@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-'''ممالیک''' یا '''مملوکان''' به غلامان سفیدپوست، عمدتاً ترک یا چرکسی، اطلاق می‌شد که پس از خدمت در نظام سیاسی و نظامی، دو سلسله به نام‌های «ممالیک بحری» (ترک‌تبار) و «ممالیک برجی» (چرکسی‌تبار) را تشکیل داده و از سال ۶۴۸ تا ۹۲۳ قمری بر مصر و شام حکومت کردند. آنان با اهداف سیاسی و مذهبی و برای کسب مشروعیت، اقدامات عمرانی و رفاهی گسترده‌ای در [[حجاز]]، به ویژه در [[مکه]] و [[مدینه]]، انجام دادند.
+ممالیک به عنوان یکی از حکومت‌های مهم اسلامی در قرون میانه، نقش برجسته‌ای در تاریخ سیاسی و مذهبی سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه حرمین شریفین (مکه و مدینه) ایفا کردند. آنان که در اصل غلامان ترک و چرکسی بودند، پس از فروپاشی ایوبیان به قدرت رسیدند و حدود دو قرن و نیم بر مصر و شام حکومت کردند.
-== اقدامات در مدینه ==
+== ریشه‌شناسی واژه و خاستگاه ممالیک ==
-ممالیک از همان آغاز حکومت، توجه ویژه‌ای به [[مسجد النبی]] داشتند.
+ممالیک جمعِ «مملوک» به معنای «غلام» است و بیشتر در مورد غلامان سفیدپوست به کار می‌رود. سلاطین سلسله ممالیک مصر که همزمان بر مصر و شام حکومت داشتند<ref>دولت ممالیک، ص17.</ref>، اصالتاً از غلامان ترک یا چرکسی بودند و ابتدا به‌عنوان قراولان مزدور ملک صالح ایوبی خدمت می‌کردند. آنان به‌تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند.
-=== در مسجد النبی ===
+در طول بیش از دو قرن و نیم، دو سلسله از ممالیک به فرمانروایی رسیدند:
-* در سال ۶۶۴ ق، '''ملک ظاهر بیبرس''' (حک: ۶۵۸-۶۷۶ ق) یک '''منبر جدید''' برای مسجد فرستاد.<ref name="A1">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref>
-* در سال ۶۶۸ ق، به دستور وی، دور '''حجره پیامبر(ص) و خانه حضرت زهرا(س)''' نرده کشیده شد و از فضای عمومی مسجد جدا گردید.<ref name="A2">{{پانویس|منبع=اتحاف الوری باخبار ام القری|صفحه=}}</ref> همچنین در همین سال و نیز در سال ۶۹۴ ق، '''مقصوره‌های چوبی''' بر گرداگرد حجره شریف ساخته شد.<ref name="A3">{{پانویس|منبع=اخبار مدینه (ترجمه خلاصه الوفاء)|صفحه=}}</ref>
-* در سال ۶۷۸ ق، '''سلطان منصور قلاوون''' (حک: ۶۷۸-۶۸۹ ق) اولین '''گنبد''' را بر فراز قبر مطهر نبوی بنا کرد.<ref name="A4">{{پانویس|منبع=الارج المسکی فی التاریخ المکی|صفحه=}}</ref> این گنبد در دوره‌های بعد توسط دیگر سلاطین مملوکی تعمیر و تقویت شد.
-* پس از آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۶۵۴ ق، ممالیک اقدام به '''بازسازی اساسی''' مسجد کردند.<ref name="A5">{{پانویس|منبع=تاریخ معالم المدینه المنوره|صفحه=}}</ref> '''سلطان ناصر محمد بن قلاوون''' (حک: ۶۹۸-۷۴۱ ق) سقف‌های جدیدی زد، رواق‌هایی ساخت<ref name="A6">{{پانویس|منبع=تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref> و در سال ۷۰۶ ق، '''مناره باب‌السلام''' را بنا نهاد.<ref name="A7">{{پانویس|منبع=تحصیل المرام|صفحه=}}</ref>
-* در سال ۷۶۰ ق، '''سلطان صالح اسماعیل بن قلاوون'''، قریه‌ای را برای تأمین هزینه‌های '''پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی''' وقف کرد.<ref name="A8">{{پانویس|منبع=التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه|صفحه=}}</ref>
-=== سایر اقدامات در مدینه ===
+سلاطین مملوکی بحری (دولة الأتراک / دولة الترک)
-* در قرن هشتم، '''سلطان حسن مملوکی'''، '''مسجد غمامه''' (مسجد المصلی) را تعمیر اساسی نمود.<ref name="A9">{{پانویس|منبع=تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی|صفحه=}}</ref>
-* در سال ۸۴۰ ق، '''ملک اشرف برسبای''' (حک: ۸۲۵-۸۴۱ ق) سقف '''مسجد قبا''' را تجدید بنا کرد.<ref name="A10">{{پانویس|منبع=ساختمان حرم شریف نبوی|صفحه=}}</ref>
-== اقدامات در مکه ==
+سلاطین مملوکی بُرجی (دولت چرکسی)
-ممالیک توجه ویژه‌ای نیز به مسجدالحرام و امور مرتبط با [[کعبه]] داشتند.
