- المعتبر فی شرح المختصر: جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
- معجم لغة الفقهاء: محمد قلعه‌جی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق.
- المغنی: عبدالله بن قدامه (درگذشت 620ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه
- مغنی المحتاج: محمد الشربینی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
- مفردات ألفاظ القرآن: حسين بن محمد راغب اصفهانى، دمشق، دار القلم، 1412ق.
- مناسک الحج: سید محمدرضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم 141۳ق.
- مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (درگذشت 954ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.