اسرار حج: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۷]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363  }}

'''اسرار حج'''، مجموعه‌اي از حکمت‌ها و اغراض مناسک [[حج]] و [[عمره]] است.

اسرار حج، مجموعه‌اي از حکمت‌ها و اغراض مناسک [[حج]] و [[عمره]] است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref>  

از نگاه حکيمان مسلمان، بر پایه حکمت خداوند، کارهای او از جمله تشريع احکام، هدف‌مند و داراي حکمت است. گرچه علت‌ اصلی و هدف حقیقی احکام، ممکن است از آدمی پوشيده باشد، ولی عالمان مسلمان کوشيده‌اند پاره‌اي از هدف‌ها و سودهای احکام را با استناد به منابع به دست آورند. این هدف‌ها و سودها وقتی درباره احکام مربوط به عبادتی خاص است، اسرار آن عبادت خوانده می‌شود. عالمان، در شناخت اسرار احکام بر منابعي يکسان تکيه نمي‌کنند. برخي شهود و کشف قلبي‌ را معتبر مي‌دانند<ref>. الفتوحات المکية، ج1، ص675؛ صهباي حج، ص317. </ref> و گروهي تنها قرآن و سنت را منبعي معتبر براي درک آن دانسته‌ و هر منبعي حتي عقل را از درک اسرار، ناتوان مي‌شمرند.<ref>. نک: رسائل الشهيد، ص393-395. </ref> بر پايه دیدگاه دوم، «اسرار حج» را اینگونه تعریف کرده‌اند: مجموعه معارفی که بيانگر اهداف، آثار و فوايد احکام و آموزه‌هاي حج بوده و برگرفته از قرآن و سنت است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref>

در روايات فراواني به پاره‌اي اسرار حج اشاره شده که مجموعه سفارش‌هاي امام سجاد(ع) به شبلي و خطبه قاصعه نمونه‌هايي مهم از روايات اسرار حج به شمار مي‌روند. افزون بر اين، روايات فراوان ديگري نيز پاره‌اي احکام برخي مناسک حج را برشمرده‌اند. روايات ياد شده گاه با تعبير «علة الحج»<ref>. علل الشرائع، ج2، ص396-458؛ بحار الانوار، ج96، ص32.</ref> به اسرار آن اشاره کرده‌اند. برخي ديگر از اسرار حج را مي‌توان از ملاک‌هايي برداشت کرد که در آياتي از قرآن و برخي روايات مرتبط با مناسک حج به آنها اشاره شده است. افزون بر اين، از برخي اوصاف مکان‌هاي مرتبط با حج بويژه کعبه نيز مي‌توان به بخشي از اسرار حج دست يافت؛<ref>. نک: صهباي حج، ص63، 200-242.</ref> اوصاف زير براي حج برشمرده شده است:‌ پايه‌گذاري بر توحيد محض (حج/ 22، 26) و خلوص ناب (بقره/ 2، 127)، حرمت و احترام داشتن (مائده/ 5، 2)، طهارت ظاهري و باطني بويژه از شرک (بقره/ 2، 125؛ حج/ 22، 26)، پناهگاه مردم بودن (بقره/ 2، 125‌ 126؛ آل عمران/ 3، 97؛ عنکبوت/ 29، 67)،<ref>. الكافي، ج4، ص271؛ وسائل الشيعه، ج11، ص21.</ref> يکسان بودن همگان نسبت به آن (حج/ 22، 25)<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص191.</ref>، منشأ برکات بودن (آل عمران/ 3، 96)؛ وسيله هدايت بودن (آل عمران/ 3، 96)؛ مصون بودن از ظلم و تعدي از سر الحاد و انکار (حج/ 22، 25)؛ پرچم اسلام<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1.</ref> و وسيله آزمون بودن سنگ‌هاي بي‌جان.<ref>. نهج البلاغه، ص292، خطبه 192.</ref> افزون بر اين، نگاه درس آموز به کعبه، عبادت<ref>. الکافي، ج4، ص391-240.</ref>، سبب آمرزش، ترفيع درجه،<ref>. المحاسن، ج1، ص69.</ref> بهره‌مندي از رحمت‌هاي خاص الهي<ref>. المحاسن، ج1، ص69.</ref> و گشايش درهاي آسمان و استجابت دعا<ref>. المعجم الکبير، ج8، ص169؛ مجمع الزوائد، ج10، ص155.</ref>. برخي مفسران يادکرد قرآن از وجود منافعي در حج براي مردم: «لِيشْهدُوا مَنافِعَ لَهمْ» (حج/ 22، 28‌ 29) را مطلق و در برگيرنده انواع منافع دنيوي مانند اقتصادي،<ref>. نک: الميزان، ج14، ص369؛ صهباي حج، ص199. </ref> و اخروي همچون پاداش، آمرزش گناهان<ref>. مجمع البيان، ج7، ص146؛ الميزان، ج‏14، ص370؛ الحج و العمره في الكتاب و السنه، ص135.</ref> مي‌داند.

