جمیله حمدانیه: تفاوت میان نسخه‌ها
(اصلاح نشانی وب، اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح ارقام) |
(←منابع) |
||
| (۸ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{جعبه اطلاعات اشخاص | |||
|عنوان = جمیله حمدانیه | |||
|تصویر = | |||
|عرض تصویر = | |||
|توضیح تصویر = | |||
|نام کامل = | |||
|کنیه = | |||
|لقب = | |||
|نسب = خاندان آل حمدان | |||
|زادروز = | |||
|کشور تولد = | |||
|شهر تولد = | |||
|محل زندگی = | |||
|مهاجر/انصار = | |||
|نام همسر = | |||
|فرزندان = | |||
|خویشاوندان سرشناس = پدر وی، ناصرالدوله از امیران [[موصل]]. | |||
|دین = | |||
|مذهب = [[شیعه]] | |||
|پیشه = | |||
|مناصب = | |||
|نحوه درگذشت/شهادت = به نقلی کشته شده توسط دولت [[آل بویه]] | |||
|تاریخ درگذشت = حدود ۳۷۳ق. <!-- 14/3/1368 --> | |||
|شهر درگذشت = [[بغداد]] <!-- تهران --> | |||
|کشور درگذشت = [[عراق]] <!-- ایران --> | |||
|آرامگاه = | |||
|زمان اسلام آوردن = | |||
|نحوه اسلام آوردن = | |||
|حضور در جنگ‌ها = | |||
|هجرت به = | |||
|دلیل شهرت = | |||
|نقش‌های برجسته = | |||
|دیگر فعالیت‌ها = کمک به نیازمندان [[مکه]]، پذیرایی اهل موسم حج. | |||
|نام زیارتگاه = | |||
|سمت = | |||
|خدمت = | |||
|محل اقدام = | |||
|سفر = [[حج]] | |||
|نوشته‌ها = | |||
|موقوفات = | |||
|بناهای ساخته شده = مسجد و خانه‌هایی برای زائران در [[نینوا]] | |||
|مقام علمی = | |||
|پس از = | |||
|پیش از = | |||
|اساتید = | |||
|محل تحصیل = | |||
|اجازه روایت از = | |||
|اجازه اجتهاد از = | |||
|شاگردان = | |||
|اجازه روایت به = | |||
|اجازه اجتهاد به = | |||
|تالیفات = | |||
|فعالیت سیاسی = | |||
|فعالیت اجتماعی = | |||
|فعالیت مذهبی = | |||
|وبگاه رسمی = | |||
|امضا = <!-- sign.jpg --> | |||
}} | |||
'''جمیله حمدانیه''' (م.حدود ۳۷۳ق)، دختر ناصرالدوله یکی از امیران [[موصل]] بوده و از خاندان [[شیعه|شیعی]] آل حمدان و بانی اقداماتی در موسم [[حج]] است. سفر حج او که در سال ۳۶۶ق. روی داد، در تجمل و کارهای خیر ضرب‌المثل شد. او در [[نینوا]] نیز کارهای خیری انجام داد. | |||
وی به دست دولت [[آل بویه]] زندانی و بر پایه گزارشی کشته شد. | |||
==تبار== | |||
جمیله، دختر «ناصرالدوله ابی محمد حسن بن حمدان» از امیران [[موصل]]<ref>الکامل، ج8، ص700؛ سیر اعلام النبلاء، ج15، ص170.</ref> و مادرش فاطمه دختر احمد کردی است.<ref>تجارب الامم، ج6، ص294.</ref> آل حمدان، خاندانی عرب‌تبار از قبیله تغلب و [[شیعه]] مذهب بودند. آنها در اواخر سده سوم هجری، نخست دولتی به مرکزیت موصل و پس از آن امارتی در حلب پایه‌گذاری کردند، که نزدیک به یک سده دوام آورد.<ref>نک: سلسله‌های اسلامی، ص176-177.</ref> بر پایه گزارشی آنان از ثروتمندترین فرمانروایان مسلمان بودند.<ref>صورة الارض، ج1، ص214-215.</ref> | |||
==ویژگی‌ها== | |||
جمیله را به زهد، عبادت و نیز جمال، کرم و عقل ستوده‌اند.<ref>نک: الاعلام، ج2، ص139؛ اعیان الشیعه، ج4، ص222.</ref> | |||
==سفر به حج== | |||
جمیله در سال ۳۶۶ق. همراه برادرانش ابراهیم و هبة الله<ref group="یادداشت">امیر حران از سوی سیف‌الدوله حمدانی.</ref><ref>العقد الثمین، ج1، ص340؛ النجوم الزاهره، ج4، ص126.</ref> به سفر [[حج]] رفت و حج او در تجمل و کارهای خیر، ضرب‌المثل شد<ref>تاریخ الاسلام، ج26، ص264؛ البدایه و النهایه، ج11، ص287؛ النجوم الزاهره، ج4، ص126.</ref> و به عنوان «عام جمیله» شهرت یافت.<ref>اعیان الشیعه، ج4، ص223.</ref> بر پایه گزارشی، سفر او از [[بغداد]]، در قالب کاروانی که ۴۰۰ زن کجاوه‌نشین و آراسته به زر و زیور داشت انجام شد، به گونه‌ای که کجاوه او قابل شناسایی برای دیگران نبود.<ref>المنتظم، ج14، ص248؛ البدایه و النهایه، ج11، ص287؛ العقد الثمین، ج1، ص340.</ref> در گزارش اغراق‌آمیزی، کاروان او ده هزار شتر داشت و ۱۰۰۰ زن همراه او بود.<ref>منائح الکرم، ج2، ص403.</ref> | |||