-=== در مسجد الحرام و کعبه ===
+ممالیک بحری اصالتاً از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند، ولی ممالیک برجی از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز (سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا) برخاستند.<ref>تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، ص201.</ref>
-* '''ملک ظاهر بیبرس''' در سال ۶۶۱ ق، نخستین پادشاه مملوکی بود که بر کعبه '''جامه''' (پرده) پوشاند و ارسال محمل حامل پرده کعبه را به سنتی سالانه تبدیل کرد.<ref name="A11">{{پانویس|منبع=مرآه الحرمین|صفحه=}}</ref>
-* در سال ۷۲۰ ق، '''ملک ناصر محمد بن قلاوون'''، سنگ‌های '''حجر اسماعیل''' را تعمیر کرد و در سال ۷۳۶ ق، ستون‌های اطراف '''مطاف''' را مرمت نمود.<ref name="A12">{{پانویس|منبع=منائح الکرم|صفحه=}}</ref>
-* در سال ۷۴۳ ق، '''سلطان صالح اسماعیل'''، روستای «بیسوس» را وقف تأمین هزینه‌های پرده کعبه کرد.<ref name="A13">{{پانویس|منبع=وفاء الوفاء|صفحه=}}</ref>
-* در سال ۸۱۹ ق، زیباترین پرده کعبه تا آن زمان، با نام سلطان چرکسی مصر، ساخته و نصب شد.<ref name="A14">{{پانویس|منبع=ساختمان مسجدالحرام|صفحه=}}</ref>
-* ممالیک چرکسی در سال ۸۸۱ ق، '''منبری چوبین''' برای مسجدالحرام فرستادند، '''حجر اسماعیل''' را با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر فرستادند.<ref name="A15">{{پانویس|منبع=دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان|صفحه=}}</ref>
-* همچنین در همین دوره، روی '''مقام ابراهیم''' قبه‌ای ساخته شد.<ref name="A16">{{پانویس|منبع=جستاری بر تاریخ مکه|صفحه=}}</ref>
-=== در مشاعر مقدسه ===
+== آغاز و پایان حکومت ممالیک ==
-* در سال ۸۴۲ ق، مدیر حرم مکی، کارهای زیادی در [[منی|منا]]، [[مزدلفه]] و [[عرفات]] انجام داد و موانع راه را برای زائران برداشت.<ref name="A17">{{پانویس|منبع=میقات حج|صفحه=}}</ref>
+حکومت ممالیک در سال ۶۴۸ق / ۱۲۵۰م با سقوط ایوبیان و قدرت‌گیری عزالدین ایبک از ممالیک بحری بر مصر و شام آغاز شد و در سال ۹۲۳ق / ۱۵۱۷م با فتح مصر توسط سلطان سلیم اول عثمانی، پس از حدود ۲۷۵ سال، پایان یافت.<ref>دولت ممالیک، ص17 و 18؛ شرق نزدیک در تاریخ، ص237.</ref>
-* ممالیک به تأمین '''امنیت راه‌های حج''' مصر و شام نیز می‌پرداختند.<ref name="A18">{{پانویس|منبع=شرق نزدیک در تاریخ|صفحه=}}</ref>
-== اقدامات عمرانی ملک اشرف قایتبای ==
+== اقدامات مذهبی و عمرانی ممالیک در حرمین شریفین ==
-مهم‌ترین و گسترده‌ترین اقدامات عمرانی ممالیک در حجاز، توسط '''ملک اشرف قایتبای''' (حک: ۸۷۲-۹۰۱ ق) انجام شد.
-=== در مکه و مشاعر ===
+=== ۱. خدمات ممالیک در مدینه و مسجدالنبی(ص) ===
-* بازسازی '''مسجد خیف''' در منا و احداث قبه‌ای بزرگ بر محراب آن در سال ۸۷۴ ق.<ref name="A19">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref>
+الف) دوره ملک ظاهر بیبرس (حک: ۶۷۶–۶۵۸ق)
-* تعمیر '''مسجد نمره''' (مسجد عرفه).<ref name="A20">{{پانویس|منبع=اتحاف الوری|صفحه=}}</ref>
-* لایروبی '''قنات عرفات''' و ساخت '''آب‌انبار''' بزرگ برای استفاده حجاج.<ref name="A21">{{پانویس|منبع=تاریخ مکه|صفحه=}}</ref>
-* بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات».<ref name="A22">{{پانویس|منبع=الارج المسکی|صفحه=}}</ref>
-* تعمیر مسجد بر فراز کوه قزح در مشعر الحرام.<ref name="A23">{{پانویس|منبع=تاریخ معالم المدینه|صفحه=}}</ref>
-* تعمیر '''سقایت عباس'''، '''چاه زمزم''' و '''مقام ابراهیم'''.<ref name="A24">{{پانویس|منبع=تحصیل المرام|صفحه=}}</ref>
-* لایروبی '''آبراه زبیده'''.<ref name="A25">{{پانویس|منبع=التحفه اللطیفه|صفحه=}}</ref>
-* ارسال یک '''منبر بزرگ''' برای مسجدالحرام.<ref name="A26">{{پانویس|منبع=ساختمان مسجدالحرام|صفحه=}}</ref>
-* ساخت '''مدرسه‌ای''' برای تدریس فقه مذاهب اربعه، '''رباطی''' برای فقرا و ایتام و نیز '''باب قایتبای''' در مسجدالحرام.<ref name="A27">{{پانویس|منبع=مرآه الحرمین|صفحه=}}</ref>
-* تأسیس یک '''کتابخانه''' بزرگ در مکه.<ref name="A28">{{پانویس|منبع=منائح الکرم|صفحه=}}</ref>
-=== در مدینه (پس از آتش‌سوزی سال ۸۸۶ ق) ===
+در سال ۶۶۴ق، منبر جدیدی برای مسجد نبوی فرستاد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص259.</ref>
-آتش‌سوزی بزرگ مسجد النبی در سال ۸۸۶ ق، زمینه‌ساز گسترده‌ترین اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه شد:
