|
|
| (۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۲۰]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Sajjadd }} | | {{جعبه اطلاعات بنا |
| | | | عنوان = سرداب غیبت |
| | | | تصویر = سرداب_غیبت1.jpg |
| [[پرونده:سرداب غیبت.jpg|بندانگشتی|تصویری از سرداب غیبت]] | | | اندازه تصویر = |
| '''سرداب غیبت''' در ضلع غربی [[صحن مطهر آستان سامرا]]، واقع در حجرهای در زیرزمین حرم که امروزه نزد شیعیان، به سرداب غیبت [[امام زمان(عج)]] شهرت دارد واقع است. در این مکان سه تن از [[ائمه اهلبیت(ع)]] زندگی کردهاند و اینجا، سرداب خانه آنها در سامرا بوده است.
| | | پیوند تصویر = |
| ==دیدگاه اهلسنت== | | | توضیح تصویر = |
| بسیاری از مورخان و نویسندگان اهلسنت در کتب خود، اقوالی را درباره این سرداب نقل کردهاند که بر مبنای آن، شیعیان معتقدند که غیبت [[حضرت مهدی(عج)]] از این نقطه آغاز شده است یا اینکه آنها معتقدند که امام(عج) از سرداب، ظهور میکند؛ چنانکه [[یاقوت حموی]] در کتاب خود، ذیل نام سامرا میگوید: ... و بها السرداب المعروف فی جامعها الذی تزعم الشیعه ان مهدیهم یخرج منه.<ref>معجم البلدان، ج3، ص173.</ref> در سامرا، سرداب معروفی در مسجد آن شهر، وجود دارد که شیعه میپندارند مهدی آنان، از این سرداب ظهور خواهد کرد.
| | | نامهای دیگر = |
| | | | مکان = [[سامراء]] |
| از دیگر بزرگان اهلسنت که این قبیل باورها را به شیعه نسبت دادهاند، میتوان از [[ابن خلکان|ابن خلّکان]]، قزوینی، [[ابن تیمیه]]، [[ابنقیم جوزیه]]، [[ابن کثیر]]، [[ذهبی]] و... یاد کرد. بیتردید، شیعیان اینگونه ادعاها را نمیپذیرند. ازاینرو برخی از علمای شیعه نیز درصدد پاسخگویی به آنها برآمدهاند.<ref>ر. ک: سفینه، پژوهشی درباره مساله سرداب، سید محمد مهدی خرسان، ترجمه: ماندنی مواساتیان، ص89 و 102.</ref>
| | | کاربری = تبرک و زیارت |
| ==دیدگاه شیعه== | | | بزرگداشت نزد = |
| براساس اعتقاد شیعیان، غیبت کبرای امام زمان(عج)، با وفات آخرین نایب خاص آن حضرت، آغاز شد؛ نه با غیبت ایشان در زیرزمین و محل ظهور آن حضرت نیز [[مکه]] و [[مسجدالحرام]] خواهد بود.
| | | وابسته به دین/مذهب = تشیع |
| | | | باورها = غیبت امام مهدی(ع) در این مکان |
| [[شیخ عباس قمی]] میگوید: برای اشتهار این مکان، به سرداب غیبت بر سر زبانها و نیز در نوشتههای متاخران، دلیلی یافت نشده و سبب نامیدن آنها به این اسم، معلوم نگشته است و تمام آنچه اهلسنت در اینباره به شیعیان نسبت میدهند، افترا میباشد و در کتب شیعه، اثری از چنین ادعاهایی نیست.<ref>هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، شیخ عباس قمی، ص83.</ref> | | | آیینها = |
| | | | احکام = |
| | | | زیارت کنندگان = |
| [[شیخ ذبیحالله محلاتی]]، درباره وجه تسمیه سرداب غیبت، مینویسد که شهرت یافتن این سرداب به سرداب غیبت، به علت آن نیست که حضرت حجت(عج) در آن، غایب شده است؛ چنانکه ناآشنایان به تاریخ، پنداشتهاند. بلکه به این دلیل است که این مکان، محل زندگی و عبادت سه امام معصوم(ع) بوده است و جمعی از اولیا نیز در همین مکان، به دیدار آن حضرت(عج) موفق شدهاند. ازاینرو در زمره بقاع متبرک، بهشمار میآید.<ref>مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ج1، ص350.</ref>
| | | بازدیدکنندگان = |
| | | | زمان پایهگذاری = |
| | | | بنیانگذار = |
| مرحوم [[سیدمحسن امین]] نیز در اینباره نوشته است:
| | | رویدادها = |
| «و ما یتوهّم من انهم یقولون بوجود المهدی فی سرداب سامراء فهو توهم فاسد، و انما یتبرکون بهذا السرداب و یتعبدون فیه من باب التبرک بآثار الصالحین، لانه قد سکنه ثلاثة من ائمة اهل البیت(ع)، و کان سرداب دارهم التی فی سامراء».<ref>اعیان الشیعة، ج1، ص107.</ref>
| | | بازسازیها = |
| | | | بازسازی کنندگان = ناصر لدین الله عباسی؛ ناصرالدین شاه قاجار |
| آنچه میپندارند که شیعیان، به وجود حضرت مهدی(عج) در سرداب سامرا قائل میباشند، توهمی فاسد است. بلکه شیعیان برای تبرک جستن به آثار صالحان در این مکان، به [[عبادت]] میپردازند؛ زیرا در اینجا، سه تن از ائمه اهلبیت(ع) زندگی کردهاند و اینجا، سرداب خانه آنها در سامرا بوده است.