==در مکه== | |||
اقدامات جمیله در [[مکه]] را چنین برشمرده‌اند: | |||
{{ستون-شروع|2}} | |||
* نثار ده هزار دینار به [[کعبه]] به محض مشاهده [[بیت‌الله|بیت الله الحرام]]،<ref>النجوم الزاهره، ج4، ص126؛ شذرات الذهب، ج4، ص351؛ تحصیل المرام، ج2، ص821.</ref> | |||
* آزادی ۳۰۰ غلام و ۲۰۰ کنیز،<ref>تاریخ الاسلام، ج26، ص264؛ التذکرة الحمدونیه، ج2، ص108.</ref> | |||
* پذیرایی اهل موسم با شربت سویق طبرزد<ref group="یادداشت">انگور.</ref> و یخ،<ref>النجوم الزاهره، ج4، ص126.</ref> | |||
* تقسیم ۲۰,۰۰۰ دینار در میان [[جارالله|مجاوران مکه]]، | |||
* توزیع البسه به تعداد 50,000،<ref>تاریخ الاسلام، ج26، ص264؛ اتحاف الوری، ج2، ص414-415.</ref> | |||
* دادن خلعت به مردم به مبلغ ۵۰,۰۰۰ دینار، | |||
* رفع نیازهای [[جارالله|ساکنان مکه]]، | |||
* به عقد هم درآوردن دختران و پسران علوی در مکه.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص266؛ منائح الکرم، ج2، ص403؛ تحصیل المرام، ج2، ص821.</ref> | |||
{{پایان}} | |||
انفاق و صرف اموال او را از کارهای زبیده خاتون، همسر هارون الرشید نیز بیشتر دانسته‌اند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص415.</ref> بر پایه گزارشی، جمیله پس از درگذشت یکی از برادرانش در مسیر حج، به‌اندازه خون‌بهایش صدقه داد.<ref>المنتظم، ج14، ص248؛ تاریخ الاسلام، ج26، ص264؛ اتحاف الوری، ج2، ص415.</ref> | |||
برخی، هدف جمیله از این همه بذل و بخشش را، تقویت ارتباط دولت [[شیعه|شیعی]] آل حمدان با امارت تازه تأسیس [[اشراف حسنی|اشراف]]<ref group="یادداشت">سادات حسنی.</ref> در مکه دانسته‌اند.<ref>شفاء الغرام، ج2، ص266-267؛ تاریخ مکه، ص196.</ref> از سوی دیگر، شاید بتوان اقدامات او را نوعی قدرت نمایی نسبت به دولت [[آل بویه]] (حک: ۳۲۲–۴۴۸ق) که رقیب حمدانیان بودند، شمرد. | |||
==در نینوا== | |||
جمیله در [[نین|نینوا]] بر تل توبه،<ref group="یادداشت">جایگاه توبه قوم یونس.</ref> مسجد و خانه‌هایی برای زائران آن ساخت و موقوفاتی برای آنها اختصاص داد.<ref>احسن التقاسیم، ص146.</ref> | |||
==درگذشت== | |||
او در سال ۳۶۹ق. پس از کشته شدن برادرش ابوتغلب، توسط بنوعقیل به [[موصل]] منتقل و پس از آن به نزد عضدالدوله دیلمی، از امیران [[آل بویه]]، در [[بغداد]] فرستاده شد و به دستور او، جمیله در حجره‌ای زندانی شد.<ref>الکامل، ج8، ص700.</ref> بر پایه گزارشی، او ازدواج نکرده بود و عضدالدوله از وی خواستگاری کرد؛ اما نپذیرفت، از این‌رو جمیله را در [[دجله]] غرق کرد. به گفته برخی، جمیله خود اقدام به غرق خویشتن کرد.<ref>تاریخ الاسلام، ج26، ص264-265؛ الاعلام، ج2، ص139.</ref> برخی محققان، زمان درگذشت وی را حدود سال ۳۷۳ق. دانسته‌اند.<ref>اعیان الشیعه، ج4، ص223.</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| خط ۹: | خط ۱۱۱: | ||
| نویسنده = سید محمود سامانی | | نویسنده = سید محمود سامانی | ||
}} | }} | ||
* اتحاف | *'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق. | ||
* احسن التقاسیم فی معرفه | *'''احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم'''، محمد بن احمد المقدسی (۳۸۰ق)، قاهره، مکتبه مدبولی، ۱۴۱۱ق. | ||
* | *'''الاعلام'''، خیر الدین بن محمود الزرکلی (۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م. | ||
* اعیان | *'''اعیان الشیعه'''، سید محسن الامین (۱۳۷۱ق)، به کوشش سید حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق. | ||
* البدایه و النهایه فی | *'''البدایه و النهایه فی التاریخ'''، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق. | ||
* تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و | *'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام'''، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق. | ||