عالمان مسلمان حج را دربر‌دارنده آثار و اسرار ديگر آيين‌ها و عبادات<ref>. رسائل الشهيد، ج1، ص355-356؛ جامع السعادات، ج3، ص308. </ref> همچون نماز، انفاق، طهارت‌، هجرت، امساک از محرمات، قرباني، اطعام، تولي، تبرّي و جهاد دانسته‌اند که مجموعه‌اي از عبادت‌هاي روحي و بدني اعم از قولي و فعلي است و در عين حال، افزون بر خواص يکايک اجزاء اين ترکيب، خواصي کلي نيز دارد.<ref>. نک: جواهر الكلام، ج17، ص214-216؛ معراج السعاده، ص880.</ref>  

==اسرار شناختی==

حج و عمره را تمريني علمي و عملي براي باور به اصول سه‌گانه دين دانسته‌اند:

===يادآوري توحيد===

حج از جنبه‌اي نماد ميثاق ازلي انسان با خدا است که در آيه 172 اعراف/ 2 بدان اشاره شده است. به همين رو، آيات قرآن (بقره/ 2، 196؛ آل عمران/ 3، 97؛ اعراف/ 7، 172)، روايات<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1؛ خطبه 110؛ مصباح الشريعه، ص86؛ مستدرك الوسائل، ج10، ص167.</ref> و منابع عرفاني<ref>. مصباح الشريعه، ص86؛ المراقبات، ص310؛ صهباي حج، ص79.</ref> سفر حج و مناسک آن را نماد توحيد، يادآور اقرار به ربوبيت و عزت خداوند و تقرب به او دانسته‌اند. پوشيدن لباس احرام، لبيک گفتن،<ref>. رسائل الشهيد، ص397. </ref> طواف انبوه انسان‌ها پيرامون خانه ساده پروردگار، سعي آنان ميان دو کوه صفا و مروه را مي‌توان نمودهايي از حقارت بنده و عزت خداوند شمرد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۲ و ۳۷۳.</ref>  

با وجود آن که حج جاهلي به شائبه‌هاي شرک‌آلود همچون تلبيه‌هاي مشرکانه آميخته بود<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص194؛ المحبر، ص311. </ref> اسلام با تأکيد بر توحيد، هرگونه مظهر شرک را زدود. در روايات اسلامي، هرگونه رفتار جاهلي و شرک‌آلود مانعي براي پذيرش تلبيه شمرده شده است.<ref>. وسائل الشيعه، ج12، ص375-377.</ref>  

برخي با پيروي از آيه 36 نحل/ 16 و پاره‌اي روايات،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص405ـ406.</ref> مکه و مدينه را از آن رو که يادآور زندگي ابراهيم(ع) و حضرت محمد(ص) و تلاش‌هاي ايشان در راه توحيد و بندگي خدا است، زمينه‌اي براي آشنايي بيشتر حج‌گزاران با پيام‌هاي اسلام و عمل به آن دانسته‌اند.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406؛ رسائل الشهيد، ص394، 401؛ الميزان، ج1، ص298-299؛ معراج السعاده، ص881.</ref> افزون بر اين، توجه به اين که مناسک حج رهاورد وحي الهي بر انبيا است (بقره/ 2، 124‌ 125، 127؛ آل عمران/ 3، 95‌ 97؛ حج/ 22، 26‌ 27؛ قصص/ 28، 27) نيز مي‌تواند يادآوري نبوت ايشان تلقي شود.<ref>. نك: صحيح البخاري، ج2، ص151، 163؛ السنن الکبري، ج5، ص42؛ وسائل الشيعه، ج11، ص226 -239.</ref>  

در رواياتي، آشنايي گسترده‌ و ژرف‌تر مردم با معارف و رساندن پيام‌هاي رهبران الهي به ديگر نقاط از حکمت‌هاي حج شمرده شده است.<ref>. عيون اخبار الرضا، ج2، ص126؛ نور الثقلين، ج2، ص283. </ref> در همين راستا، بنا بر روايتي امام علي(ع) از سرپرست حاجيان خواسته است به آموزش مردم و پاسخ به پرسش‌هاي ديني آنان و نيز گفت‌وگو با عالمان اهتمام ورزد.<ref>. نهج البلاغه، نامه67؛ فقه القرآن، ج1، ص327.</ref> بعدها در دوران‌ حاکمان جور نيز مؤمنان در فرصت حج، با امامان(ع) ديدار کرده و معارف ايشان را فرا مي‌گرفتند.<ref>. مسائل علي ‌بن جعفر، ص270؛ قرب الاسناد، ص240‌؛ شرح الاخبار، ج3، ص292. </ref> پاره‌اي روايات شيعي که حج کامل را به ديدار با امام(ع) و اعلام وفاداري به وي منوط کرده‌اند،<ref>. الکافي، ج4، ص549؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص578. </ref> هم به پيوند بيشتر حج‌گزاران با امام اشاره دارد و هم با اين آموزه عرفاني هماهنگ است که سرّ هر عبادتي از جمله حج، حقيقت انسان کامل است و هر سالکي به اندازه بهره‌مندي از کمال انساني، به راز حج دست مي‌يابد.<ref>. جرعه‌اي از صهباي حج، ص158. </ref> هماهنگ با آموزه ياد شده، برخي روايات نگاه به کعبه را آن گاه که با معرفت به ولايت ائمه: همراه شود مايه آمرزش گناهان (: ادامه مقاله) دانسته‌اند.<ref>. الکافي، ج4، ص241؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص204.</ref>