| | | بخشهای از میان رفته = |
| [[پرونده:نمایی از سرداب سامراء.jpg|بندانگشتی|نمایی از سرداب سامراء]]
| | | ویژگیهای تاریخی = |
| ==چاه غیبت==
| | | متولیان = |
| | | مساحت = |
| | | طول = 2 متر |
| | | عرض = 1.5 متر |
| | | ارتفاع = |
| | | وضعیت بنا = |
| | | گنجایش = |
| | | امکانات = |
| | | بخشهای بنا = |
| | | معمار = |
| | | سبک = |
| | | ویژگیها = تزیین شده با کاشیهای قدیمی |
| | | گنبدها = |
| | | منارهها = |
| | | درها = |
| | | رواقها = |
| | | صحنها = |
| | | ایوانها = |
| | | گرداننده = |
| | | نهاد وابسته = |
| | | نهاد نگهدارنده = |
| | | مدیر = |
| | | روحانی = |
| | | نهادهای زیر مجموعه = |
| | | ثبت در = |
| | | شماره ثبت = |
| | | تاریخ ثبت = |
| | | وبگاه = |
| | | عرض جغرافیایی = |
| | | طول جغرافیایی = |
| | | توضیح نقشه = |
| | | فیلم = |
| | | توضیح فیلم = |
| | }} |
| | '''سرداب غیبت''' در [[عراق|کشور عراق]] در [[شهر سامراء]]، در ضلع غربی [[صحن مطهر آستان سامرا]]، واقع در حجرهای در زیرزمین حرم که امروزه نزد شیعیان، به سرداب غیبت [[امام زمان(عج)]] شهرت دارد، واقع است. |
|
| |
|
| در گذشته، نزد مردم عوام، باورهایی وجود داشت که حضرت مهدی(عج) پس از ورود به چاهِ داخل سرداب، ناپدید شده است. براساس این باور، زائران شیعه، داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی [[امام هادی]] و [[امام حسن عسکری(ع)|عسکری(ع)]] بود، برای [[تبرک]] خاک برمیداشتند و کمکم این مکان، به چاه غیبت معروف شد. | | در این مکان سه تن از [[اهلبیت(ع)|ائمه اهلبیت(ع)]] زندگی کردهاند و اینجا، سرداب خانه آنها در سامرا بوده است. |
|
| |
|
| مرحوم [[محدث نوری]] در اینباره مینویسد:
| | == مکان و واژه == |
| | واژه سرداب (ترکیب یافته از سرد و آب) به معنای جایی است که آب در آن سرد میشود و منظور از آن مکانی که در زیر زمین ساخته شده و در تابستانها در آنجا سکونت میکردند.<ref>«سرداب مقدس سامراء و آداب زیارت آن»، ص 39</ref> |
|
| |
|
| و آنچه از مشایخ، دست به دست رسیده، این است که این صفه، محل حوضی برای وضو گرفتن آن بزرگواران در آن سرداب بوده است. پس از آنکه خانه آن بزرگواران، مزار و محل عبادت مردم شد، این صفه شریف، معین شده بود برای گذاشتن و انداختن عرایض و رقاع حاجات که شیعیان، به حضرت صاحب الزمان(عج) مینوشتند و در آنجا میگذاشتند و هر وقت صلاح بود، جواب عریضه از آنجا یا از خارج، به صاحبش میرسید؛ چنانکه سید جلیل، [[علی بن طاووس]]، در اواخر کتاب «فرج المهموم» بعضی از حکایات آن را نقل کرده است.<ref>هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص 84 و 85.</ref>
| | گفته شده که این مکان بخشی از خانه [[امام عسکری(ع)]] بوده است.<ref>«سرداب مقدس سامراء و آداب زیارت آن»، ص 40</ref> |
|
| |
|
|
| | ==ارتباط سرداب با غیبت امام== |
