اقطاعات پیامبر: تفاوت میان نسخه‌ها
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
حضرت محمد(ص) به بستگان، | حضرت محمد(ص) به بستگان، سربازان و مجاهدان، نمایندگان گروه‌های تازه مسلمان، مهاجران و نیز کسانی که از آن حضرت درخواست می‌کردند، [[اقطاع|اقطاعاتی]] داشت. انگیزه یا هدف این اقطاعات، اشتغال و رفع فقر و نیز جلب نظر مخالفان و پاداش به مجاهدان بود. اقطاعات پیامبر از منابع [[انفال]] یا [[فیء]] به شکل [[تملیک]] یا استفاده از منافع آن انجام میشد. رسول خدا پس از تشکیل حکومت در [[مدینه]] و در پی ورود [[مهاجران]] به این شهر و نیز دریافت [[غنیمت|غنایم]] و زمین از نبرد با قبایل اطراف بخصوص [[یهودیان]]، اقطاعاتی داد. او [[فدک]] را به [[فاطمه زهرا]]، چند چاه و قطعه زمین به [[امام علی (ع)|علی ابن ابیطالب]]، [[زبیر بن عوام]]، [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] و مهاجران دیگر داد. اقطاعات بعدی پیامبر شامل توزیع زمین اطراف [[مسجد مدینه]] به صحابه مشهور و تقسیم زمینهای یهودیان [[خیبر]] بود. او همچنین محصولات خرما، گندم و جو خیبر را بین همسران، نزدیکان و صحابه بعنوان [[اقطاع طعمه]] پخش نمود. ابوبکر و [[عمر بن خطاب]]، پس از پیامبر، برخی از اقطاعاتش را از دریافت کنندگان، پس گرفتند. | ||
== انگیزه و هدف == | == انگیزه و هدف == | ||
هدف از اقطاعات پیامبر(ص) شکوفایی اقتصادی، اشتغال‌زایی، فقرزدایی و حل مشکلات معیشتی جامعه مسلمانان | هدف از اقطاعات پیامبر(ص) شکوفایی اقتصادی، اشتغال‌زایی، فقرزدایی و حل مشکلات معیشتی جامعه مسلمانان عنوان شده است. [[اقطاع]] پیامبر به اقوامی از جُهینه، این هدف اقتصادی را آشکارا نشان می‌دهد.<ref>سنن ابی داود، ج2، ص49؛ السنن الکبری، ج6، ص149؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص523.</ref> گاه نیز اقطاع برای تالیف قلوب، استوار کردن بنیان‌های حکومت اسلامی، و پاداش به مجاهدان بوده است.<ref>مکاتیب الرسول، ج3، ص536.</ref> از آن‌جا که هدف از اقطاعات نبوی، تولید کار و ثروت و بهبود وضع معیشتی مردم بوده، هرگاه افراد دارای مال و مکنت و توان احیای زمین از پیامبر تقاضای اقطاع می‌کردند، ایشان می‌پذیرفت.<ref>امتاع الاسماع، ج9، ص360-363؛ کنز العمال، ج3، ص918.</ref> برخی بر این باورند که دور کردن قبایل یهودی از پیرامون [[مدینه]] و اعطای زمینهای آن‌ها به [[مهاجران]]، موجب برقراری نظام مالکیت فردی جدیدی در [[اسلام]] شد.<ref>حجاز در صدر اسلام، ص342-348.</ref> | ||
اقطاعات نبوی به افرادی از سربازان و مجاهدان در راه [[خدا]]، نمایندگان گروه‌های تازه مسلمان، مهاجران و [[ذوی‌القربی]] و نیز کسانی که از آن حضرت درخواست می‌کرده‌اند، اعطا | اقطاعات نبوی به افرادی از سربازان و مجاهدان در راه [[خدا]]، نمایندگان گروه‌های تازه مسلمان، مهاجران و [[ذوی‌القربی]] و نیز کسانی که از آن حضرت درخواست می‌کرده‌اند، اعطا شد. بیش از 30 مورد از اقطاعات پیامبر(ص) مکتوب بوده و نام کاتب آن نیز مشخص است.<ref>نک: مکاتیب الرسول، ج3، ص654.</ref> نامه‌های پیامبر در این زمینه، کوتاه و شامل وضعیت اقطاع و ضرورت رعایت آن بوده و چند کلمه بیشتر نبود.<ref>امتاع الاسماع، ج9، ص359، 363؛ حجاز در صدر اسلام، ص259-260.</ref> در اقطاع‌نامه‌ای که پیامبر به [[بلال بن حارث]] داد، بر رعایت شرایط اقطاع تاکید گشته است.<ref>مسند احمد، ج1، ص306؛ المبسوط، طوسی، ج3، ص268؛ السرائر، ج1، ص479.</ref> همچنین در اقطاع‌نامه وفد [[بنی‌عقیل]]، بر این نکته پافشاری شده است.<ref>الطبقات، ج1، ص302؛ البدایة و النهایه، ج5، ص90.</ref> | ||
==اقطاع فیء یا انفال== | ==اقطاع فیء یا انفال== | ||
بخشی از اقطاعات پیامبر، از [[فیء]] یا [[انفال]] بود. مقصود از انفال، هر زمینی است که بدون نبرد فتح شود و نیز هر زمینی که اهل آن بدون نبرد رها کنند که فقیهان آن را فیء نامیده‌اند.<ref>المقنعه، ص275، 279؛ المعتبر، ج1، ص633؛ مجمع البحرین، ج4، ص355، «نفل.</ref> اراضی موات، زمین‌ها و اموال کسی که وارث ندارد، جنگل‌ها، دریاها، دشت‌ها، معادن و نیز اموال و املاکی که پادشاهان برای خود برگزیده‌اند<ref>المقنعه، ص278؛ الاقتصاد، ص284؛ غنیة النزوع، ص204.</ref> و غصبی نیست، | بخشی از اقطاعات پیامبر، از [[فیء]] یا [[انفال]] بود. مقصود از انفال، هر زمینی است که بدون نبرد فتح شود و نیز هر زمینی که اهل آن بدون نبرد رها کنند که فقیهان آن را فیء نامیده‌اند.<ref>المقنعه، ص275، 279؛ المعتبر، ج1، ص633؛ مجمع البحرین، ج4، ص355، «نفل.</ref> اراضی موات، زمین‌ها و اموال کسی که وارث ندارد، جنگل‌ها، دریاها، دشت‌ها، معادن و نیز اموال و املاکی که پادشاهان برای خود برگزیده‌اند<ref>المقنعه، ص278؛ الاقتصاد، ص284؛ غنیة النزوع، ص204.</ref> و غصبی نیست، شامل فیء هستند.<ref>غنیة النزوع، ص204؛ الاقتصاد، ص284.</ref>بر پایه آیه 1 [[سوره انفال]]: {{قلم رنگ|سبز|یَسئَلُونَکَ عَنِ الاَنفالِ قُلِ الاَنفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُول....}} مالکیت انفال در اختیار خداوند و پیامبر(ص) و امام(ع) است.<ref>الام، ج7، ص354؛ المقنعه، ص278.</ref> آیه 6-7 [[سوره حشر]]: {{قلم رنگ|سبز|وَمَا اَفَاءَ اللهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنهُمْ.... مَا اَفَاءَ اللهُ عَلَی رَسُولِهِ ِمِن اَهلِ القُری...