برخي عالمان مسلمان افزون بر اين که حج را از آن رو که مردم با وجود اختلاف زبان و رنگ، به فرمان و ندايي واحد پاسخ مي‌گويند تجسم معاد دانسته‌اند،<ref>. جرعه‌اي از صهباي حج، ص53.</ref> بر پايه رواياتي،<ref>. مصباح الشريعه، ص94ـ95.</ref> هر يک از مقدمات، اعمال و صحنه‌هاي حج را نيز نماد و يادآور برخي مقدمات و احوال آخرت شمرده‌اند.<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص486.</ref> براي نمونه، فراهم آوردن زادِ سفر را يادآور هولناکي قيامت و توشه برداشتن براي آن روز؛<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص487؛ رسائل الشهيد، ج1، ص396؛ جامع السعادات، ج3، ص310.</ref> برگرفتن از مواد فاسد نشدني هنگام تهيه توشه راه را نماد خلوص در عبادت به مثابه توشه‌اي ماندگار؛<ref>کشف الاسرار، ج2، ص225.</ref> وداع با خويشان و دوستان و پرداختن بدهي‌هاي شرعي و قانوني و حلاليت‌خواهي از معاشران را يادآور حال احتضار، ترک خويشان و نزديکان و وصيت کردن در واپسين لحظه‌هاي زندگي،<ref>. کشف الاسرار، ج2، ص225.</ref> تنهايي قبر<ref>. کشف الاسرار، ج2، ص226؛ رسائل الشيهد، ج1، ص397؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> و گريختن انسان از برادر و پدر خويش بر اثر از بين رفتن نسبت‌ها (بقره/ 2، 166؛ عبس/ 80، 34)؛<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> نشستن بر مرکب را يادآور تابوت و مرکب سفر آخرت؛<ref>کشف الاسرار، ج2، ص226؛ احياء علوم الدين، ج3، ص487.</ref> گذراندن سختي‌هاي راه با راهنماياني راه بلد را نماد توجه به برزخ و لزوم بهره‌گيري از علم و عمل صالح؛<ref>. نک: جامع السعادات، ج3، ص311-312. </ref> توجه به عوامل هراس‌زا و بازدارنده از مسير را يادآور هولناکي برزخ<ref>. رسائل الشيهد، ج1، ص397. </ref> و نيز فرشتگان بازخواست کننده (نکير و منکر)؛<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> پيمودن بيابان براي رسيدن به ميقات را يادآور لحظه خروج از دنيا و انتظار ديدار پروردگار در روز قيامت،<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص488-489؛ جامع السعادات، ج3، ص311-312؛ کشف الاسرار، ج2، ص226. </ref> مشاهده حرکت کاروانيان در پي هدايتگران کاروان را يادآور روزي که هر امتي با امام خود خوانده مي‌شود (اسراء/ 17، 71)؛<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312 </ref> حضور در سرزميني ناآشنا را يادآور روز دگرگوني آسمان‌ها و زمين (ابراهيم/ 14، 48)،<ref>. جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> غسل احرام را نماد غسل ميت؛<ref>. جامع احاديث الشيعه، ج11، ص17.</ref> پوشيدن لباس احرام را يادآور کفن پوشاندن به تن؛<ref>. رسائل الشهيد، ج1، ص397؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> کوچ‌هاي جمعي به سوي مواقف و مشاعر را يادآور برانگيخته شدن دسته‌جمعي مردم در قيامت (قمر/ 54، 7)،<ref>. نک: صهباي حج، ص88-91.</ref> وقوف در موقف‌هاي گوناگون را يادآور مواقف قيامت و<ref>. رسائل الشهيد، ج1، ص83؛ جامع السعادات، ج3، ص3.</ref> لبيک گفتن را نماد پاسخ گفتن به نداي خداوند و دعوت مأموران قيامت<ref>. جامع السعادات، ج3، ص312</ref> دانسته‌اند. افزون بر اين، اموري مانند سفر و خروج از شهر و ديار خود، دوري از خانواده و وابستگي‌هاي دنيايي، لباس احرام، موقف‌هاي مختلف حج<ref>. رسائل الشهيد، ج1، ص396-397.</ref>، پيراسته شدن از زيورها و مفاخر دنيوي، پوشيدن جامه احرام که همچون کفن سفيد است، ابراز فروتني در برابر خدا با سنت‌ها و آدابي همچون پياده حج‌گزاردن،<ref>. صهباي حج، 89-90. </ref> گرد آمدن حج‌گزاران در ميقات‌ها و مواقف، باز ايستادن گنه‌کاران از ارتکاب گناه و پشيماني نسبت به کارهاي گذشته خود و اعتراف مردم به گناهان خويش که در پاره‌اي ادعيه مربوط به حج بر آن تأکيد شده است،<ref>. الکافي، ج4، ص409؛ المهذب، ج1، ص236.</ref> امنيت مردم، وحوش و پرندگان و بويژه در امان بودن حج‌گزاران از تجاوز و جدال و هر آنچه موجب آزار مُحرِم مي‌شود<ref>. المجموع، ج7، ص441. </ref> همگي مي‌تواند نمودي از مرحله‌اي از مرگ و قيامت باشد. در برخي روايات نيز از حج و عمره به بازار آخرت تعبير شده<ref>. الکافي، ج4، ص255.</ref> که شايد به سبب به يادآوردن قيامت و نيز پاداش‌هاي اخروي آن باشد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۶.</ref>