| و به ملاحظه این سیره و عادت در طرف راست، وسط شباک، سوراخی بهقدر آنکه دست میان آن برود و رقعه را بیندازد، گذاشتهاند که در طرف دیگر، نظیر آن را ندارد و هرکس تامل کند، میداند که این سوراخ، ساخته برای همینکار بود. آن محل نیز میان همه آن سرداب، امتیازی پیدا کرد در تبرک و شرافت و احترام و بوسیدن و استشفا به تربت آن؛ تا آنکه صحن و راه سرداب مقدس، از آن صحن مطهر، جدا شد و از غیر جنس خدمه برای آن ظاهر شد و دیدند حرص و رغبت شیعیان را به آن محل شریف و غلبه و استیلای خود را بر آن غربا و زوار بیمعین. لهذا آن را برای کسب غیرطیب خود، سرمایه کردند و برای جلب منافع از ایشان، آن را دکانی قرار دادند و به اقسام حیل از آنها، فایده میبردند و کمکم به دادن ریگ و خاک آنجا را به آن بیچارگان و گرفتن چیزی، مقداری از آنجا گود شد... تا آنکه زمانی که شیخ عالم جلیل علامه عصر خود، شیخ عبدالحسین طهرانی(طاب ثراه) به جهت تذهیب قبه مطهره و اصلاح صحن منور، به آنجا مشرف شدند، پس از مشاهده آن خرابی و زیاد شدن در هر روز و خوف صدمه رسیدن به اساس عمارت، مقرر فرمودند آنجا را پر کردند تا مقدار دو پله به بالا مانده و آن را به آجر و گچ محکم نمودند.
| | تعدادی از مورخان اهلسنت در کتابهای خود باوری را به شیعیان نسبت دادهاند که بر اساس آن، شیعیان معتقدند غیبت [[امام مهدی(عج)]] از سردابی در [[سامراء|سامرا]] آغاز شده یا اینکه ایشان از آن سرداب ظهور خواهند کرد.<ref>معجم البلدان، ج3، ص173.</ref><ref>ر. ک: سفینه، پژوهشی درباره مساله سرداب، سید محمد مهدی خرسان، ترجمه: ماندنی مواساتیان، ص89 و 102.</ref> |
|
| |
|
| پس از وفات آن مرحوم، چون در سرمایه آن جماعت، به جهت بنّایی خللی پیدا شد، دوباره آن بنا را خراب کردند و به دادن ریگ و سنگ آنجا به جهّالِ زوار و بردن عوام را در آنجا، به اسم تبرک، بازار کسب خود را رونقی دادند و کمکم به منزله چاهی شد و اسم آن را چاه صاحبالزمان گذاشتند و جزو مناسک زوار شد که چون به آنجا روند، از چاه صاحبالزمان سؤال کنند و به انواع بیادبی و جسارت، خود را میان چاه افکنند و مقداری ریگ بردارند. تمام این حرکات بیاصل و بیپایه و خلاف ادب و احترام، بلکه در بعضی از مواضع، شبهه حرمت دارد....
| | در مقابل، پژوهشگران شیعه این ادعاها را به شدت رد کردهاند. آنان تأکید دارند که اعتقاد شیعه بر ظهور امام زمان(عج) در [[مکه]] و [[مسجدالحرام]] است و ارتباطی با سرداب سامرا ندارد. توضیح دادهاند که شهرت این سرداب به دلیل سکونت و عبادت سه امام معصوم در آنجا است و شیعیان صرفاً برای تبرک به آثار صالحان به آنجا احترام میگذارند و به عبادت میپردازند. آنان این نسبتها را افترا و ناشی از توهم میدانند و اشاره کردهاند که در منابع معتبر شیعی چنین باوری وجود ندارد.<ref>هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، شیخ عباس قمی، ص83.</ref><ref>مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ج1، ص350.</ref><ref>اعیان الشیعة، ج1، ص107.</ref> |
|
| |
|
| همانگونه که بیان شد، در هیچیک از منابع معتبر شیعه، از این مکان، به چاه غیبت یا محل غیبت حضرت مهدی(عج)، یاد نشده است و اینگونه باورهای نادرست مورد تایید علمای شیعه نبوده و خوشبختانه این باورها، امروزه منسوخ و فراموش شده است.