}} بر این نکته دلالت دارد. {{یادداشت|در منابع شیعه و اهل سنت میان فیء و انفال تفاوت نهاده‌اند، با این توضیح که جاهایی که مسلمانان برای فتح آن جنگیده‌اند و نیز آن چه فتح می‌شود، خواه با نبرد و خواه با امان دادن، غنیمت و از انفال است، مانند دژهای خیبر. اما فیء به آن بخش از سرزمین‌های مشرکان گفته می‌شود که بدون درگیری به دست آید، مانند اموالی که مشرکان به سبب ناچاری و ترس از مسلمانان رها می‌کنند. شباهت انفال و فیء در این است که هر دو از متعلقات خمس هستند و نیز کسانی که خمس به آنان تعلق می‌گیرد و نامشان در آیه غنیمت و آیه فیء آمده است، یکسانند. بر پایه برخی روایت‌های شیعه، فیء و انفال همسانند و فرقی میانشان نیست. از امام صادق(ع) روایت شده که فیء و انفال هر زمینی است که یا برای فتح آن خونی ریخته نشده یا بر آن صلح شده یا کافران به دست خود تسلیم کرده‌اند و نیز زمینهای غیرآباد و دشت‌ها که همه این‌ها از آن رسول خدا است. آن‌چه بر اثر فتوحات در اختیار پیامبر قرار می‌گرفته یا دیگران به ایشان هِبه می‌کرده‌اند، مانند هفت باغی که مُخَیرِیق پس از اسلام آوردن به پیامبر بخشید و نیز زمین‌هایی که انصار در مدینه به آن حضرت بخشیدند، از جمله مکان بازار مدینه از املاک ایشان به شمار می‌رود.}}از این‌رو، پیامبر در اقطاع این‌گونه زمین‌ها به دیگران، اشکالی نمی‌دید؛ زیرا این زمین‌ها در ملکیتش بودند.{{یادداشت|۲=|بخش‌های موات و معادن غیرآباد، سرزمین‌هایی که اهل آن به اسلام گرویده‌اند و همچنان ساکنان آن‌جا بوده‌اند، در حکم زمینهای موات است و به پیامبر(ص) تعلق دارد. نیز زمینهای آبادی که در سرزمین‌های اسلام است و صاحب معین ندارد، از آنِ امام است. بر پایه برخی منابع، صوافی یا خالصه‌های پیامبر سه مورد بوده است: اموال و زمینهای بنی‌نضیر، خیبر، و فدک.}} | ||
==اقطاعات به بستگان== | |||
از اقطاعات پیامبر به ذوی‌القربی، اعطای فدک به [[حضرت فاطمه(س)]] | از اقطاعات پیامبر به ذوی‌القربی، اعطای [[فدک]] به دخترش، [[حضرت فاطمه(س)]] بود که پس از خواندن آیه 26 [[سوره اسراء]] {{قلم رنگ|سبز|وَ آتِ ذَا القُربی حَقَّهُ...}} انجام پذیرفت.<ref>الکافی، ج1، ص543؛ الدر المنثور، ج4، ص177؛ الغدیر، ج2، ص275.</ref> {{یادداشت|۳=|فدک ناحیه‌ای است در پیرامون مدینه که از آن‌جا تا مدینه دو یا سه روز راه فاصله است.}}مردم روستای فدک پس از شنیدن خبر پیروزی پیامبر بر اهل خیبر، از او خواستند که بدون لشکرکشی با آن‌ها مصالحه کند، بدین‌گونه که نیمی از فدک و محصولات و اموالشان از آن او باشد. پیامبر این درخواست را پذیرفت<ref>فتوح البلدان، ص38-39.</ref>{{یادداشت|۴=|و بدین ترتیب، فدک که بدون لشکرکشی فتح شد، بر پایه آیه وَ ما اَفاءَ اللهُ عَلی رَسُولِهِ مِنهُم فَما اَوجَفتُم عَلَیهِ مِن خَیلٍ وَ لا رِکابٍ (حشر: 6) خالصه رسول خدا است. زُهری بر پایه این آیه، فدک و دیگر قُرای عربی را از آن رسول خدا دانسته است.}} | ||
پیامبر(ص) چهار زمین [[فقیرین]] (بنی نضیر)، [[چاه قیس]] و [[چاه شجره]] را به علی(ع) اقطاع کرد.<ref>فتوح البلدان، ص23؛ وفاء الوفاء، ج4، ص128.</ref> {{یادداشت|۷=|فقیرین نام دو ناحیه نزدیک مدینه است. گویا این زمین‌ها از زمینهای بنی‌نضیر بوده است. پس از پیمان‌شکنی بنی‌نضیر و توطئه آنان برای قتل پیامبر(ص)، ایشان 10 روز به بنی‌نضیر مهلت داد تا سرزمین خود را ترک کنند. اما آنان به تحریک منافقان به فرمان پیامبر بها ندادند. پیامبر(ص) به سال سوم یا چهارم ق. در ماه ربیع‌الاول بنی‌نضیر را 15 روز محاصره کرد و آنان را ناچار ساخت قلعه را رها کنند و به خیبر و شام کوچ نمایند. آیه 2 سوره حشر هُوَ الَّذِی اَخرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن اَهلِ الکِتَابِ مِن دِیَارِهِم... بر همین ماجرا دلالت دارد. زمین بنی‌نضیر نخستین زمینی بوده که رسول خدا فتح کرد}}همچنین از اقطاعات پیامبر(ص) به علی(ع) زمین [[ینبع|یَنبُع]] است<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص220-221؛ وفاء الوفاء، ج4، ص166.</ref> که حدود چهار روز از مدینه فاصله دارد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص166.</ref> حضرت آن را در [[غزوه ذوالعشیره]] به علی(ع) داد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص221.</ref> بر پایه شماری از منابع، عمر نیز در ینبع زمینی به علی(ع) اقطاع کرد و سپس علی(ع) زمینی را که کنار آن بود، نیز خرید و مشغول حفر چاه شد. برخی گزارش کرده‌اند که علی(ع) ینبع را از [[عبدالرحمن بن سعد انصاری]] خرید.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص219-220؛ الاصابه، ج5، ص441؛ وفاء الوفاء، ج4، ص166.</ref> می‌توان پذیرفت که بخشی از آن خریداری شده و بخشی نیز به دست پیامبر(ص) به ایشان اقطاع شده باشد. همچنین ایشان از اموال بنی‌نضیر هزینه‌های سالانه خانواده خود را پرداخت می‌کرد.<ref>نیل الاوطار، ج8، ص230؛ فقه السنه، ج2، ص676.</ref> او همچنین پس از ساختن مسجد در مدینه، دو قطعه زمین کنار آن به [[حضرت حمزه|حمزه]]، و علی<ref>مکاتیب الرسول، ج1، ص350-351.</ref> و چند صحابه دیگر داد. | پیامبر(ص) چهار زمین [[فقیرین]] (بنی نضیر)، [[چاه قیس]] و [[چاه شجره]] را به علی(ع) اقطاع کرد.<ref>فتوح البلدان، ص23؛ وفاء الوفاء، ج4، ص128.</ref> {{یادداشت|۷=|فقیرین نام دو ناحیه نزدیک مدینه است. گویا این زمین‌ها از زمینهای بنی‌نضیر بوده است. پس از پیمان‌شکنی بنی‌نضیر و توطئه آنان برای قتل پیامبر(ص)، ایشان 10 روز به بنی‌نضیر مهلت داد تا سرزمین خود را ترک کنند. اما آنان به تحریک منافقان به فرمان پیامبر بها ندادند. پیامبر(ص) به سال سوم یا چهارم ق. در ماه ربیع‌الاول بنی‌نضیر را 15 روز محاصره کرد و آنان را ناچار ساخت قلعه را رها کنند و به خیبر و شام کوچ نمایند. آیه 2 سوره حشر هُوَ الَّذِی اَخرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن اَهلِ الکِتَابِ مِن دِیَارِهِم... بر همین ماجرا دلالت دارد. زمین بنی‌نضیر نخستین زمینی بوده که رسول خدا فتح کرد}}همچنین از اقطاعات پیامبر(ص) به علی(ع) زمین [[ینبع|یَنبُع]] است<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص220-221؛ وفاء الوفاء، ج4، ص166.