-* '''بازسازی کامل مسجد النبی''' شامل دیوارها، ستون‌ها، سقف‌ها و احداث چندین گنبد جدید.<ref name="A29">{{پانویس|منبع=تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی|صفحه=}}</ref>
-* بازسازی '''گنبد مطهر''' (قبه الزرقاء) و '''مناره رئیسیه''' که با بنیانی محکم به ارتفاع ۶۰ متر بازسازی شد.<ref name="A30">{{پانویس|منبع=ساختمان حرم شریف نبوی|صفحه=}}</ref>
-* فرستادن یک '''منبر مرمرین''' برای مسجد در سال ۸۸۹ ق.<ref name="A31">{{پانویس|منبع=مدینه شناسی|صفحه=}}</ref>
-* بازسازی '''محراب پیامبر(ص)''' و '''محراب عثمانی'''.<ref name="A32">{{پانویس|منبع=معالم المدینه المنوره|صفحه=}}</ref>
-* ساختن گنبدی بر فراز '''حجره حضرت فاطمه(س)''' و تجدید بنای '''حجره شریف''' (ضریح).<ref name="A33">{{پانویس|منبع=وفاء الوفاء|صفحه=}}</ref>
-* تهیه '''قندیل‌ها و چلچراغ‌ها''' و نیز کتب و مصاحف جدید برای مسجد.<ref name="A34">{{پانویس|منبع=آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref>
-=== سایر اقدامات در مدینه ===
+در سال ۶۶۸ق، دستور داد نرده‌هایی گرد خانه پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) نصب کنند تا از فضای مسجد جدا شود.<ref>میقات حج، ج26 ص103.</ref>
-* تجدید بنای '''مناره مسجد قبا''' و دیوارهای آن در سال ۸۷۷ ق.<ref name="A35">{{پانویس|منبع=تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه|صفحه=}}</ref>
-* توسعه '''حرم حضرت حمزه'''، نصب '''ضریح آهنین'''، حفر '''چاه''' و احداث '''وضوخانه''' برای زائران در سال ۸۹۳ ق.<ref name="A36">{{پانویس|منبع=سفرنامه حجاز|صفحه=}}</ref>
+در همین سال و سال ۶۹۴ق، مقصوره‌های چوبی بر حجره شریف نبوی ساخته شد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص255.</ref>
-* تعمیر '''قبه قبور زوجات النبی''' در بقیع در سال ۸۹۵ ق.<ref name="A37">{{پانویس|منبع=دولت ممالیک|صفحه=}}</ref>
-* تعمیر بخش‌هایی از '''دیوار شهر مدینه''' (سور).<ref name="A38">{{پانویس|منبع=جستاری بر تاریخ مکه|صفحه=}}</ref>
+مقصوره مزبور، که اتاقکی پیرامون حجره مطهر بود، از اقدامات شاخص بیبرس به‌شمار می‌آید.<ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref>
-* وقف آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات مردم مدینه.<ref name="A39">{{پانویس|منبع=تاریخ تطبیقی ایران|صفحه=}}</ref>
+ب) دوره منصور قلاوون (حک: ۶۷۸–۶۸۹ق)
+در سال ۶۷۸ق، گنبدی بر قبر مطهر پیامبر(ص) بنا شد که بخش زیرین آن بر ستون‌های مربعی و بخش فوقانی آن به شکل هشت‌ضلعی بود.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص273.</ref>
+این گنبد با ورق‌های سربی پوشیده و دارای پنجره‌ای به سقف زیرین مسجد بود.<ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref>
+ج) مرمت‌های پسین در گنبد نبوی
+در دوره ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (حک: ۷۴۸–۷۶۲ق) و ملک اشرف شعبان (۷۶۵ق)، گنبد مذکور ترمیم و استحکام یافت.<ref>میقات حج، ج26 ص144.</ref>
+د) دیگر اقدامات عمرانی در مدینه
+ساخت وضوخانه‌ای در کنار باب‌السلام در سال ۶۷۸ق.<ref>ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.</ref>
+بازسازی چهارمین مناره که در زمان سلیمان بن عبدالملک (حک: ۹۶–۹۹ق) ویران شده بود.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص247؛ اخبار مدینه، ص230.</ref>
+در سال ۷۰۶ق، ساخت مناره باب‌السلام به دستور ملک ناصر محمد بن قلاوون که تاکنون باقی مانده است.<ref>اخبار مدینه، ص435؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.</ref>
+در سال ۷۳۳ق، بازسازی مسجد قبا.<ref>اخبار مدینه، ص265.</ref>
+در سال ۷۵۵ق، تجدید بنای سور مدینه.<ref>اخبار مدینه، ص253.</ref>
+در سال ۷۶۰ق، وقف قریه‌ای در مصر برای هزینه‌های پوشش کعبه و حجره مقدسه.<ref>میقات حج، ج26 ص144.</ref>
+در قرن هشتم، سلطان حسن قلاوونی مسجد غمامه را بازسازی کرد.<ref>اخبار مدینه، ص439.</ref>
+در سال ۸۴۰ق، ملک اشرف برسبای سقف مسجد قبا و دو رواق مسجدالنبی را تجدید بنا نمود.<ref>اخبار مدینه، ص266 و 424.</ref>
+=== اقدامات ممالیک در مکه و مسجدالحرام ===
+الف) نخستین جامه کعبه
+ملک ظاهر بیبرس در سال ۶۶۱ق، نخستین پادشاه مصری بود که بر کعبه جامه پوشاند و سنت ارسال جامه با محمل از مصر را پایه‌گذاری کرد.<ref>میقات حج، ج27 ص56؛ ج39 ص127.</ref>
+ب) تعمیرات مسجدالحرام و اماکن مقدس
+در سال ۷۲۰ق، ملک ناصر محمد بن قلاوون سنگ‌های حجر اسماعیل را تعمیر کرد.