| | ==== چاه غیبت ==== |
| | باور عموم بر آن است که چاهی که در سرداب غیب قرار دارد محل ورود حضرت مهدی در هنگام غیبت است اما به گفته محدث نوری این مکان در ابتدا حوض وضو گرفتن امامان بوده و بعدها مکانی شد که شیعیان عرایض خود خطاب به امام زمان(عج) در آنجا میگذاشتند.<ref>هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، ص 84 و 85.</ref>[[پرونده:نمایی از سرداب سامراء.jpg|بندانگشتی|نمایی قدیمی از سرداب سامراء]] |
| ==معماری سرداب== | | ==معماری سرداب== |
| | [[پرونده:پنجره چوبی سرداب غیبت.jpg|بندانگشتی|پنجره چوبی از قرن هفتم]] |
| | سرداب غیبت، حجره کوچکی است به طول و عرض 2 در 5/ 1 متر که در زیرزمین واقع است و از طریق پلکانی با بیست پله، به همکف بنا، متصل میشود. سقف و دیوارهای حجره با کاشیهای هفترنگ از دوره ناصرالدینشاه قاجار، تزیین شده است و نوشتهای روی این کاشیها، از تشرف ناصرالدینشاه به این مکان، در سال 1287 ه. ق، حکایت دارد.<ref name=":0">[https://farhangziarat.hzrc.ac.ir/article_106747.html «مقامهای حضرت مهدی در عراق»، ص103] |
| | </ref> |
|
| |
|
| سرداب غیبت، حجره کوچکی است به طول و عرض 2* 5/ 1 متر که در زیرزمین واقع است و از طریق پلکانی با بیست پله، به همکف بنا، متصل میشود. سقف و دیوارهای حجره با کاشیهای هفترنگ از دوره ناصرالدینشاه قاجار، تزیین شده است و نوشتهای روی این کاشیها، از تشرف ناصرالدینشاه به این مکان، در سال 1287 ه. ق، حکایت دارد.
| | در این حجره درِ چوبی بسیار نفیسی قرار داشت که دارای کتیبههایی به خط نسخ است. در بهصورت مشبک و دارای دو لنگه است و براساس کتیبههای آن، در سال 606 قمری به فرمان خلیفه عباسی، [[الناصرلدین الله]] که [[شیعه|مذهب تشیع]] داشته و به سرپرستی ابوتمیم معدّ بن حسین بن سعد موسوی (متوفای 617 ه. ق)، ساخته شده است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/279863/تحقیق-و-پژوهش-باب-غیبت-در-سامرا-در-چوبی-نفیس-در-سرداب-مقدس-سامراء-باقی-مانده-از-دوران-خلافت-عباسیان?q=باب%20غیبت%20در%20سامرا&score=274877907000.0&rownumber=1 ر. ک: وقف میراث جاویدان، باب غیبت در سامرا، ترجمه: مسلم صاحبی، ش 5، بهار 1373 ه. ش، ص86.]</ref> این در امروزه در سرداب نیست و بنابرگزاشی در انبا حرم امامین عسکرین قرار دارد.<ref>[https://www.khabaronline.ir/news/1376901/%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%B9%D8%AC-%DB%8C%D8%A7-%D8%B3%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%A8-%D8%BA%DB%8C%D8%A8%D8%AA «سرداب امام زمان یا سرداب غیبت»]خبرآنلاین، بازیابی در 26 مهر 1404 </ref> |
|
| |
|
| این حجره، دارای درِ چوبی بسیار نفیس، با کتیبههایی به خط نسخ است که از ارزش تاریخی بالایی برخوردار است. در بهصورت مشبک و دارای دو لنگه است و براساس کتیبههای آن، در سال 606 ه. ق، به فرمان خلیفه عباسی، [[الناصرلدین الله]] که [[مذهب تشیع]] داشته و به سرپرستی ابوتمیم معدّ بن حسین بن سعد موسوی (متوفای 617 ه. ق)، ساخته شده است.<ref>ر. ک: وقف میراث جاویدان، باب غیبت در سامرا، ترجمه: مسلم صاحبی، ش 5، بهار 1373 ه. ش، ص86.</ref> گرداگرد حجره نیز یک کتیبه نواری، به خط کوفی، حاوی صلوات بر چهارده معصوم، وجود دارد.