</ref> که حدود چهار روز از مدینه فاصله دارد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص166.</ref> حضرت آن را در [[غزوه ذوالعشیره]] به علی(ع) داد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص221.</ref> بر پایه شماری از منابع، عمر نیز در ینبع زمینی به علی(ع) اقطاع کرد و سپس علی(ع) زمینی را که کنار آن بود، نیز خرید و مشغول حفر چاه شد. برخی گزارش کرده‌اند که علی(ع) ینبع را از [[عبدالرحمن بن سعد انصاری]] خرید.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص219-220؛ الاصابه، ج5، ص441؛ وفاء الوفاء، ج4، ص166.</ref> می‌توان پذیرفت که بخشی از آن خریداری شده و بخشی نیز به دست پیامبر(ص) به ایشان اقطاع شده باشد. همچنین ایشان از اموال بنی‌نضیر هزینه‌های سالانه خانواده خود را پرداخت می‌کرد.<ref>نیل الاوطار، ج8، ص230؛ فقه السنه، ج2، ص676.</ref> او همچنین پس از ساختن مسجد در مدینه، دو قطعه زمین کنار آن به [[حضرت حمزه|حمزه]]، و علی<ref>مکاتیب الرسول، ج1، ص350-351.</ref> و چند صحابه دیگر داد. | ||
[[زبیر بن عوام]] چندین زمین به شکل اقطاع از | [[زبیر بن عوام]]، پسر عمه پیامبر، چندین زمین به شکل اقطاع از او دریافت نمود: زمین موات نقیع که به‌اندازه دویدن اسبی با یک نفس بوده است. زبیر پس از آن‌که اسبش از نفس افتاد و ایستاد، شلاق اسبش را به جلو پرت کرد و آن مقدار را نیز از پیامبر درخواست کرد و ایشان نیز تقاضای او را پذیرفت.<ref>المجموع، ج15، ص230.</ref> {{یادداشت|۵=|نَقیع که میان مدینه و مکه است و سه مرحله تا مدینه فاصله دارد.}}قسمت بالا و پایین شُواق از زمینهای خیبر نیز به زبیر بن عوام اقطاع شده است.<ref>الطبقات، ج1، ص274؛ مکاتیب الرسول، ج1، ص458.</ref> {{یادداشت|۶=|خیبر منطقه‌ای در فاصله 250 میلی شمال مدینه است. خیبر به منزله مخزن طعام، روغن و گوشت حجاز بوده و غله آن به 4000 وَسق می‌رسیده است. چون خیبر به دست علی(ع) با شمشیر فتح شد، خمس آن به رسول خدا رسید که از جمله آن، همه دژ کَتیبه است. کتیبه یکی از هفت دژ خیبر بوده است که گویا بیشتر اقطاع طُعمه از آن بوده است.}}پیامبر یک ملک موات را به [[سلیط|سُلَیط]]، از انصار داد و او آن را احیا کرد و پس از احیا به پیامبر بازگرداند و به زبیر داده شد.<ref>مکاتیب الرسول، ج1، ص330.</ref> در شماری از منابع، از اقطاع زمینی از زمین‌ها و نخلهای بنی‌نضیر به زبیر یاد شده است.<ref>الطبقات، ج3، ص104؛ سنن ابی داود، ج2، ص49.</ref> | ||
==اقطاع به اصحاب== | |||
پیامبر(ص) پس از ورود به مدینه<ref>مکاتیب الرسول، ج1، ص350.</ref> قطعه زمین مواتی را به نام [[الدور]] (اسم مکانی در مدینه)<ref>کفایة الاحکام، ج2، ص557.</ref> که شاید بعدها به این نام مشهور شد و پشت خانه‌ها و نخلستان‌های انصار قرار داشت<ref>الام، ج4، ص51؛ مختصر المزنی، ص130.</ref> برای خانه‌سازی در اختیار | پیامبر(ص) پس از ورود به مدینه<ref>مکاتیب الرسول، ج1، ص350.</ref> قطعه زمین مواتی را به نام [[الدور]] (اسم مکانی در مدینه)<ref>کفایة الاحکام، ج2، ص557.</ref> که شاید بعدها به این نام مشهور شد و پشت خانه‌ها و نخلستان‌های انصار قرار داشت<ref>الام، ج4، ص51؛ مختصر المزنی، ص130.</ref> برای خانه‌سازی در اختیار [[عبدالله بن مسعود]]، [[عتبة بن مسعود]]، [[مقداد]]، زبیر بن عوام، ابوبکر، [[عثمان]] و شماری دیگر قرار داد. زمینهای بنی نضیر نیز نخستین خالصه (صافیه) پیامبر بود<ref>فتوح البلدان، ص27؛ الارشاد، ج1، ص93.</ref> که میان مهاجرانی که زندگی سختی داشتند و نیز دو تن از نیازمندان انصار اقطاع شد. افزون بر زمین یاد شده، پیامبر زمین‌هایی را در بخش‌های آباد و مناطق مسکونی در اختیار انصار قرار داد.<ref>مسالک الافهام، ج12، ص418؛ مکاتیب الرسول، ج1، ص352-353.</ref> او در اقطاع زمین برای خانه‌سازی از زمینهای موات استفاده می‌کرد.<ref>مکاتیب الرسول، ج1، ص350-351.</ref> مواردی که از زمینهای آباد و مسکونی استفاده کرده‌اند، زمین‌هایی بوده که به نحوی در اختیار ایشان قرار گرفته، مانند آن چه انصار در نقاط مسکونی به ایشان بخشیده‌اند.<ref>معجم البلدان، ج5، ص86؛ مکاتیب الرسول، ج1، ص350.</ref> شافعی و شماری دیگر گفته‌اند که مقصود از اقطاع دُور به دست پیامبر(ص) واگذاری خانه‌های انصار به مهاجران برای سکونت است<ref>فتح الباری، ج5، ص36؛ عون المعبود، ج8، ص232.</ref> که با رضایت انصار بوده است.<ref>نیل الاوطار، ج6، ص56.</ref> اما با توجه به احادیث، اقطاع و تملیک زمین برای این کار و خانه‌سازی بوده است.<ref>جواهر الکلام، ج38، ص55.</ref> | ||
اعطای معادن و زمینهای منطقه قَبَلیه به [[بلال بن حارث مزنی|بلال بن حارث مُزَنی]] شامل دشت‌ها و ارتفاعات و زمینهای قابل کشت آن و نیز اعطای عقیق و نخل به همو، از اقطاعات گسترده نبوی است.<ref>المبسوط، ج3، ص268؛ المجموع، ج15، ص232؛ وفاء الوفاء، ج4، ص131.</ref> وادی عقیق در جنوب مدینه قرار دارد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص45.</ref> شافعی گفته است که اقطاع بلال از ناحیه فُرع بوده است و از آن معادن تا امروز غیر از زکات<ref>الموطّا، ج1، ص248-249؛ الطبقات، ج1، ص272؛ المجموع، ج6، ص75.</ref> چیزی دیگر گرفته نشده است. | اعطای معادن و زمینهای منطقه قَبَلیه به [[بلال بن حارث مزنی|بلال بن حارث مُزَنی]] شامل دشت‌ها و ارتفاعات و زمینهای قابل کشت آن و نیز اعطای عقیق و نخل به همو، از اقطاعات گسترده نبوی است.<ref>المبسوط، ج3، ص268؛ المجموع، ج15، ص232؛ وفاء الوفاء، ج4، ص131.</ref> وادی عقیق در جنوب مدینه قرار دارد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص45.</ref> شافعی گفته است که اقطاع بلال از ناحیه فُرع بوده است و از آن معادن تا امروز غیر از زکات<ref>الموطّا، ج1، ص248-249؛ الطبقات، ج1، ص272؛ المجموع، ج6، ص75.</ref> چیزی دیگر گرفته نشده است. | ||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