 

===پاکی نفس===  

در برخي آيات قرآن (بقره/ 2، 125؛ 197؛ حج/ 22، 29)<ref>. تفسير ابن عربي، ج2، ص58؛ الفواتح الإلهيه، ج1، ص553؛ اطيب البيان، ج9، ص294.</ref> و روايات،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه 192؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص171.</ref> طهارت نفس و نرم‌دلي از حکمت‌هاي حج به طور کلي و يا يکي از مناسک آن شمرده‌ شده است. توصيه برخي روايات به طهارت در مجموعه مناسک حج از جمله استحباب غسل پيش از احرام، براي ورود به حرم و مسجدالحرام<ref>. الهدايه، ص233-234؛ المقنعه، ص51.</ref> را نيز مي‌توان در راستاي توجه دادن زائر خانه خدا به طهارت باطني دانست. به گفته برخي عارفان و عالمان اخلاق، حج به سبب دربرداشتن پاره‌اي مناسک دشوار، زيارت خانه خدا، يادآوري ‌حضرت محمد(ص)، نزول وحي و تلاش وی براي گسترش دين، زمينه نرمي و پاکي دل را فراهم مي‌آورد.<ref>. جامع السعادات، ج3، ص307-308؛ تذكرة المتقين، ص81.</ref> افزون بر اين، برخي يادکرد قرآن از کعبه با ويژگي طهارت (بقره/ 2، 125؛ حج/ 22، 26) که خود، محور مناسک حج و عمره و مطاف به شمار مي‌آيد را اشاره‌اي به لزوم وجود شرط پاکي معنوي طواف‌کنندگان براي مقبول شدن طواف دانسته‌اند.<ref>. نک: صهباي حج، ص217.</ref> برخي عارفان نيز حج را جامع دو اثر تخليه و تحليه دانسته‌اند که هم تاريکي را از فضاي جان بشر دور مي‌کند و هم سبب نورانيت روح انسان مي‌گردد.<ref>. المراقبات، ص315.</ref>

طهارت نفس از جنبه‌اي ديگر نيازمند فروکاستن از رذايل اخلاقي است. در پاره‌اي روايات، حج به مثابه عملي تلقي شده است که به کاهش رذايل ياري مي‌رساند. براي نمونه، در روايتي رهايي از فرومايگي، از اسرار حج شمرده شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> اقرار به عزت خداوند در مناسک حج<ref>. نهج البلاغه، خطبه اول.</ref> و نيز انفاق در راه حج که به زدودن بخل و خساست ياري مي‌رساند را مي‌توان عاملي براي رهايي از رذيله ياد شده شمرد.  

مرحله‌اي از طهارت نفس بر اثر [[توبه]] و در پي آن آمرزش گناهان به دست مي‌آيد. بر پايه آيات قرآن (بقره/ 2، 128؛ 199) و روايات،<ref>. الکافي، ج4، ص253؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص216؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> توبه، استغفار، بخشوده شدن گناهان و بهره‌مندي از بهشت از حکمت‌هاي مهم حج‌اند. در اين ميان، برخي اماکن يا مناسک حج به گونه‌اي خاص، حج و عمره‌گزاران را به اعتراف به گناه، توبه و استغفار توجه مي‌دهند؛ مانند مُلتَزَم<ref>. الكافي، ج4، ص410-411 </ref> سعي بين صفا و مروه<ref>. الکافي، ج4، ص432ـ435؛ نک: مستدرک الوسائل، ج9، ص446.</ref> و يا عرفات که يادآور اعتراف آدم(ع)به خطاي خويش و توبه و آمرزش‌خواهي وي و پذيرش توبه او است.<ref>. الكافي، ج4، ص194؛ علل الشرائع، ج2، ص400.</ref> تطبيق برخي آيات قرآن مانند «فَفِرُّوْا إِلَي اللَّه» (ذاريات/ 51، 50) در روايات اماميه بر حج<ref>. الكافي، ج4، ص256؛ تفسير قمي، ج2، ص330؛ من لايحضره الفقيه، ج1، ص199؛ ج2، ص201.</ref> نيز گوياي اهميت معنوي حج از جنبه آمرزش گناهان است.