+در سال ۷۳۶ق، ستون‌های اطراف مطاف و وضوخانه‌ای در برابر باب علی ساخته شد.
+در سال ۷۴۳ق، صالح اسماعیل ناصر روستای بیسوس را وقف پرده کعبه نمود.
+در سال ۷۴۹ق، امیر فارس‌الدین از ممالیک ترک اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص397 و 398.</ref>
+در سال ۸۰۱ق، برقوق مملوکی پله‌های صفا و مروه را اصلاح کرد.
+پس از آتش‌سوزی سال ۸۰۲ق، امیرالحاج مصری در سال ۸۰۳ مأمور بازسازی مسجدالحرام شد.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص399.</ref>
+در قرن نهم، ملک ناصر فرج بن برقوق بنایی در محل مولدالنبی ساخت.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص184.</ref>
+الغوری در سال ۸۱۷ق انباری از غله و آب‌انبارهایی برای حجاج در مسجدالحرام بنا کرد.<ref>تاریخ مکه، ص403.</ref>
+در سال ۸۱۹ق، زیباترین پرده کعبه با نام سلطان چرکسی مصر تهیه شد.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص402.</ref>
+در سال ۸۲۵ق، برسبای بازسازی گسترده اماکن حرم مکی را انجام داد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص96.</ref>
+در سال ۸۴۲ق، اقدامات عمرانی در عرفات، منا و مزدلفه صورت گرفت و موانع طبیعی مسیرها برداشته شد.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص398.</ref>
+در سال ۸۶۵ق، ملک ناصر مملوکی پرده‌ای برای کعبه فرستاد.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص109.</ref>
+در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ق، منبرهای چوبی از مصر به مسجدالحرام فرستاده شد.
+چرکسی‌ها حجر اسماعیل را با سنگ مرمر بازسازی کرده و قبه‌ای بر مقام ابراهیم در سال ۸۸۱ق ساختند.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص402.</ref>
+ج) امنیت زائران
+ممالیک مصر راه‌های حجاج مصر و شام به مکه را از راهزنان و ناامنی‌ها پاکسازی کردند.<ref>تاریخ مکه (سباعی)، ص405.</ref>
+=== ۳. کلیدهای طلایی کعبه ===
+در دوره ممالیک، ساخت کلیدهای طلاکاری‌شده برای درِ کعبه با آیات قرآن و اسماء الهی مرسوم بود. گاه نام سازنده و خلیفه عباسی دستوردهنده نیز بر آن ثبت می‌شد. این کلیدها با تشریفات خاص از قاهره به مکه ارسال می‌گردید.<ref>میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95؛ ج41 ص101.</ref>
+== اقدامات عمرانی قایتبای در مشاعر و مکه: ==
+بازسازی مسجد خیف در منا.[35] و ساختن قبه بزرگ مرتفعی روی محراب این مسجد در سال ۸۷۴ق.[36]
+تعمیر و بازسازی مسجد نمره ( مسجد عرفه / مسجد ابراهیم ).[37]
+لایروبی و احیاء قنات عرفات،[38] ساختن آب انبار یا مخزن بزرگی از آب در عرفات برای دسترسی حجاج خصوصاً فقرا به آب در موسِم حج.[39]
+بازسازی تابلوهای بدایة العرفات و نهایة العرفات.[40]
+مرمت و تعمیر مسجدی بر بالای کوه قزح در مشعر الحرام.[41]
+احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص ( یکصد کیلومتری شمال مکه ).[42]
+تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم[43]
+تجدید بنای انصاب  حرم مکی در سال ۸۷۴ق.[44]
+تعمیر و لایروبی آبراه زبیده که توسط زبیده همسر هارون به منظور  آبرسانی به مکه ایجاد شده بود.[45]
+ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام.[46]
+ساختن مدرسه به نام خودش برای تدریس فقه مذاهب اربعه در کنار مسجد الحرام و رباطی برای سکونت فقرا و ایتام  شامل ۷۲ حجره.[47]  و نیز مدرسه‌ای برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و تعیین موظفی سالانه از گندم برای فقرا و ایتام ساکن در این بناها.[48]
+باب قایتبای مسجد الحرام که از مدرسه قایتبای مذکور به مسجد باز می‌شد و مناره قایتبای بالای این درب.[49]
+تعویض پرده کعبه در هر سال.[50]
+ساختن سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام.[51]
+تاسیس کتابخانه‌ای در مکه که شمار زیادی کتاب در آن بود.[52]
+اقدامات قایتبای در مدینه:
+اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه به دو دوره  باز می‌گردد الف - دوره پیش از آتش سوزی  مسجد النبی درماه رمضان سال ۸۸۶  (۱۴۸۱ میلادی ) ب- دوره بعد از آتش سوزی.