پیامبر [[چاه حجر|چاه حِجر]] را به [[ابوبکر]]، [[چاه جرم|چاه جَرم]] را به عمر، [[سواله|سُواله]] را به [[عبدالرحمن بن عوف]]، [[ضراطه]] را به[[صهیب بن سنان]]، و [[بویله|بُویله]] را به زبیر بن عوام و [[سلمة بن عبدالاسد]] اقطاع کرد. نیز به [[سهل بن حنیف]] و [[ابودجانه]] از انصار، دارایی‌ای را که به مال [[ابن‌خراشه]] شهرت داشت، اعطا نمود.<ref>الطبقات، ج2، ص58.</ref> | پیامبر [[چاه حجر|چاه حِجر]] را به [[ابوبکر]]، [[چاه جرم|چاه جَرم]] را به عمر، [[سواله|سُواله]] را به [[عبدالرحمن بن عوف]]، [[ضراطه]] را به[[صهیب بن سنان]]، و [[بویله|بُویله]] را به زبیر بن عوام و [[سلمة بن عبدالاسد]] اقطاع کرد. نیز به [[سهل بن حنیف]] و [[ابودجانه]] از انصار، دارایی‌ای را که به مال [[ابن‌خراشه]] شهرت داشت، اعطا نمود.<ref>الطبقات، ج2، ص58.</ref> | ||
رسول خدا پس از بنای | رسول خدا پس از بنای [[مسجد مدینه]]، منازل خود را کنار مسجد بنا کرد و زمین‌هایی به اصحاب داد تا پیرامون مسجد خانه بسازند. او چند قطعه زمین پشت [[مسجد بنی‌زهره]] و نیز عبدالرحمن بن عوف و عبدالله و عتبه فرزندان مسعود و همچنین زبیر بن عوام زمینی گسترده کنار منازل [[بنی‌غنم]] و شرق منازل [[بنی‌زریق|بنی‌زُریق]] که به [[بقیع]] زبیر مشهور بوده، اعطا کرد. به طلحه، ابوبکر، عثمان، [[خالد بن ولید]]، عمار بن یاسر، [[عمرو بن حریث]]<ref>السنن الکبری، ج6، ص145؛ نیل الاوطار، ج6، ص56؛ مکاتیب الرسول، ج1، ص350-356.</ref> و نیز شماری از اصحاب<ref>مکاتیب الرسول، ج1، ص350-356.</ref> زمین‌هایی برای خانه‌سازی اقطاع شد. | ||
== اقطاعات خارج از مدینه == | |||
[[پیامبر(ص)]] در دیگر سرزمین‌های [[حجاز]] از جمله در [[مکه]] نیز اقطاعاتی داشت؛ مانند اقطاع زمین به‌اندازه پرتاب دو تیر و یک سنگ در [[رهاط|رُهاط]] (ناحیه‌ای در فاصله سه شب از مکه) به راشد بن عبد رب السلمی<ref>الطبقات، ج1، ص274؛ البدایة و النهایه، ج5، ص365؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص436-438.</ref> و اقطاع محدب یا مَحدث/مُحدث (محلی میان مکه و [[عسفان|عُسفان]] یا [[طائف]]) به [[عبدالله وقاص]] و فرزندان قمامه از قبیله سلمی<ref>مکاتیب الرسول، ج3، ص443.</ref> و نیز اقطاع زمین ذات الحباطی به [[سلمة بن مالک سلمی]]<ref>الطبقات، ج2، ص34؛ اسد الغابه، ج2، ص339؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص446.</ref> و اعطای رحیح/ رخیخ/ رجیج (در طریق مکه و [[بصره]]) به [[سعیر بن عداء|سُعیر بن عَداء]].<ref>الطبقات، ج1، ص282؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص460.</ref> | |||
از دیگر اقطاعات پیامبر(ص) از زمینهای خیبر، اعطای شواق و اَذام/ اُذام (جایی در وادی تهامه یا وادی مشهوری در مکه) به گروهی از [[قبیله بنی‌سلیم]] به نمایندگی [[حرام بن عبد عوف]] یا شاخه‌‌ای از بنی‌سلیم به نام [[حرام بن سمال|حرام]] بن [[سمال بن عوف]]<ref>الطبقات، ج1، ص274؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص434-435.</ref> و اعطای [[جفر]] در ناحیه ضَریه از مناطق مدینه به [[هوذة بن نبیشه السملی]]<ref>الطبقات، ج1، ص273؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص441-443.</ref> و نیز اعطای عقیق یمامه که از آن [[بنی‌عقیل]] بوده و روستاها و نخلهای فراوان داشته، به نمایندگان وَفْد بنی‌عقیل بود. این اقطاع مشروط به اقامه نماز و دادن زکات و اطاعت‌پذیری اقطاع گیرندگان بوده است.<ref>الطبقات، ج1، ص302؛ البدایة و النهایه، ج5، ص105؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص502-504.</ref> | |||
==اقطاع طعمه== | ==اقطاع طعمه== | ||
پس از [[فتح خیبر]]، رسول خدا(ص) از محصولات و عوائد آن شامل خرما و جو، به همسران خود و ابوبکر و دیگران اعطا کرد.<ref>امتاع الاسماع، ج9، ص282-283.</ref> بر پایه روایات، به هر یک از همسران خود 100 وَسَق (وسق: 60 صاع<ref>فتوح البلدان، ص64؛ مجمع البحرین، ج4، ص500، «وسق.</ref> خرما و 20 وَسَق جو در هر سال اعطا نمود.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص178؛ المنتقی، ص166.</ref> در شماری از منابع، این مقدار را 80 وسق خرما و 20 وسق جو یاد کرده‌اند.<ref>فتوح البلدان، ص34.</ref> به گزارش شماری از منابع، رسول خدا(ص) خیبر را به 36 سهم تقسیم کرد<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص181؛ المبسوط، ج8، ص133.</ref> و 18 سهم آن را میان مسلمانان قسمت نمود. هر سهم آن را به 100 تن از آنان داد و سهم خود ایشان نیز مانند یکی از آنان بود. 18 سهم دیگر نیز برای مخارج گروه‌ها و کسانی که به دیدار ایشان می‌آمدند، قرار داد.<ref>فتوح البلدان، ص35.</ref> | پس از [[فتح خیبر]]، رسول خدا(ص) از محصولات و عوائد آن شامل خرما و جو، به همسران خود و ابوبکر و دیگران اعطا کرد.<ref>امتاع الاسماع، ج9، ص282-283.</ref> بر پایه روایات، به هر یک از همسران خود 100 وَسَق (وسق: 60 صاع<ref>فتوح البلدان، ص64؛ مجمع البحرین، ج4، ص500، «وسق.</ref> خرما و 20 وَسَق جو در هر سال اعطا نمود.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص178؛ المنتقی، ص166.</ref> در شماری از منابع، این مقدار را 80 وسق خرما و 20 وسق جو یاد کرده‌اند.<ref>فتوح البلدان، ص34.</ref> به گزارش شماری از منابع، رسول خدا(ص) خیبر را به 36 سهم تقسیم کرد<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص181؛ المبسوط، ج8، ص133.</ref> و 18 سهم آن را میان مسلمانان قسمت نمود. هر سهم آن را به 100 تن از آنان داد و سهم خود ایشان نیز مانند یکی از آنان بود. 18 سهم دیگر نیز برای مخارج گروه‌ها و کسانی که به دیدار ایشان می‌آمدند، قرار داد.<ref>فتوح البلدان، ص35.</ref> | ||