* تاریخ | *'''تاریخ مکه'''، دراس‍ات فی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق. | ||
* تجارب | *'''تجارب الامم'''، ابوعلی احمد بن محمد مسکویه (۴۲۱ق)، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش. | ||
* تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و الحرم و ولات‍ه‍ا | *'''تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و الحرم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام'''، محمد بن احمد الصباغ (۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق | ||
* التذکرة | *'''التذکرة الحمدونیه'''، محمد بن حمدون (۵۶۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۷ق. | ||
* سلسله‌های اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و | *'''سلسله‌های اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و تبارشناسی'''، کلیفور داد موند باسورث، ترجمه بدره‌ای، تهران، باستان شناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۱ش. | ||
* سیر اعلام | *'''سیر اعلام النبلاء'''، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق. | ||
* شَذَراتُ الذَهَب فی اخبار من | *'''شَذَراتُ الذَهَب فی اخبار من ذَهَب'''، عبدالحی بن عماد (۱۰۸۹ق)، به کوشش عبدالقادر الارنووط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق. | ||
* شفاء الغرام باخبار البلد | *'''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. | ||
* صورة | *'''صورة الارض'''، محمد بن حوقل النصیبی (۳۶۷ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۳۸م. | ||
* العقد الثمین فی تاریخ البلد | *'''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (۸۳۲ق) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق. | ||
* الکامل فی | *'''الکامل فی التاریخ'''، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. | ||
* منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه | *'''منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم'''، علی بن تاج الدین السنجاری (۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق. | ||
* المنتظم فی تاریخ الملوک و | *'''المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم'''، عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی (۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق. | ||
* النجوم الزاهره فی ملوک مصر و | *'''النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره'''، ابن تغری بردی الاتابکی(۸۷۴ق)، قاهره، وزاره ال‍ث‍ق‍اف‍ه و الارش‍اد ال‍ق‍وم‍ی، الهیئه المصریه العامه، ۱۳۹۱ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
[[رده:اشخاص حج‌گزار]] | |||
[[رده:افراد خاندان آل حمدان]] | |||
[[رده:درگذشتگان در زندان]] | |||
[[رده:اشخاص قرن چهارم]] | |||
[[رده:شیعیان عراق]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۱۰:۱۰
جمیله حمدانیه (م.حدود ۳۷۳ق)، دختر ناصرالدوله یکی از امیران موصل بوده و از خاندان شیعی آل حمدان و بانی اقداماتی در موسم حج است. سفر حج او که در سال ۳۶۶ق. روی داد، در تجمل و کارهای خیر ضرب‌المثل شد. او در نینوا نیز کارهای خیری انجام داد.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نسب | خاندان آل حمدان |
| خویشان سرشناس | پدر وی، ناصرالدوله از امیران موصل. |
| مذهب | شیعه |
| تاریخ درگذشت | حدود ۳۷۳ق. |
| محل درگذشت | عراق، بغداد |
| درگذشت/شهادت | به نقلی کشته شده توسط دولت آل بویه |
| مشخصات دینی | |
| دیگر فعالیت‌ها | کمک به نیازمندان مکه، پذیرایی اهل موسم حج. |
| حج و زیارت | |
| سفر | حج |
| بناهای ساخته شده | مسجد و خانه‌هایی برای زائران در نینوا |
وی به دست دولت آل بویه زندانی و بر پایه گزارشی کشته شد.