عالمان اخلاق<ref>. حقايق، ص45؛ معراج السعاده، ص880-881؛ المراقبات، ص314.</ref> بر پايه آيات (بقره/ 2، 200؛ حج/ 22، 28) و رواياتي<ref>. نهج البلاغه، خطبه110؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> حج و عمره را از بهترين راه‌هاي شناخت و ياد خداوند و انس و تقرب به او دانسته‌اند. بر اساس متون ديني، راه تقرب به خداوند و انس با او تقوا است. از تأکيد خداوند پس از بيان برخي مناسک حج به نقش آن در تقوا و نيز فرمان به برگرفتن توشه تقوا از حج (بقره/ 2، 197) و نيز برخي روايات<ref>. الكافي، ج4، ص338؛ مستدرك الوسائل، ج1، ص166.</ref> مي‌توان فهميد هدف از تشريع حج رسيدن به تقوا است. تعبد و تسليم در برابر خداوند مرحله‌اي از تقوا شمرده شده است. از اين رو، بر پايه برخي آيات (براي نمونه نکـ: حج/ 22، 34) و نيز رواياتي،<ref name=":0">. مجمع الزوائد، ج3، ص233؛ مستدرك الوسائل، ج10، ص166-171.</ref> مناسک و محرمات حج تمرين عبوديت و معياري براي شناخت ميزان آن و آزمون بندگان است. بر اين اساس، عالمان اخلاق تأکيد مي‌کنند حج‌گزار تنها بايد قصد رسيدن به خدا را داشته باشد.<ref>. المحجّة البيضاء، ج2، ص196.</ref> دستور خداوند به انجام پاره‌اي اعمال دشوار، غريب و غير عادي مانند درآوردن لباس‌ها و پوشيدن جامه احرام و دوري از محرمات احرام و نيز به جا آوردن کارهايي همچون سعي، هروله و رمي جمرات را در همين راستا تحليل کرده‌اند.<ref>. المحجّة البيضاء، ج2، ص196؛ جامع السعادات، ج3، ص306-307.</ref>  

همچنين خداوند حرمت صيد بر مُحرِم را آزمايشي براي مشخص شدن فرمانبرداران از گردنکشان مي‌شمارد (مائده/ 5، 94).<ref>. جامع البيان، ج7، ص52-53؛ مجمع البيان، ج3، ص419.</ref> در روايات سادگي سازه کعبه و به کار نرفتن سنگ‌هاي قيمتي در آن و نيز خشک و غير قابل کشت بودن سرزمين مکه و در نتيجه عدم وجود انگيزه‌اي براي ورود به آن جز امتثال فرمان خداوند از جنبه‌هاي آزمون بودن کعبه و تمرين خلوص نيت براي خدا دانسته شده است.<ref>. الكافي، ج4، ص199-200؛ نهج البلاغه، خطبه 192.</ref>

 

جنبه‌اي ديگر از تقوا و انس با خداوند با فروتني و کرنش در برابر عظمت خداوند به دست مي‌آيد. در رواياتي، حج نشانه فروتني انسان‌ها در برابر عظمت خداوند دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه1.</ref> بر اين اساس، پاره‌اي مناسک حج مانند احرام و از تن در آوردن لباس و زيور آلات، پوشيدن دو تکه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعي ميان صفا و مروه، وقوف در بيابان‌هاي عرفات، مشعر و منا و تراشيدن موي سر را مي‌توان آموزنده فروتني در برابر عظمت پروردگار و سبب فروکاستن از غرور و نخوت انسان شمرد. افزون بر اين، دستور خداوند به آنان که از سر غرور راه افاضه خود را از توده مردم جدا و به امتيازهاي واهي دلخوش کرده بودند (بقره/ 2، 199) <ref>. نک: مجمع البيان، ج2، ص48.</ref> را مي‌توان از جلوه‌هاي ديگر فروتني در مناسک حج به شمار آورد. گزارش‌هاي حج‌گزاري پياده برخي معصومان(ع) بويژه امام حسن(ع) و امام حسين(ع)<ref>. قرب الاسناد، ص170؛ الکافي، ج4، ص456.</ref> و نيز حالت‌هايي همچون غسل هنگام ورود به حرم، تضرع و برهنه کردن پا و تأکيد ايشان بر ثواب فراوان اين عمل<ref>. الكافي، ج4، ص398؛ وسائل الشيعه، ج13، ص195-197؛ بحار الانوار، ج96، ص192.</ref> نمودهايي عملي از تواضع ايشان نسبت به خداوند به شمار مي‌رود.

 

مجموع آثار اخلاقي ياد شده به افزايش ايمان و معنويت حج‌گزار مي‌انجامد. از اين رو است که عالمان مسلمان، حج را زمينه‌ساز تحقق هدف والاي انسان در نظام تشريع، يعني تکامل عبادي (ذاريات/ 51، 56) دانسته‌اند.<ref>. نک: صهباي حج، ص155-156.</ref> روايات نيز تقويت ايمان حج‌گزاران را از آثار حج شمرده‌اند.<ref>. ثواب الاعمال، ص47.</ref> در روايات و ادعيه مأثور فراواني به آثار و پيامدهاي معنوي حج اشاره شده است.<ref>. الکافي، ج4، ص252-264؛ تهذيب، ج5، ص244؛ نک: مصباح المتهجد، ص674-707.</ref> بر اين اساس، در رواياتي حج و عمره‌گزاران به فرشتگاني تشبيه شده‌اند که گرداگرد عرش الهي مي‌گردند.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1.</ref>  

افزون بر موارد ياد شده، ترغيب برخي متون ديني مرتبط با حج به انجام کارهاي خير (بقره/ 2، 158؛ 197)،<ref>. التحرير والتنوير، ج2، ص63-64، 231؛ مجمع البيان، ج1، ص445.</ref> خوش کلامي<ref>. جامع السعادات، ج3، ص484.</ref> و مصاحبت نيکو با همراهان<ref>. کامل الزيارات، ص251-252.</ref> به جنبه‌هاي اخلاقي در سفر حج‌ اشاره مي‌کند و نيز زمينه رشد اخلاقي حج‌گزاران را فراهم مي‌سازد.