+اقدامات عمرانی او پیش از آتش سوزی ؛ در فاصله سال‌های ۸۷۹ تا ۸۸۱ شامل :
+مرمت دیوارها، سقف‌های شامی و رواقهای  جبرئیل و تعمیر قسمت‌های شرقی بنای مقصوره (دیوار  مثلثی شکل داخل ضریح پیامبر (ص) که حول قبر شریف کشیده بودند) و تجدید بنای سقف روضه مطهر و گنبد مرقد نبوی.[53]
+اقدامات عمرانی او بعد از آتش سوزی شامل:
+بازسازی مناره رئیسیه در کنار قبَّة الخضراء.[54]
+بازسازی دیوارها ستون‌ها و سقف‌ها و ساختن گنبدی بر فراز محراب عثمانی و سه گنبد دیگر به نام مجارید در اطراف گنبد مذکور و ساختن دو گنبد نیز بر فراز ورودی باب السلام.[55]
+فرستادن منبری از سنگ مرمر برای مسجد النبی در سال ۸۸۹ بعد از سوختن منبر سابق در آتش سوزی سال 886.[56]
+بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی که بنای فعلی آن  نیز یادگار همان دوره است.[57]
+مرمت و بازسازی گنبد پیامبر (ص) در سال ۸۸۷ ق که به نام قُبَّة الزرقاء ( گنبد نیلگون ) شهرت داشت و دادن توسعه کوچکی در شرق مسجد در حدود ۱۲۰ متر مربع.[58]
+ساختن گنبدی بر فراز حجره فاطمه (س).[59]
+تجدید بنای حجره شریف ( ضریح مطهر )که مدفن رسول خدا بود در دو نوبت: یکی در سال ۸۸۱ قبل از حریق و دیگری در سال ۸۸۷ بعد از حریق.[60]
+بازسازی گنبد مطهر و مناره رئیسیه که اندکی پیش از پایان یافتن تعمیرات؛ شکافی در آنها پیدا شده بود. پس به دستور وی، مناره را به کلی تخریب و با گودبرداری و استوارساختنِ  بنیانی قوی ؛مناره مذکور را به ارتفاع ۶۰ متر ساختند که هم  اکنون  هم برپاست.[61]
+تعمیر مجدد مناره رئیسیه که در ماه صفر سال ۸۹۸ بر اثر صاعقه آسیب دیده بود.[62]
+ساختن مناره‌ای در کنار باب‌الرحمه در سال ۸۸۶ ق که در خارج مسجد شریف نبوی و چسبیده به مدرسه محمودیه بود. این مناره  و  مدرسه در توسعه اول سعودی‌ها از بین رفت.[63]
+برپا ساختن ۳۰۵ ستون در مسجد در این بازسازی ( بعد از آتش سوزی ).[64]
+تهیه قندیل‌ها و چلچراغ‌ها برای مسجد نبوی بعد از پایان تعمیرات[65] و تهیه آنچه از کتب و مصاحف در آتش سوزی سوخته بود.[66]
+تاسیس مدارس و کاروانسراها  و ... در اطراف مسجد نبوی.[67]
+تجدید مناره مسجد قُبا که خراب شده بود و تجدید بنای دیوار مسجد تا درب غربی در سال ۸۷۷ ق.[68]
+توسعه مقبره و حرم حضرت حمزه در سال ۸۹۳ق.[69] و ساختن ضریح  آهنین برای قبر آن حضرت.[70]
+حفر چاه آبی در محدوده حرم حضرت حمزه برای زائران.[71] و نصب پلکانی برای رسیدن به آب آن چاه.[72]
+تاسیس چند وضوخانه در محدوده حرم حضرت حمزه.[73]
+اصلاح و تعمیر  قَبَّه روی قبور زوجات النبی در بقیع در سال ۸۹۵.[74]
+تجدید بنای بعضی از قسمت‌های دیوار دور شهر مدینه ( سُور مدینه).[75]
+وقف آبادی‌هایی در کشور مصر که غلات آن برای توزیع بین مردم مدینه به آن دیار ارسال شود.[76]
+----[36] - اتحاف الوری،ج4 ص509.
+[37] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[38] -- الارج المسکی، ص280.
+[39] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.
+[40] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[41] - سفرنامه حجاز،ص300.
+[42] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.
+[43] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[44] - میقات حج،ج16 ص94.
+[45] - میقات حج،ج13 ص143.
+[46] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[47] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[48] - منائح الکرم،ج3 ص85-81؛تاریخ مکه(سباعی)، ص395و 396.
+[49]- منائح، همان ؛ تاریخ مکه، همان.
+[50] – تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[51] - جستاری برتاریخ مکه، ص493.
+[52] – منائح الکرم، ج3 ص85و86.