تبار ویرایش
جمیله، دختر «ناصرالدوله ابی محمد حسن بن حمدان» از امیران موصل[۱] و مادرش فاطمه دختر احمد کردی است.[۲] آل حمدان، خاندانی عرب‌تبار از قبیله تغلب و شیعه مذهب بودند. آنها در اواخر سده سوم هجری، نخست دولتی به مرکزیت موصل و پس از آن امارتی در حلب پایه‌گذاری کردند، که نزدیک به یک سده دوام آورد.[۳] بر پایه گزارشی آنان از ثروتمندترین فرمانروایان مسلمان بودند.[۴]
ویژگی‌ها ویرایش
جمیله را به زهد، عبادت و نیز جمال، کرم و عقل ستوده‌اند.[۵]
سفر به حج ویرایش
جمیله در سال ۳۶۶ق. همراه برادرانش ابراهیم و هبة الله[یادداشت ۱][۶] به سفر حج رفت و حج او در تجمل و کارهای خیر، ضرب‌المثل شد[۷] و به عنوان «عام جمیله» شهرت یافت.[۸] بر پایه گزارشی، سفر او از بغداد، در قالب کاروانی که ۴۰۰ زن کجاوه‌نشین و آراسته به زر و زیور داشت انجام شد، به گونه‌ای که کجاوه او قابل شناسایی برای دیگران نبود.[۹] در گزارش اغراق‌آمیزی، کاروان او ده هزار شتر داشت و ۱۰۰۰ زن همراه او بود.[۱۰]
در مکه ویرایش
اقدامات جمیله در مکه را چنین برشمرده‌اند:
- نثار ده هزار دینار به کعبه به محض مشاهده بیت الله الحرام،[۱۱]
- آزادی ۳۰۰ غلام و ۲۰۰ کنیز،[۱۲]
- پذیرایی اهل موسم با شربت سویق طبرزد[یادداشت ۲] و یخ،[۱۳]
- تقسیم ۲۰,۰۰۰ دینار در میان مجاوران مکه،
- توزیع البسه به تعداد 50,000،[۱۴]
- دادن خلعت به مردم به مبلغ ۵۰,۰۰۰ دینار،
- رفع نیازهای ساکنان مکه،
- به عقد هم درآوردن دختران و پسران علوی در مکه.[۱۵]
انفاق و صرف اموال او را از کارهای زبیده خاتون، همسر هارون الرشید نیز بیشتر دانسته‌اند.[۱۶] بر پایه گزارشی، جمیله پس از درگذشت یکی از برادرانش در مسیر حج، به‌اندازه خون‌بهایش صدقه داد.[۱۷]
برخی، هدف جمیله از این همه بذل و بخشش را، تقویت ارتباط دولت شیعی آل حمدان با امارت تازه تأسیس اشراف[یادداشت ۳] در مکه دانسته‌اند.[۱۸] از سوی دیگر، شاید بتوان اقدامات او را نوعی قدرت نمایی نسبت به دولت آل بویه (حک: ۳۲۲–۴۴۸ق) که رقیب حمدانیان بودند، شمرد.