ابوبکر، [[عقیل بن ابیطالب]]، [[بنی‌جعفر بن ابیطالب|جعفر بن ابیطالب]]، [[ربیعة بن حارث]]، و [[ابوسفیان بن حارث]] از دریافت کنندگان این اقطاع بودند.<ref>المغازی، ج2، ص694.</ref> نیز پیامبر از گندم خیبر مقدار 180 وسق به همسرانش، 85 وسق به حضرت فاطمه(س)، 40 وسق به [[اسامة بن زید]]، 15 وسق به [[مقداد بن اسود]] و پنج وسق به [[ام رمیثه|اُم رمیثه]] اعطا کرد.<ref>السیرة النبویه، ج3، ص813.</ref> 100 وسق به حضرت علی اعطا شده است.<ref>السیرة النبویه، ج3، ص811.</ref> به [[حمنه بنت جحش|حمنه بنت جَحْش]]، خواهر زینب، همسر پیامبر(ص) که در نبرد اُحد به تشنه‌ها آب می‌داد و مجروحان نبرد را مداوا می‌کرد، 30 وسق<ref>الطبقات، ج8، ص241؛ السیرة النبویه، ج3، ص812.</ref> و به اُم الزبیر<ref>الطبقات، ج8، ص47؛ الاصابه، ج4، ص394.</ref> و [[امیمه بنت عبدالمطلب|اَمیمه بنت عبدالمطلب]]<ref>الطبقات، ج8، ص46؛ الاصابه، ج8، ص34.</ref> 40 وسق اعطا شد. همچنین از طعمه‌های پیامبر(ص) به یهود بنی‌نضیر، مقدار 10 وسق گندم و 10 وسق جو در هنگام درو آن و نیز 50 وسق خرما در هنگام برداشت آن در هر سال بوده است.<ref>الطبقات، ج1، ص279؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص255.</ref> | |||
== اقدامات خلیفه دوم و سوم == | == اقدامات خلیفه دوم و سوم == | ||
فدک پس از وفات رسول خدا(ص) به دست خلیفه اول غصب شد<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص199-210؛ المقنعه، ص289-290؛ السقیفة و فدک، ص101.</ref> و بعدها نیز عثمان آن را به مروان بخشید.<ref>المعارف، ص195؛ شرح نهج البلاغه، ج1، ص198؛ نیل الاوطار، ج6، ص51.</ref> [[عمربن خطاب]]، چند اقطاع را پس گرفت و تعدادی را هم تبدیل کرد؛ از جمله طعمه‌های [[حفصه]] و [[عایشه]] را به زمین تبدیل نمود.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص184-185؛ صحیح مسلم، ج5، ص26.</ref> او آن چه را پیامبر(ص) به عباس و دیگران داده بود، بازستاند تا به جای آن مالی دیگر به آنان بدهد؛ اما این کار را نکرد و سپس عثمان نیز به این بهانه که عمر به آنان عوض نداده، چنین نکرد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص182.</ref> [[عمر]]، اقطاع بلال بن حارث را که قادر به احیای آن نبود، پس گرفت و میان مسلمانان تقسیم شد.<ref>السنن الکبری، ج6، ص149؛ کنز العمال، ج3، ص918.</ref> در گزارشی دیگر آمده که عمر همه عقیق را به زبیر داد.<ref>فتوح البلدان، ص22.</ref> | فدک پس از وفات رسول خدا(ص) به دست خلیفه اول غصب شد<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص199-210؛ المقنعه، ص289-290؛ السقیفة و فدک، ص101.</ref> و بعدها نیز عثمان آن را به مروان بخشید.<ref>المعارف، ص195؛ شرح نهج البلاغه، ج1، ص198؛ نیل الاوطار، ج6، ص51.</ref> [[عمربن خطاب]]، چند اقطاع را پس گرفت و تعدادی را هم تبدیل کرد؛ از جمله طعمه‌های [[حفصه]] و [[عایشه]] را به زمین تبدیل نمود.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص184-185؛ صحیح مسلم، ج5، ص26.</ref> او آن چه را پیامبر(ص) به عباس و دیگران داده بود، بازستاند تا به جای آن مالی دیگر به آنان بدهد؛ اما این کار را نکرد و سپس عثمان نیز به این بهانه که عمر به آنان عوض نداده، چنین نکرد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص182.</ref> [[عمر]]، اقطاع بلال بن حارث را که قادر به احیای آن نبود، پس گرفت و میان مسلمانان تقسیم شد.<ref>السنن الکبری، ج6، ص149؛ کنز العمال، ج3، ص918.</ref> در گزارشی دیگر آمده که عمر همه عقیق را به زبیر داد.<ref>فتوح البلدان، ص22.</ref> | ||
عثمان، خلیفه سوم، اموال فراوان را با عناوین گوناگون به خویشاوندان و اصحاب خود اقطاع کرد.<ref>فتوح البلدان، ص146؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج1، ص269.</ref> از این‌رو، حضرت علی(ع) هنگامی که به خلافت رسید، قَطائع عثمان را به مسلمانان برگرداند و فرمود که اگر این مال را در مهریه زنان به کار برده یا با آن کنیز خریده باشند، آن را به [[بیت‌المال]] مسلمانان برمی‌گرداند.<ref>نهج البلاغه، شرح عبده، ج1، ص46.</ref> | |||
==جستارهای وابسته== | |||
== | * [[اقطاع]] | ||
== پانوس == | == پانوس == | ||
| خط ۳۹: | خط ۴۶: | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| آدرس = http:// | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9013 | ||
| عنوان = اقطاع | | عنوان = اقطاع | ||
| نویسنده = محمد مهدي خراساني- علي ميرآقا | | نویسنده = محمد مهدي خراساني- علي ميرآقا | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۱۵:۲۴
حضرت محمد(ص) به بستگان، سربازان و مجاهدان، نمایندگان گروه‌های تازه مسلمان، مهاجران و نیز کسانی که از آن حضرت درخواست می‌کردند، اقطاعاتی داشت. انگیزه یا هدف این اقطاعات، اشتغال و رفع فقر و نیز جلب نظر مخالفان و پاداش به مجاهدان بود. اقطاعات پیامبر از منابع انفال یا فیء به شکل تملیک یا استفاده از منافع آن انجام میشد. رسول خدا پس از تشکیل حکومت در مدینه و در پی ورود مهاجران به این شهر و نیز دریافت غنایم و زمین از نبرد با قبایل اطراف بخصوص یهودیان، اقطاعاتی داد. او فدک را به فاطمه زهرا، چند چاه و قطعه زمین به علی ابن ابیطالب، زبیر بن عوام، ابوبکر و مهاجران دیگر داد. اقطاعات بعدی پیامبر شامل توزیع زمین اطراف مسجد مدینه به صحابه مشهور و تقسیم زمینهای یهودیان خیبر بود. او همچنین محصولات خرما، گندم و جو خیبر را بین همسران، نزدیکان و صحابه بعنوان اقطاع طعمه پخش نمود. ابوبکر و عمر بن خطاب، پس از پیامبر، برخی از اقطاعاتش را از دریافت کنندگان، پس گرفتند.