+[53] - تعمیر و توسعه مسجد نبوی،ص141؛ مدینه شناسی،ج1ص57.
+[54] - التحفه اللطیفه،ص382.
+[55] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج2 ص156؛تاریخ و آثار اسلامی، ص219.
+[56] - التحفه اللطیفه، ج2 ص382
+[57] - التحفه اللطیفه،ج2 ص382.
+[58] - اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109
+[59] - مدینه شناسی،ج1 ص84.
+[60] - اخبار مدینه،ص215.
+[61] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.
+[62] - مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.
+[63] - مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.
+[64] - ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.
+[65] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.
+[66] - الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247؛ مدینه شناسی،ج1 ص59.
+[67] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،ص219.
+[68] - اخبار مدینه،ص266.
+[69] -تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،ج2 ص159.
+[70] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298
+[71] - تاریخ معالم المدینه،ص190.
+[72] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج1 ص187.
+[73] - اخبار مدینه، ص297 و 298.
+[74]- اخبار مدینه،ص296.
+[75] - اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.
+[76] -الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247.
+'''بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)'''، مجموعه‌ای از بازسازی‌ها و اصلاحات در بنای مسجد‌النبی است که در عصر حکومت ممالیک بحری (648-792ق.) مصر صورت گرفت. این حکومت پس از سقوط خلافت عباسی، بر حجاز و مکه و مدینه استیلا داشتند. سلاطین [[مملوکی]] کار بازسازی [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] را که در اواخر دولت عباسی دچار آتش‌سوزی شده بودند برعهده گرفتند.
+در عصر ممالیک بحری مهم‌ترین ساخت‌ و ساز‌ها در مسجد‌النبی در دوران سلطنت سلطان [[بیبرس بندقداری|بیبرس]] (676-658ق) و سلطان قلاوون (698-708) انجام شد.  تعمیر سقف و ایجاد دو سقف زیرین و بالایی برای مسجد و ساخت مقصوره چوبی دور مقبره نبوی از مهم‌ترین اقدامات عصر بیبرس، و ساخت نخستین گنبد بر مقبره نبوی که به نام قبه البیضاء شناخته می‌شد از مهم‌ترین اقدامات در دوره قلاوون است.
+== نورالدین بن عزالدین ==
+در دوره سلطنت نور الدین بن عز الدین (۶۵۷-655 ق./59-1257م.) اولین بازسازی پس از آتش‌سوزی اواخر دوره [[بنی‌عباس|عباسی]] صورت گرفت. البته در اواخر دوره [[بازسازی مسجدالنبی (دوره عباسی)|مستعصم]] قبل تسلط مغول بر بغداد، سقف [[ضریح پیامبر|حجره نبوی]] و اطراف آن تا دیوار شرقی، تا [[باب جبرئیل]] و از جنوب تا دیوار قبله و از غرب تا [[منبر پیامبر|منبر]] ساخته شده بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص 79]</ref>
+در این زمان، معماری مسجد تا [[باب السلام (ابهام‌زدایی)|باب‌السلام]] در دیوار غربی ادامه یافت. پادشاه یمن، مظفر شمس‌الدین یوسف، نیز در سال 656 منبری را برای مسجد ارسال نمود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص79]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=123 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 123]</ref>
+== سیف الدین قُطُز ==
+کار بازسازی زمان در زمان سیف الدین [[قطز]] (658-655ق./1260-1257م.) ادامه یافت. بازسازی در جهت جنوبی یعنی جناح قبله از باب‌السلام و [[باب الرحمه (ابهام‌زدایی)|باب‌الرحمه]] در جهت غربی تا باب جبرئیل و باب‌النسا در جهت شرقی تکمیل شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص 79]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=123 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 123]</ref>
+== سلطان بیبرس ==
+{{بیشتر|بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)}}در زمان حکومت بیبرس (676-658ق/1277-1260م.) تعمیر سقف مسجد کامل شد. سقفی بالای سقف مسجد ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=79 المدینه المنوره، ص 79]</ref> اما سقف شمالی فقط یک سقف داشت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص80]</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=123 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 123]</ref>
+همچنین در این زمان، [[گلدسته|مناره‌ها]]، درها، مخازن و همه اثاث مسجد، تجدید شد. مصالح بازسازی نیز برحسب نیاز همواره تأمین می‌شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=123 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 123]</ref>
+در مکان نمازگزاردن پیامبر محرابی مجوف (کنده شده در دیوار) قرارگرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=211 عماره المسجد النبوی، ص 227]</ref>
+== سلطان قلاوون ==
+=== ساخت اولین گنبد بر قبر پیامبر(ص) ===
+در زمان سيف الدين قلاوون (678-689) به سال 678 قمری برای اولین بار بر مقبره نبوی [[گنبد مسجدالنبی|گنبد]] قرار گرفت.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=221 عماره المسجدالنبوی، ص 237]</ref> از این گنبد با نام [[قبه البیضاء]] نیز یاد شده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=223 عماره المسجد النبوی، ص239]</ref> این گنبد، همان گنبد اصلی [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] است که در دوره‌های بعد تکامل یافته‌است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%89_%D9%85%D9%86%D8%B0_%D8%A5%D9%86%D8%B4%D8%A7%D8%A6%D9%87_%D8%AD%D8%AA%D9%89_%D9%86%D9%87%D8%A7%D9%8A%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B5%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%85%D9%84%D9%88%D9%83%D9%89.pdf&page=221 عماره المسجدالنبوی، ص 237]</ref> سطح مقطع این گنبد، مربع و بالای آن هشت ضلعی بود. جنس این گنبد از چوب و بر ستون‌ها قرار داشت. روی آن با سرب پوشانده شده بود. این گنبد دارای پنچره‌ای بود که مشرف بر سقف زیرین مسجد بود. سقف زیرین با مشمع پوشانده شده بود سطح نزدیک گنبد با سرب احاطه شده‌ بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=384 وفاالوفا، ج2، ص 384]</ref>ناظر ساخت گنبد، کمال‌الدین بن برهان ربعی بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=385 وفاالوفا، ج2، ص385]</ref>