| | گرداگرد حجره نیز یک کتیبه نواری، به خط کوفی، حاوی صلوات بر چهارده معصوم، وجود دارد. این اثر تاریخی، در جریان یکی از انفجارهای تروریستی که در آستان مقدس سامرا اتفاق افتاد، آسیب جدی دید و بخش اصلی آن، از بین رفت و امروزه تنها حاشیه آن، باقی مانده است.<ref name=":0" /> |
| | |
| متاسفانه این اثر تاریخی نفیس و ارزشمند، در جریان یکی از انفجارهای تروریستی که در آستان مقدس سامرا اتفاق افتاد، آسیب جدی دید و بخش اصلی آن، از بین رفت و امروزه تنها حاشیه آن، باقی مانده است.
| |
|
| |
|
| ==بازسازیها== | | ==بازسازیها== |
| | در گذشته، راه رسیدن به سرداب، از طریق راهروی طولانی و تاریکی بود که ورودی آن، پشت قبر نرجس خاتون، داخل حرم مطهر قرار داشت. اما احمدخان دنبلی برای سرداب غیبت صحنی مستقل و دهلیز و راهپلهای جداگانه ایجاد کرد و راهپله و دالان قبلی را مسدود نمود.<ref>مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ج1، ص354 و 355؛ هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، شیخ عباس قمی، ص74.</ref> |
|
| |
|
| در گذشته، راه رسیدن به سرداب، از طریق راهروی طولانی و تاریکی بود که ورودی آن، پشت قبر نرجس خاتون، داخل حرم مطهر قرار داشت. اما احمدخان دنبلی برای سرداب غیبت صحنی مستقل و دهلیز و راهپلهای جداگانه ایجاد کرد و راهپله و دالان قبلی را مسدود نمود.<ref>مآثر الکبراء فی تاریخ سامراء، ج1، ص354 و 355؛ هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، شیخ عباس قمی، ص74.</ref>
| | روی سرداب غیبت، مسجدی وجود دارد که به مسجد صاحب، مشهور است و به دست حسینقلیخان دنبلی ساخته شده است. بر فراز آن نیز گنبد مرتفعی با کاشیهای هفترنگ وجود دارد که به دست محمدعلی میرزا، حاکم کرمانشاهان، کاشیکاری شده است.<ref>عتبات عالیات عراق، ص212.</ref> |
|
| |
|
| روی سرداب غیبت، مسجدی وجود دارد که به مسجد صاحب، مشهور است و به دست حسینقلیخان دنبلی ساخته شده است. بر فراز آن نیز گنبد مرتفعی با کاشیهای هفترنگ وجود دارد که به دست محمدعلی میرزا، حاکم کرمانشاهان، کاشیکاری شده است.<ref>عتبات عالیات عراق، ص212.</ref>
| | پس از سقوط رژیم بعثی، فضای مجاور سرداب غیبت در زیرزمین را گسترش داده و شبستان وسیعی در مجاورت آن ساختهاند که نمازهای جماعت، در آن برگزار میگردد.<ref name=":0" /> |
|
| |
|
| پس از سقوط رژیم بعثی، فضای مجاور سرداب غیبت در زیرزمین را گسترش داده و شبستان وسیعی در مجاورت آن ساختهاند که نمازهای جماعت، در آن برگزار میگردد.
| | == آداب زیارت == |
| | سرداب امام زمان(عج) از زیارتگاههای شیعی به حساب میآمده و در منابع کهن دعا و مزارشناسی از آن یاد شده است. از جمله در کتاب ا[[المزار الکبیر|لمزار الکبیر ابن مشهدی]] (درگذشت 610ق.) از اعمال زیارت [[امام زمان(عج)]] در این مکان یاد شده است. این آداب شامل اذن دخول، خواندن زیارتنامه ای شامل سلام و صلوات بر امام مهدی و خواندن دوازده رکعت نماز زیارت است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/1592/المزار-الکبير?pageNumber=589&viewType=pdf المزار الکبیر، ص589]</ref> در منابع دیگر، خواندن دعاهای دیگری مانند دعای عهد و نیز زیارت آل یاسین در سرداب غیبت نیز توصیه شده است.<ref>«سرداب مقدس سامراء و آداب زیارت آن»، ص 51، 53</ref> |
|
| |
|
| ==پیوند به بیرون==
| |
|
| |
| [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/328726/پژوهشی-در-باره-ی-مسأله-ی-سرداب خرسان، سیدمحمدمهدی، مجله سفینه، پژوهشی در باره ی مسأله ی سرداب، تابستان 1385 - شماره 11 علمی-ترویجی (وزارت علوم)/ISC (14 صفحه - از 89 تا 102).]