در نینوا ویرایش
جمیله در نینوا بر تل توبه،[یادداشت ۴] مسجد و خانه‌هایی برای زائران آن ساخت و موقوفاتی برای آنها اختصاص داد.[۱۹]
درگذشت ویرایش
او در سال ۳۶۹ق. پس از کشته شدن برادرش ابوتغلب، توسط بنوعقیل به موصل منتقل و پس از آن به نزد عضدالدوله دیلمی، از امیران آل بویه، در بغداد فرستاده شد و به دستور او، جمیله در حجره‌ای زندانی شد.[۲۰] بر پایه گزارشی، او ازدواج نکرده بود و عضدالدوله از وی خواستگاری کرد؛ اما نپذیرفت، از این‌رو جمیله را در دجله غرق کرد. به گفته برخی، جمیله خود اقدام به غرق خویشتن کرد.[۲۱] برخی محققان، زمان درگذشت وی را حدود سال ۳۷۳ق. دانسته‌اند.[۲۲]
پانویس ویرایش
- ↑ الکامل، ج8، ص700؛ سیر اعلام النبلاء، ج15، ص170.
- ↑ تجارب الامم، ج6، ص294.
- ↑ نک: سلسله‌های اسلامی، ص176-177.
- ↑ صورة الارض، ج1، ص214-215.
- ↑ نک: الاعلام، ج2، ص139؛ اعیان الشیعه، ج4، ص222.
- ↑ العقد الثمین، ج1، ص340؛ النجوم الزاهره، ج4، ص126.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج26، ص264؛ البدایه و النهایه، ج11، ص287؛ النجوم الزاهره، ج4، ص126.
- ↑ اعیان الشیعه، ج4، ص223.
- ↑ المنتظم، ج14، ص248؛ البدایه و النهایه، ج11، ص287؛ العقد الثمین، ج1، ص340.
- ↑ منائح الکرم، ج2، ص403.
- ↑ النجوم الزاهره، ج4، ص126؛ شذرات الذهب، ج4، ص351؛ تحصیل المرام، ج2، ص821.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج26، ص264؛ التذکرة الحمدونیه، ج2، ص108.
- ↑ النجوم الزاهره، ج4، ص126.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج26، ص264؛ اتحاف الوری، ج2، ص414-415.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص266؛ منائح الکرم، ج2، ص403؛ تحصیل المرام، ج2، ص821.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص415.
- ↑ المنتظم، ج14، ص248؛ تاریخ الاسلام، ج26، ص264؛ اتحاف الوری، ج2، ص415.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص266-267؛ تاریخ مکه، ص196.
- ↑ احسن التقاسیم، ص146.
- ↑ الکامل، ج8، ص700.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج26، ص264-265؛ الاعلام، ج2، ص139.
- ↑ اعیان الشیعه، ج4، ص223.
منابع ویرایش
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جمیله حمدانیه.
- اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
- احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، محمد بن احمد المقدسی (۳۸۰ق)، قاهره، مکتبه مدبولی، ۱۴۱۱ق.
- الاعلام، خیر الدین بن محمود الزرکلی (۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.
- اعیان الشیعه، سید محسن الامین (۱۳۷۱ق)، به کوشش سید حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
- البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
- تاریخ مکه، دراس‍ات فی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
- تجارب الامم، ابوعلی احمد بن محمد مسکویه (۴۲۱ق)، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
- تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و الحرم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام، محمد بن احمد الصباغ (۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق
- التذکرة الحمدونیه، محمد بن حمدون (۵۶۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۷ق.
- سلسله‌های اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، کلیفور داد موند باسورث، ترجمه بدره‌ای، تهران، باستان شناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۱ش.
- سیر اعلام النبلاء، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
- شَذَراتُ الذَهَب فی اخبار من ذَهَب، عبدالحی بن عماد (۱۰۸۹ق)، به کوشش عبدالقادر الارنووط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
- صورة الارض، محمد بن حوقل النصیبی (۳۶۷ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۳۸م.
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی (۸۳۲ق) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
- الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
- المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی (۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
- النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ابن تغری بردی الاتابکی(۸۷۴ق)، قاهره، وزاره ال‍ث‍ق‍اف‍ه و الارش‍اد ال‍ق‍وم‍ی، الهیئه المصریه العامه، ۱۳۹۱ق.