+=== ساخت وضو‌خانه ===
+در این دوره، در سال 686ق./1287م. وضوخانه‌ای در خارج مسجد، نزدیک باب السلام ساخته‌شد. ناظر ساخت آن علاءالدین، معروف به اقمر بود.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref>
+== زین الدین کَتبُغا ==
+در این دوره، [[کتبغا]]، در سال 694قمری، پنجره مشبک دائره‌ای شکل را به [[ضریح پیامبر|مقصوره]] چوبی اضافه کرد و مقصوره را تا سقف بالا برد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%A7%D9%84%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%A1_%D8%B3%D9%85%D9%87%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B2.pdf&page=388 وفاالوفا، ج2، ص 388]</ref>
+== ناصرمحمدبن قلاوون ==
+[[محمدبن قلاوون]] (698-708) در سال 701ه/1301م، سقف مقبره نبوی را مرمت نمود. و در سال‌های 6-705 سقف رواق‌های شرقی و غربی مقابل صحن را بازسازی  کرد و آن را با سقف شمالی که در دوره بیبرس ساخته شده بود هم تراز کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref>
+در این دوره، شیخ‌الحرم<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref>، مأذنه جنوب غربی (مأذنه باب السلام<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref>) را با ارتفاع 95 ذراع (47/31 متر) احیا کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref> <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref>هزینه این کار را  از ذخایر حرم نبوی و نیز وجه حاصل از فروش ذخائر موجود، فراهم کردند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=125 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 125]</ref>
+سمهودی احیای [[مأذنه شمال غربی]] را نیز در این دوره و در سال 706 ذکر کرده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=80 المدینه المنوره، ص 80]</ref>
+قسمت های مسقف از سمت سایبان قبله، گسترش یافت. در کنار این [[صحن]] دو رواق موازی با دیوار قبله با طاق‌هایی که تا آن زمان در آن‌جا معهود نبود ایجاد شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=124 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124]</ref> بدین ترتیب در سال 729 قمری، دو رواق به رواق‌های جناح جنوبی اضافه شد و تعداد رواق‌ها به 7 رواق رسید.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref>
+== سلطان ناصر‌الدین حسن ==
+در دوره حکومت سلطان ناصر الدین حسن (755-762) دوره اصلاحاتی بر گنبد مقبره نبوی انجام شد و پوشش سربی آن بازسازی شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=125 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 125]</ref>
+== سلطان شعبان ==
+آخرین اصلاحات ممالیک بحری در زمان [[سلطان شعبان]] انجام شد. در سال 765 گنبد مقبره نبوی مرمت شد.
+در سال 767 نیز بر روی دیوارهای مسجد، کنگره ساخته شد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%8A%D9%86%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%86%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D8%B7%D9%88%D8%B1%D9%87%D8%A7_%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%8A.pdf&page=81 المدینه المنوره، ص 81]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87%3A%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A9_%D9%88_%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF_%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%D9%88%DB%8C_%D8%A7%D9%84%D8%B4%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%B9%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE.pdf&page=125 عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 125]</ref>
+== جستارهای وابسته ==
+* [[مسجدالنبی]]
+* [[بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)]]
+== پانویس ==
+{{پانویس}}
 == منابع ==
-{{پانویس}}
+{{منابع}}
+* '''عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ'''، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
+* '''عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی'''، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001
+* '''المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری'''،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م
+* '''وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی'''،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001
+[[رده:بازسازی مسجدالنبی]]
+=== کتابنامه: ===
+آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان  رسول، تهران، مشعر، 1390.
+'''             ''' اتحاف الوری باخبار ام القری، ابن فهد عمر بن محمد (م۸۸۵ ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعه ام القری، 1983
+              اخبار مدینه ( ترجمه خلاصه الوفا ء باخبار دارالمصطفی )، سمهودی نورالدین  (م۹۱۱ ق)، ترجمه سید کمال حاج سید جوادی،  تهران، نشر مشعر، 1376
+              الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک والخلفاء، علی بن عبدالقادر (م ۱۰۷۰ ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و... ، مکه،  مکتبه التجاریه، مصطفی احمد الباز، 1416
+              الاِعلام باَعلام بیت الله الحرام، نهروالی محمد بن احمد (م990ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و ...، مکه مکرمه، المکتبه التجاریه، 1416
+تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384.
+تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، دیار بکری حسین بن محمد (م۹۶۶ ق )، بیروت، دار صادر، بی تا.
+              تاریخ  معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً ، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419
+              تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه( ۱۳۴۴ ق)، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385
+              تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان اصغر، تهران، نشر مشعر،1374.