انگیزه و هدف[ویرایش | ویرایش مبدأ]
هدف از اقطاعات پیامبر(ص) شکوفایی اقتصادی، اشتغال‌زایی، فقرزدایی و حل مشکلات معیشتی جامعه مسلمانان عنوان شده است. اقطاع پیامبر به اقوامی از جُهینه، این هدف اقتصادی را آشکارا نشان می‌دهد.[۱] گاه نیز اقطاع برای تالیف قلوب، استوار کردن بنیان‌های حکومت اسلامی، و پاداش به مجاهدان بوده است.[۲] از آن‌جا که هدف از اقطاعات نبوی، تولید کار و ثروت و بهبود وضع معیشتی مردم بوده، هرگاه افراد دارای مال و مکنت و توان احیای زمین از پیامبر تقاضای اقطاع می‌کردند، ایشان می‌پذیرفت.[۳] برخی بر این باورند که دور کردن قبایل یهودی از پیرامون مدینه و اعطای زمینهای آن‌ها به مهاجران، موجب برقراری نظام مالکیت فردی جدیدی در اسلام شد.[۴]
اقطاعات نبوی به افرادی از سربازان و مجاهدان در راه خدا، نمایندگان گروه‌های تازه مسلمان، مهاجران و ذوی‌القربی و نیز کسانی که از آن حضرت درخواست می‌کرده‌اند، اعطا شد. بیش از 30 مورد از اقطاعات پیامبر(ص) مکتوب بوده و نام کاتب آن نیز مشخص است.[۵] نامه‌های پیامبر در این زمینه، کوتاه و شامل وضعیت اقطاع و ضرورت رعایت آن بوده و چند کلمه بیشتر نبود.[۶] در اقطاع‌نامه‌ای که پیامبر به بلال بن حارث داد، بر رعایت شرایط اقطاع تاکید گشته است.[۷] همچنین در اقطاع‌نامه وفد بنی‌عقیل، بر این نکته پافشاری شده است.[۸]
اقطاع فیء یا انفال[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بخشی از اقطاعات پیامبر، از فیء یا انفال بود. مقصود از انفال، هر زمینی است که بدون نبرد فتح شود و نیز هر زمینی که اهل آن بدون نبرد رها کنند که فقیهان آن را فیء نامیده‌اند.[۹] اراضی موات، زمین‌ها و اموال کسی که وارث ندارد، جنگل‌ها، دریاها، دشت‌ها، معادن و نیز اموال و املاکی که پادشاهان برای خود برگزیده‌اند[۱۰] و غصبی نیست، شامل فیء هستند.[۱۱]بر پایه آیه 1 سوره انفال: یَسئَلُونَکَ عَنِ الاَنفالِ قُلِ الاَنفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُول.... مالکیت انفال در اختیار خداوند و پیامبر(ص) و امام(ع) است.[۱۲] آیه 6-7 سوره حشر: وَمَا اَفَاءَ اللهُ عَلَی رَسُولِهِ مِنهُمْ.... مَا اَفَاءَ اللهُ عَلَی رَسُولِهِ ِمِن اَهلِ القُری... بر این نکته دلالت دارد. [یادداشت ۱]از این‌رو، پیامبر در اقطاع این‌گونه زمین‌ها به دیگران، اشکالی نمی‌دید؛ زیرا این زمین‌ها در ملکیتش بودند.[یادداشت ۲]
اقطاعات به بستگان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از اقطاعات پیامبر به ذوی‌القربی، اعطای فدک به دخترش، حضرت فاطمه(س) بود که پس از خواندن آیه 26 سوره اسراء وَ آتِ ذَا القُربی حَقَّهُ... انجام پذیرفت.[۱۳] [یادداشت ۳]مردم روستای فدک پس از شنیدن خبر پیروزی پیامبر بر اهل خیبر، از او خواستند که بدون لشکرکشی با آن‌ها مصالحه کند، بدین‌گونه که نیمی از فدک و محصولات و اموالشان از آن او باشد. پیامبر این درخواست را پذیرفت[۱۴][یادداشت ۴]
پیامبر(ص) چهار زمین فقیرین (بنی نضیر)، چاه قیس و چاه شجره را به علی(ع) اقطاع کرد.[۱۵] [یادداشت ۵]همچنین از اقطاعات پیامبر(ص) به علی(ع) زمین یَنبُع است[۱۶] که حدود چهار روز از مدینه فاصله دارد.[۱۷] حضرت آن را در غزوه ذوالعشیره به علی(ع) داد.[۱۸] بر پایه شماری از منابع، عمر نیز در ینبع زمینی به علی(ع) اقطاع کرد و سپس علی(ع) زمینی را که کنار آن بود، نیز خرید و مشغول حفر چاه شد. برخی گزارش کرده‌اند که علی(ع) ینبع را از عبدالرحمن بن سعد انصاری خرید.[۱۹] می‌توان پذیرفت که بخشی از آن خریداری شده و بخشی نیز به دست پیامبر(ص) به ایشان اقطاع شده باشد. همچنین ایشان از اموال بنی‌نضیر هزینه‌های سالانه خانواده خود را پرداخت می‌کرد.[۲۰] او همچنین پس از ساختن مسجد در مدینه، دو قطعه زمین کنار آن به حمزه، و علی[۲۱] و چند صحابه دیگر داد.