| |
|
| |
| [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1027539/شبهه-ابن-حجر-درباره-سرداب-امام-زمان-عج-و-ردیه-های-منظوم-آن رنجبری حیدرباغی، احمد، مجله پژوهشهای مهدوی، شبهه ابن حجر درباره سرداب امام زمان (عج) و ردیه های منظوم آن، زمستان 1392 - شماره 7 ISC (24 صفحه - از 93 تا 116).]
| |
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
|
| |
|
| خط ۶۲: |
خط ۹۶: |
|
| |
|
| ==منابع == | | ==منابع == |
|
| |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
|
| |
| {{برگرفتگی
| |
|
| |
| |پیش از لینک = کتاب
| |
|
| |
| |منبع = زیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم.
| |
|
| |
| |پس از لینک = بخش «سرداب غیبت»، ج1، ص474-478،
| |
|
| |
| | لینک = http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1472
| |
|
| |
| }}
| |
| *'''معجم البلدان'''، ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م. | | *'''معجم البلدان'''، ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م. |
|
| |
| *'''سفینه'''، پژوهشی درباره مساله سرداب، سید محمد مهدی خرسان، ترجمه: ماندنی مواساتیان. | | *'''سفینه'''، پژوهشی درباره مساله سرداب، سید محمد مهدی خرسان، ترجمه: ماندنی مواساتیان. |
|
| |
| *'''اعيان الشيعه'''، السيد محسن الامين، بيروت، دار التعارف، ١۴٠۶ه. ق - ١٩٨۶م. | | *'''اعيان الشيعه'''، السيد محسن الامين، بيروت، دار التعارف، ١۴٠۶ه. ق - ١٩٨۶م. |
|
| |
| *'''وقف ميراث جاويدان'''، «باب غيبت در سامرا»، ترجمه: مسلم صاحبى، ش ۵، بهار ١٣٧٣ه. ش. | | *'''وقف ميراث جاويدان'''، «باب غيبت در سامرا»، ترجمه: مسلم صاحبى، ش ۵، بهار ١٣٧٣ه. ش. |
|
| |
| *'''عتبات عاليات عراق'''، اصغر قائدان، تهران, مشعر، ١٣٨۶ه. ش. | | *'''عتبات عاليات عراق'''، اصغر قائدان، تهران, مشعر، ١٣٨۶ه. ش. |
|
| |
| *'''هدیة الزائرین و بهجة الناظرین'''، شیخ عباس قمی، قم، ایران، موسسه سبطین، 1383ش. | | *'''هدیة الزائرین و بهجة الناظرین'''، شیخ عباس قمی، قم، ایران، موسسه سبطین، 1383ش. |
| | *'''مآثر الكبراء في تاريخ سامرا'''، ذبيح الله المحلاتي، ط ١، المكتبة الحيدرية، ١۴٢۶ه. ق - ١٣٨۴ه. ش. |
| | * '''«مقامهای حضرت مهدی(عجل الله فرجه الشریف) در عراق»'''، احمد خامهیار، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۳۰، 1396ش. |
|
| |
|
| *'''مآثر الكبراء في تاريخ سامرا'''، ذبيح الله المحلاتي، ط ١، المكتبة الحيدرية، ١۴٢۶ه. ق - ١٣٨۴ه. ش.
| |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
| {{زیارتگاهها و مقبرههای عراق}} | | {{زیارتگاهها و مقبرههای عراق}} |
|
| |
|
| [[رده:مقالههای در دست ویرایش]] | | [[رده:مکانهای منتسب به امام زمان(ع)]] |
| [[رده:مکانهای تاریخی عراق]] | | [[رده:مکانهای منتسب به امام حسن عسکری(ع)]] |
| [[رده:مکانهای مذهبی عراق]] | | [[رده:مکانهای منتسب به امام هادی(ع)]] |
| [[رده:مکانهای منتسب به معصومان]] | | [[رده:غیبتگاهها]] |
| [[رده:زیارتگاههای عراق]] | | [[رده:مقالههای آماده ترجمه]] |
| | [[رده:مقالههای تکمیلشده]] |
| | [[ar:سرداب الغیبة]] |