+              تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام  و المشاعر العِظام والحرم و وُلاتها الفِخام، مالکی مکی محمد بن احمد(م ۱۳۲۱ق)، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی،1424.
+              التحفه اللطیفه  فی تاریخ المدینه الشریفه،  سخاوی محمد بن عبدالرحمان (م ۹۰۲ق)، مدینه، فهرسه مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1430.
+              تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی،  عبد القادر انصاری  - ناجی محمد حسن ،  ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر مشعر1385.
+              جستاری بر تاریخ مکه، فیض عباس،  به کوشش جمال الدین محمد فیض،  قم، کمال الملک، 1383.
+دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، عصام محمد شبارو، تحقیق د. شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱.
+ساختمان حرم شریف نبوی، د. سلمی سمر دملوجی،  تهران، نشر مشعر، 1377.
+ساختمان مسجدالحرام -مکه مکرمه،  د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.
+سفرنامه حجاز، لبیب البتنونی محمد، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، بی تا.
+شرق نزدیک در تاریخ، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان ( زرین کوب)،  تهران، انتشارات علمی فرهنگی،  1382.
+مدینه شناسی، نجفی محمد باقر، تهران ، خرمایستان،1367.
+مرآه الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، 1377.
+              معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی عبدالعزیز، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 2007.
+              منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و وُلاه الحرم، سنجاری علی بن تاج الدین(م ۱۱۲۵ ق )، تحقیق جمیل عبدالله محمد، مکه، جامعه ام القری، 1419.
+              میقات حج، فصلنامه، تهران، نشر مشعر.
+وفاء الوفاء  باخبار دار المصطفی، سمهودی علی بن عبدالله (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006.
+----
+[4] - آثار اسلامی مکه و مدینه،259.
+[5] - میقات حج،ج91 ص109.
+[6] - میقات حج،ج26 ص103.
+[7] - آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 255.
+[8] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.
+[9] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص 273.
+[10] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.
+[11] - میقات حج، ج26 ص144.
+[12] - ساختما ن حرم شریف نبوی،ص 25.
+[13] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص247؛ ونگ: اخبار مدینه،ص230.
+[14] - اخبار مدینه،ص435.
+[15] - نگا: آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.
+[16] - اخبار مدینه، ص265.
+[17] - اخبار مدینه،ص 253.
+[18] - میقات حج، ج26 ص144.
+[19] - اخبار مدینه،ص439.
+[20] - اخبار مدینه، ص266 و 424.
+[21] - میقات حج، ج27 ص56.
+[22] - میقات حج،ج39 ص127.
+[23] - تاریخ مکه (سباعی)،ص397 و 398.
+[24] - تاریخ مکه (سباعی) ،ص 399.
+[25] - آثار اسلامی مکه و مدینه ،ص 184.
+[26] - ساختمان مسجد الحرام ،ص28.
+[27] - تاریخ مکه ، ص403س
+[28] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 402.
+[29] -آثار اسلامی مکه ومدینه، ص 96.
+[30] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 398.
+[31] - آثار اسلامی مکه ومدینه، ص109.
+[32] - تاریخ مکه (سباعی)، ص402.
+[33] - تاریخ مکه ( سباعی )، ص405.
+[34] - میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95 و ج41 ص101.
+[35] - تحصیل المرام ج1 ص532.
+[36] - اتحاف الوری،ج4 ص509.
+[37] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[38] -- الارج المسکی، ص280.
+[39] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.
+[40] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[41] - سفرنامه حجاز،ص300.
+[42] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.
+[43] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[44] - میقات حج،ج16 ص94.
+[45] - میقات حج،ج13 ص143.
+[46] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[47] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.
+[48] - منائح الکرم،ج3 ص85-81؛تاریخ مکه(سباعی)، ص395و 396.
+[49]- منائح، همان ؛ تاریخ مکه، همان.
+[50] – تاریخ الخمیس،ج2 ص388.
+[51] - جستاری برتاریخ مکه، ص493.
+[52] – منائح الکرم، ج3 ص85و86.
+[53] - تعمیر و توسعه مسجد نبوی،ص141؛ مدینه شناسی،ج1ص57.
+[54] - التحفه اللطیفه،ص382.
+[55] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج2 ص156؛تاریخ و آثار اسلامی، ص219.
+[56] - التحفه اللطیفه، ج2 ص382
+[57] - التحفه اللطیفه،ج2 ص382.
+[58] - اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109
+[59] - مدینه شناسی،ج1 ص84.
+[60] - اخبار مدینه،ص215.
+[61] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.
+[62] - مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.
+[63] - مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.
+[64] - ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.
+[65] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.
+[66] - الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247؛ مدینه شناسی،ج1 ص59.
+[67] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،ص219.
+[68] - اخبار مدینه،ص266.
+[69] -تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،ج2 ص159.
+[70] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298
+[71] - تاریخ معالم المدینه،ص190.
+[72] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج1 ص187.
+[73] - اخبار مدینه، ص297 و 298.
+[74]- اخبار مدینه،ص296.
+[75] - اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.
+[76] -الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247.
 [[رده:تاریخ حجاز]]
 [[رده:ممالیک]]
 [[رده:بناهای تاریخی مکه و مدینه]]

ممالیک: تفاوت میان نسخه‌ها