زبیر بن عوام، پسر عمه پیامبر، چندین زمین به شکل اقطاع از او دریافت نمود: زمین موات نقیع که به‌اندازه دویدن اسبی با یک نفس بوده است. زبیر پس از آن‌که اسبش از نفس افتاد و ایستاد، شلاق اسبش را به جلو پرت کرد و آن مقدار را نیز از پیامبر درخواست کرد و ایشان نیز تقاضای او را پذیرفت.[۲۲] [یادداشت ۶]قسمت بالا و پایین شُواق از زمینهای خیبر نیز به زبیر بن عوام اقطاع شده است.[۲۳] [یادداشت ۷]پیامبر یک ملک موات را به سُلَیط، از انصار داد و او آن را احیا کرد و پس از احیا به پیامبر بازگرداند و به زبیر داده شد.[۲۴] در شماری از منابع، از اقطاع زمینی از زمین‌ها و نخلهای بنی‌نضیر به زبیر یاد شده است.[۲۵]
اقطاع به اصحاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پیامبر(ص) پس از ورود به مدینه[۲۶] قطعه زمین مواتی را به نام الدور (اسم مکانی در مدینه)[۲۷] که شاید بعدها به این نام مشهور شد و پشت خانه‌ها و نخلستان‌های انصار قرار داشت[۲۸] برای خانه‌سازی در اختیار عبدالله بن مسعود، عتبة بن مسعود، مقداد، زبیر بن عوام، ابوبکر، عثمان و شماری دیگر قرار داد. زمینهای بنی نضیر نیز نخستین خالصه (صافیه) پیامبر بود[۲۹] که میان مهاجرانی که زندگی سختی داشتند و نیز دو تن از نیازمندان انصار اقطاع شد. افزون بر زمین یاد شده، پیامبر زمین‌هایی را در بخش‌های آباد و مناطق مسکونی در اختیار انصار قرار داد.[۳۰] او در اقطاع زمین برای خانه‌سازی از زمینهای موات استفاده می‌کرد.[۳۱] مواردی که از زمینهای آباد و مسکونی استفاده کرده‌اند، زمین‌هایی بوده که به نحوی در اختیار ایشان قرار گرفته، مانند آن چه انصار در نقاط مسکونی به ایشان بخشیده‌اند.[۳۲] شافعی و شماری دیگر گفته‌اند که مقصود از اقطاع دُور به دست پیامبر(ص) واگذاری خانه‌های انصار به مهاجران برای سکونت است[۳۳] که با رضایت انصار بوده است.[۳۴] اما با توجه به احادیث، اقطاع و تملیک زمین برای این کار و خانه‌سازی بوده است.[۳۵]
اعطای معادن و زمینهای منطقه قَبَلیه به بلال بن حارث مُزَنی شامل دشت‌ها و ارتفاعات و زمینهای قابل کشت آن و نیز اعطای عقیق و نخل به همو، از اقطاعات گسترده نبوی است.[۳۶] وادی عقیق در جنوب مدینه قرار دارد.[۳۷] شافعی گفته است که اقطاع بلال از ناحیه فُرع بوده است و از آن معادن تا امروز غیر از زکات[۳۸] چیزی دیگر گرفته نشده است.
پیامبر چاه حِجر را به ابوبکر، چاه جَرم را به عمر، سُواله را به عبدالرحمن بن عوف، ضراطه را بهصهیب بن سنان، و بُویله را به زبیر بن عوام و سلمة بن عبدالاسد اقطاع کرد. نیز به سهل بن حنیف و ابودجانه از انصار، دارایی‌ای را که به مال ابن‌خراشه شهرت داشت، اعطا نمود.[۳۹]
رسول خدا پس از بنای مسجد مدینه، منازل خود را کنار مسجد بنا کرد و زمین‌هایی به اصحاب داد تا پیرامون مسجد خانه بسازند. او چند قطعه زمین پشت مسجد بنی‌زهره و نیز عبدالرحمن بن عوف و عبدالله و عتبه فرزندان مسعود و همچنین زبیر بن عوام زمینی گسترده کنار منازل بنی‌غنم و شرق منازل بنی‌زُریق که به بقیع زبیر مشهور بوده، اعطا کرد. به طلحه، ابوبکر، عثمان، خالد بن ولید، عمار بن یاسر، عمرو بن حریث[۴۰] و نیز شماری از اصحاب[۴۱] زمین‌هایی برای خانه‌سازی اقطاع شد.
اقطاعات خارج از مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پیامبر(ص) در دیگر سرزمین‌های حجاز از جمله در مکه نیز اقطاعاتی داشت؛ مانند اقطاع زمین به‌اندازه پرتاب دو تیر و یک سنگ در رُهاط (ناحیه‌ای در فاصله سه شب از مکه) به راشد بن عبد رب السلمی[۴۲] و اقطاع محدب یا مَحدث/مُحدث (محلی میان مکه و عُسفان یا طائف) به عبدالله وقاص و فرزندان قمامه از قبیله سلمی[۴۳] و نیز اقطاع زمین ذات الحباطی به سلمة بن مالک سلمی[۴۴] و اعطای رحیح/ رخیخ/ رجیج (در طریق مکه و بصره) به سُعیر بن عَداء.[۴۵]
از دیگر اقطاعات پیامبر(ص) از زمینهای خیبر، اعطای شواق و اَذام/ اُذام (جایی در وادی تهامه یا وادی مشهوری در مکه) به گروهی از قبیله بنی‌سلیم به نمایندگی حرام بن عبد عوف یا شاخه‌‌ای از بنی‌سلیم به نام حرام بن سمال بن عوف[۴۶] و اعطای جفر در ناحیه ضَریه از مناطق مدینه به هوذة بن نبیشه السملی[۴۷] و نیز اعطای عقیق یمامه که از آن بنی‌عقیل بوده و روستاها و نخلهای فراوان داشته، به نمایندگان وَفْد بنی‌عقیل بود. این اقطاع مشروط به اقامه نماز و دادن زکات و اطاعت‌پذیری اقطاع گیرندگان بوده است.[۴۸]
اقطاع طعمه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از فتح خیبر، رسول خدا(ص) از محصولات و عوائد آن شامل خرما و جو، به همسران خود و ابوبکر و دیگران اعطا کرد.[۴۹] بر پایه روایات، به هر یک از همسران خود 100 وَسَق (وسق: 60 صاع[۵۰] خرما و 20 وَسَق جو در هر سال اعطا نمود.[۵۱] در شماری از منابع، این مقدار را 80 وسق خرما و 20 وسق جو یاد کرده‌اند.[۵۲] به گزارش شماری از منابع، رسول خدا(ص) خیبر را به 36 سهم تقسیم کرد[۵۳] و 18 سهم آن را میان مسلمانان قسمت نمود. هر سهم آن را به 100 تن از آنان داد و سهم خود ایشان نیز مانند یکی از آنان بود. 18 سهم دیگر نیز برای مخارج گروه‌ها و کسانی که به دیدار ایشان می‌آمدند، قرار داد.[۵۴]