درباره اسرار اخلاقی حج، در روايات، حج جايگزيني براي رهبانيت<ref>. جامع السعادات، ج3، ص308-309.</ref> و جهادي نيک<ref>. المصنّف، ج5، ص8؛ الوافي، ج12، ص215. </ref> معرفي شده است. دوري از سرزمين، خانه، همسر، فرزند و مقام را مي‌توان وجه شباهت حج با رهبانيت و جهاد دانست. مجموعه شرايط، واجبات و محرمات حج بويژه در حال احرام که به حج‌گزار در مراقبت بيشتر از خود ياري مي‌رساند را مي‌توان زمينه‌ساز خودسازي و تزکيه قواي شهوت، غضب و تفکر دانست.<ref>. تذکرة المتقين، ص81؛ نک: التفسير الکبير، ج5، ص182؛ صهباي حج، ص165. </ref>  

برخي حج را شامل منازل چهارگانه سلوک عرفاني دانسته و گفته‌اند، منزل نخست که بريدن از غير خدا و پيوند با او است (سير من الخلق الي الحق)، از آغاز سفر حج تا ورود به احرام و عمره تمتّع را شامل مي‌شود؛ منزل دوم که تحکيم و استمرار پيوند با خدا براي رسيدن به مقام لقا و عبوديت است (سير من الحقّ إلي الحقّ بالحقّ)، با اعمال و مناسک عمره و حج محقق شده و با وقوف در عرفات کمال مي‌يابد؛ منزل سوم بازگشت به ميان مردم براي هدايت است (سير من الحق الي الخلق بالحق) است و مَشعر بخشي از آن شمرده مي‌شود؛ منزل چهارم (سير من الخلق إلي الخلق بالحقّ) پس از حج و با عمل حج‌گزار به دستورهاي ديني و هدايت مردم و تعليم و تربيت آن‌ها پيموده مي‌شود.<ref>. صهباي حج، ص164. </ref> برخي، تعبير پاره‌اي دعاهاي حج مبني بر «بسم الله و بالله وفي سبيل الله وعلي ملَّة رسول الله»<ref>. بحار الانوار، ج96، ص120.</ref> را اشاره به مراتب چهارگانه سير الي الله، في الله، مع الله و لله دانسته‌اند.<ref>. صهباي حج، ص325.</ref>

گردهم‌آيي مسلمانان با طبقات اجتماعي گوناگون از مناطق، نژادها، زبان‌ها و مذاهب مختلف بدون هيچ پيش‌شرطي جز [[استطاعت]]، و نيز همانندي بيشتر مناسک، اذکار، آداب، پوشش، مواقف و مشاهد حج از جمله لزوم حرکت همه حج‌گزاران در مسيري واحد هنگام کوچ از موقفي به موقف ديگر (بقره/ 2، 199)<ref>. نک: مجمع البيان، ج2، ص48.</ref> را مي‌توان زمينه‌ساز وحدت مسلمانان دانست. از جنبه‌اي ديگر نيز مي‌توان حج را بستري براي همزيستي مسالمت‌آميز مسلمانان تلقي کرد؛ آنجا که زمينه آشنايي مسلمانان سرزمين‌هاي اسلامي با يکديگر<ref>. علل الشرائع، ج2، ص405؛ وسائل الشيعه، ج11، ص14.</ref> و آشنايي با اوضاع و مسائل گوناگون امت اسلامي را فراهم مي‌کند. اهميت نقش حج در آگاهي مسلمانان از اوضاع يکديگر در روايات نيز بازتاب يافته است، به طوري که تأکيد شده است ناآگاهي مسلمانان از هم‌کيشان خود در بلاد ديگر سبب نابودي آنان و محروم ماندن از بسياري منافع و اطلاعات مي‌شود.<ref>. بحار الانوار، ج99، ص33.</ref>  

===بستر اقتدار امت اسلامي===  

در تبيين اجتماعي از رواياتي که کعبه و حج را مايه تقويت دين شمرده‌اند،<ref>. الاحتجاج، ج1، ص134؛ وسائل الشيعه، ج8، ص14. </ref> مي‌توان گفت حج زمينه نماياندن قدرت معنوي مسلمانان را فراهم مي‌سازد. حضور فراگير مسلمانان که کارکرد دفاعي در برابر دشمنان آنها دارد را نيز مي‌توان در همين راستا تحليل کرد.<ref name=":1">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۱.</ref> افزون بر اين، انتشار اخبار حج در رسانه‌هاي جهاني زمينه آشنايي مردم سراسر دنيا با اسلام و تعاليم آن و گرايش آنها به دين اسلام را فراهم مي‌سازد.<ref>. نمونه، ج14، ص78. </ref> تأکيد برخي روايات بر اين که ترک حج از سوي همه مسلمانان، سبب نابودي آنان مي‌گردد<ref>. نهج البلاغه، نامه 47.</ref> را مي‌توان در همين راستا دانست.<ref name=":1" />

پاره‌اي دستورات و احکام حج و مکه از جمله فراخواني همگاني براي حج‌گزاردن (حج/ 22، 27)، مساوات حاضر و بادي* در بهره‌مندي از امکانات مکه (حج/ 22، 25) را مي‌توان نماد مساوات انسان‌ها و نفي برتري نژادي نزد خداوند دانست.<ref>. نک: نهج البلاغه، نامه 67؛ صهباي حج، ص229-231.</ref>  

===برائت از مشرکان===  

از نگاه عالمان اسلامي، دستور آيه 3 توبه/ 9 به پيامبر(ص) براي اعلان برائت از مشرکان وظيفه‌اي براي همه دوران‌ها‌<ref>. نک: صهباي حج، ص125-129. </ref> و حج نمود روشن برائت از مشرکان است.<ref>. صهباي حج، ص87-88. </ref> ( برائت از مشرکان) در برداشت عصري از آيه ياد شده، برخي برائت از مشرکان را تبلور بعد سياسي در حج و استقلال فرهنگي و نفي هر گونه سيطره بر مسلمانان<ref>. صهباي حج، ص118. </ref> و اعلان نفرت از تفکر شرک‌آلود و تمدن استعماري شرک‌زده دانسته‌اند.<ref>. صهباي حج، ص128. </ref>

===قيام مردمي براي برپايي عدالت===

به گفته برخي عالمان اسلامي، کعبه که بر پايه آيات قرآن، پايگاهي امن براي گردهم‌آيي مسلمانان و به پاداشتن مصالح آنان است (بقره/ 2، 125؛ مائده/ 5، 97)، مي‌تواند جايگاهي مناسب براي به پا خاستن مردم براي اجراي عدالت در راستاي تحقق هدف بعثت پيامبران (نک: حديد/ 57، 25) باشد.<ref>. نک: صهباي حج، ص48، 220-221.</ref>  

==اهداف و آثار اقتصادي==  

قرآن (بقره/ 2، 198) و روايات،<ref>. تفسير عياشي، ج1، ص96؛ مجمع البيان، ج2، ص47.</ref> باور عصر جاهلي مبني بر گناه شمردن هرگونه کسب و کار هنگام برگزاري مراسم حج<ref>. جامع البيان، ج2، ص384-386؛ اسباب النزول، ص64؛ مجمع البيان، ج2، ص47.</ref> را نمي‌پذيرند. بر اين اساس، حج‌گزار پس از پايان اعمال حج مي‌تواند خريد و فروش کند. در روايات به برخي از اهداف و آثار اقتصادي حج اشاره شده است:  

===رونق اقتصادي===  

تأکيد قرآن بر مبارک بودن کعبه براي جهانيان (آل عمران/ 3، 96) و نيز برخي روايات که يادکرد خداوند از کعبه به مثابه عامل قوام مردم و جامعه (مائده/ 5، 97) را به نقش آن در برپايي زندگي دنيا و آخرت مردم تفسير کرده‌اند<ref>. وسائل الشيعه، ج11، ص60.</ref> مي‌تواند اشاره‌اي به رونق اقتصادي مسلمانان بر اثر حج و عمره تلقي شود.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref> افزون بر اين، رواياتي ‌برآوردن نيازهاي مردم مکه و ديگر سرزمين‌ها،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406.</ref> افزايش روزي و تأمين هزينه‌هاي خانواده<ref>. الكافي، ج4، ص253.</ref> و بي‌نيازي<ref>. بحار الانوار، ج73، ص221.</ref> را از آثار حج دانسته‌اند. روايات ياد شده مي‌تواند وعده‌اي براي گسترش روزي زائران و نهراسيدن از آسيب‌هاي مالي سفر حج تلقي شود.<ref name=":2" /> در روايتي ديگري، انتقال کالاهاي تجاري به شهرهاي ديگر در پي سفر حج و در نتيجه، رونق حمل و نقل و سود بردن صاحبان وسائل نقليه از حکمت‌هاي حج دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406؛ وسائل الشيعه، ج11، ص14.</ref> همچنين استحباب خريداري سوغات حج به رونق توليد، تجارت و انتقال کالا از منطقه‌اي به منطقه ديگر مي‌انجامد.<ref>. الكافي، ج4، ص280.</ref> بر اين اساس، مي‌توان حج را زمينه‌ساز ارائه نمونه‌هاي کالاهاي توليدي سرزمين‌هاي اسلامي، برپايي بازار مشترک اسلامي و گسترش روابط اقتصادي ميان کشورهاي اسلامي دانست. افزون بر اين، وجوب قرباني بر ميليون‌ها حج‌گزار و نيز متعين بودن شتر، گاو يا گوسفند در برخي کفارات تروک احرام، فعالان اقتصادي را به صنعت دامپروري ترغيب و به تبع آن بخش کشاورزي را تقويت مي‌کند.<ref name=":2" />

===فقرزدايي===  

تأکيد پاره‌اي روايات بر کمک به نيازمندان<ref>. نهج البلاغه، نامه 67.</ref> و بهره‌گيري مناسب از گوشت قرباني<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص193.</ref> در ايام حج را مي‌توان راهکار‌هايي براي زدودن فقر در موسم حج برشمرد که در رواياتي کارکرد حج دانسته شده است.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 110؛ تهذيب، ج5، ص24؛ بحار الانوار، ج74، ص62.</ref>  

در روايتي، بي‌نيازي و خودکفايي از پيامدهاي حج شمرده شده است.<ref>. الكافي، ج4، ص252.</ref> از جنبه‌ تاريخي، پس از فتح مکه و منع مشرکان از حضور در آنجا، مسلمانان صدر اسلام از بي‌رونقي بازار و در نتيجه خسارت‌هاي اقتصادي نگران شدند. خداوند در پاسخ به نگراني ياد شده، بر تأمين آن منافع از راه‌هاي ديگر نويد داد (توبه/ 9، 28)<ref>. جامع البيان، ج10، ص136-137.</ref>.  

با اين همه، روايات اسلامي، منافع اقتصادي را هدف اصلي حج ندانسته و به نکوهش آناني پرداخته‌اند که تجارت را هدف حج خويش قرار مي‌دهند.<ref>. تهذيب، ج5، ص3.</ref>  

در روايات به پاره‌اي ديگر از آثار و پيامدهاي مادي حج همچون سلامتي، گسترش روزي، حفظ خانواده و حفظ سرمايه اشاره شده است.<ref>. ثواب الاعمال، ص46-47.</ref> آثار ياد شده از يک سو مي‌تواند نتايج طبيعي زمينه‌هاي پديد آمده در حج باشد و از سوي ديگر، پاداش‌هاي تکويني از سوي خداوند براي حاجيان و معتمران به سبب فرمانبرداري از خداوند در انجام حج و عمره تلقي شود.<ref name=":3">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref>

محققان اسلامي تک‌نگاري‌هاي فراواني درباره اسرار حج و عمره نگارش کرده‌اند که موارد زير نمونه‌هايي از آن است:

*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1096 پیش درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج].

 

*احياء علوم الدين، محمد بن محمد الغزالي ( ‌505ق.)، بيروت، دارالکتب العربي، بي تا.

*تفسير العياشي، محمد بن مسعود العياشي ( ‌320ق.)، تحقيق سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران، مکتبه العلميه الاسلاميه، 1380ق.

*تفسير القمي، علي بن ابراهيم قمي ( ‌307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دارالکتاب، 1404ق.

*رسائل الشهيد الثاني، زين الدين بن علي، شهيد ثاني (911‌966ق.)، قم، انتشارات مکتبه بصيرتي، بي‏تا.

*السنن الکبري، احمد بن الحسين البيهقي (384‌458ق.)، بيروت، دارالفکر، 1416ق.

*شرح الاخبار في فضائل الائمه الاطهار، نعمان بن محمد المغربي ( ‌363ق.)، به کوشش سيد محمد حسيني جلالي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1414ق.

*صحيح البخاري، محمد بن اسماعيل البخاري ( ‌‌256‌ق.)، به کوشش عبدالعزيز بن عبدالله ‌بن ‌باز، بيروت، دارالفکر، 1401ق.

*صهباي حج، عبدالله جوادي آملي، تنظيم حسن واعظي محمدي، قم، اسراء، 1377ش.

*عيون اخبار الرضا، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311‌381ق.)، تحقيق حسين اعلمي، بيروت، موسسه الاعلمي، 1404ق.

*الفتوحات المکيه، محيي الدين بن عربي ( ‌638ق.)، بيروت، دار صادر.

*فقه القرآن، قطب الدين الراوندي ( ‌573ق.)، به کوشش سيد احمد حسيني اشکوري، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آيت الله العظمي مرعشي نجفي، 1405ق.

*الفواتح الالهيه، نعمة الله بن محمد النخجواني ( ‌920ق.)، مصر، دار رکابي، 1999م.

*قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حميري ( ‌300ق.) قم، انتشارات موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1413ق.

*الکافي، محمد بن يعقوب کليني ( ‌329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش.

*کشف الاسرار و عده الابرار، رشيدالدين احمد بن محمد ميبدي ( ‌520ق.)، به کوشش علي اصغر حکمت، تهران، امير کبير، 1361ش.

*مجمع البيان في تفسير القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسي (468‌548ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، موسسه الاعلمي، 1415ق.

*مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علي بن ابي‌بکر الهيثمي ( ‌807ق.)، بيروت، دارالکتاب العربي، 1402ق.

*المجموع شرح المهذب، يحيي بن شرف النووي (631‌676ق.)، بيروت، دارالفکر.

*المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقي ( ‌274ق.)، به کوشش سيد جلال الدين محدث ارموي، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1326ش.

*المحبّر، محمد بن حبيب( ‌245ق.)، به کوشش ايلزه ليختن شتيتر، بيروت، دارالافاق الجديده، بي تا.

*المحجه البيضاء في تهذيب الاحياء، محمد بن شاه مرتضي فيض کاشاني (1006‌1091ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1383ش.

*المراقبات، ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي( ‌ 1343ق)، به کوشش موسوي، قم، دارالاعتصام، 1416ق.

*مسائل علي بن جعفر و مستدرکاتها، علي بن جعفر بن محمد بن علي بن حسين بن علي بن ابي طالب عريضي (135‌220ق.)، بيروت، موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1410ق.

*مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسين نوري الطبرسي (1254‌1320ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1408ق.

*مصباح الشريعه، امام جعفر الصادق(ع) ( ‌148ق.)، بيروت، الاعلمي 1400ق.

*المصنّف، عبدالرزاق الصنعاني ( ‌211ق.)، به کوشش حبيب الرحمن الاعظمي، بيروت، المجلس العلمي، 1390ق.

*المقنعه، شيخ مفيد محمد بن محمد بن النعمان (336‌413ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1410ق.

[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]