ابوبکر، عقیل بن ابیطالب، جعفر بن ابیطالب، ربیعة بن حارث، و ابوسفیان بن حارث از دریافت کنندگان این اقطاع بودند.[۵۵] نیز پیامبر از گندم خیبر مقدار 180 وسق به همسرانش، 85 وسق به حضرت فاطمه(س)، 40 وسق به اسامة بن زید، 15 وسق به مقداد بن اسود و پنج وسق به اُم رمیثه اعطا کرد.[۵۶] 100 وسق به حضرت علی اعطا شده است.[۵۷] به حمنه بنت جَحْش، خواهر زینب، همسر پیامبر(ص) که در نبرد اُحد به تشنه‌ها آب می‌داد و مجروحان نبرد را مداوا می‌کرد، 30 وسق[۵۸] و به اُم الزبیر[۵۹] و اَمیمه بنت عبدالمطلب[۶۰] 40 وسق اعطا شد. همچنین از طعمه‌های پیامبر(ص) به یهود بنی‌نضیر، مقدار 10 وسق گندم و 10 وسق جو در هنگام درو آن و نیز 50 وسق خرما در هنگام برداشت آن در هر سال بوده است.[۶۱]
اقدامات خلیفه دوم و سوم[ویرایش | ویرایش مبدأ]
فدک پس از وفات رسول خدا(ص) به دست خلیفه اول غصب شد[۶۲] و بعدها نیز عثمان آن را به مروان بخشید.[۶۳] عمربن خطاب، چند اقطاع را پس گرفت و تعدادی را هم تبدیل کرد؛ از جمله طعمه‌های حفصه و عایشه را به زمین تبدیل نمود.[۶۴] او آن چه را پیامبر(ص) به عباس و دیگران داده بود، بازستاند تا به جای آن مالی دیگر به آنان بدهد؛ اما این کار را نکرد و سپس عثمان نیز به این بهانه که عمر به آنان عوض نداده، چنین نکرد.[۶۵] عمر، اقطاع بلال بن حارث را که قادر به احیای آن نبود، پس گرفت و میان مسلمانان تقسیم شد.[۶۶] در گزارشی دیگر آمده که عمر همه عقیق را به زبیر داد.[۶۷]
عثمان، خلیفه سوم، اموال فراوان را با عناوین گوناگون به خویشاوندان و اصحاب خود اقطاع کرد.[۶۸] از این‌رو، حضرت علی(ع) هنگامی که به خلافت رسید، قَطائع عثمان را به مسلمانان برگرداند و فرمود که اگر این مال را در مهریه زنان به کار برده یا با آن کنیز خریده باشند، آن را به بیت‌المال مسلمانان برمی‌گرداند.[۶۹]
جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پانوس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ سنن ابی داود، ج2، ص49؛ السنن الکبری، ج6، ص149؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص523.
- ↑ مکاتیب الرسول، ج3، ص536.
- ↑ امتاع الاسماع، ج9، ص360-363؛ کنز العمال، ج3، ص918.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص342-348.
- ↑ نک: مکاتیب الرسول، ج3، ص654.
- ↑ امتاع الاسماع، ج9، ص359، 363؛ حجاز در صدر اسلام، ص259-260.
- ↑ مسند احمد، ج1، ص306؛ المبسوط، طوسی، ج3، ص268؛ السرائر، ج1، ص479.
- ↑ الطبقات، ج1، ص302؛ البدایة و النهایه، ج5، ص90.
- ↑ المقنعه، ص275، 279؛ المعتبر، ج1، ص633؛ مجمع البحرین، ج4، ص355، «نفل.
- ↑ المقنعه، ص278؛ الاقتصاد، ص284؛ غنیة النزوع، ص204.
- ↑ غنیة النزوع، ص204؛ الاقتصاد، ص284.
- ↑ الام، ج7، ص354؛ المقنعه، ص278.
- ↑ الکافی، ج1، ص543؛ الدر المنثور، ج4، ص177؛ الغدیر، ج2، ص275.
- ↑ فتوح البلدان، ص38-39.
- ↑ فتوح البلدان، ص23؛ وفاء الوفاء، ج4، ص128.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص220-221؛ وفاء الوفاء، ج4، ص166.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص166.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص219-220؛ الاصابه، ج5، ص441؛ وفاء الوفاء، ج4، ص166.
- ↑ نیل الاوطار، ج8، ص230؛ فقه السنه، ج2، ص676.
- ↑ مکاتیب الرسول، ج1، ص350-351.
- ↑ المجموع، ج15، ص230.
- ↑ الطبقات، ج1، ص274؛ مکاتیب الرسول، ج1، ص458.
- ↑ مکاتیب الرسول، ج1، ص330.
- ↑ الطبقات، ج3، ص104؛ سنن ابی داود، ج2، ص49.
- ↑ مکاتیب الرسول، ج1، ص350.
- ↑ کفایة الاحکام، ج2، ص557.
- ↑ الام، ج4، ص51؛ مختصر المزنی، ص130.
- ↑ فتوح البلدان، ص27؛ الارشاد، ج1، ص93.
- ↑ مسالک الافهام، ج12، ص418؛ مکاتیب الرسول، ج1، ص352-353.
- ↑ مکاتیب الرسول، ج1، ص350-351.
- ↑ معجم البلدان، ج5، ص86؛ مکاتیب الرسول، ج1، ص350.
- ↑ فتح الباری، ج5، ص36؛ عون المعبود، ج8، ص232.
- ↑ نیل الاوطار، ج6، ص56.
- ↑ جواهر الکلام، ج38، ص55.
- ↑ المبسوط، ج3، ص268؛ المجموع، ج15، ص232؛ وفاء الوفاء، ج4، ص131.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص45.
- ↑ الموطّا، ج1، ص248-249؛ الطبقات، ج1، ص272؛ المجموع، ج6، ص75.
- ↑ الطبقات، ج2، ص58.
- ↑ السنن الکبری، ج6، ص145؛ نیل الاوطار، ج6، ص56؛ مکاتیب الرسول، ج1، ص350-356.
- ↑ مکاتیب الرسول، ج1، ص350-356.
- ↑ الطبقات، ج1، ص274؛ البدایة و النهایه، ج5، ص365؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص436-438.
- ↑ مکاتیب الرسول، ج3، ص443.
- ↑ الطبقات، ج2، ص34؛ اسد الغابه، ج2، ص339؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص446.
- ↑ الطبقات، ج1، ص282؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص460.
- ↑ الطبقات، ج1، ص274؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص434-435.
- ↑ الطبقات، ج1، ص273؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص441-443.
- ↑ الطبقات، ج1، ص302؛ البدایة و النهایه، ج5، ص105؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص502-504.
- ↑ امتاع الاسماع، ج9، ص282-283.
- ↑ فتوح البلدان، ص64؛ مجمع البحرین، ج4، ص500، «وسق.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص178؛ المنتقی، ص166.
- ↑ فتوح البلدان، ص34.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص181؛ المبسوط، ج8، ص133.
- ↑ فتوح البلدان، ص35.
- ↑ المغازی، ج2، ص694.
- ↑ السیرة النبویه، ج3، ص813.
- ↑ السیرة النبویه، ج3، ص811.
- ↑ الطبقات، ج8، ص241؛ السیرة النبویه، ج3، ص812.
- ↑ الطبقات، ج8، ص47؛ الاصابه، ج4، ص394.
- ↑ الطبقات، ج8، ص46؛ الاصابه، ج8، ص34.
- ↑ الطبقات، ج1، ص279؛ مکاتیب الرسول، ج3، ص255.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص199-210؛ المقنعه، ص289-290؛ السقیفة و فدک، ص101.
- ↑ المعارف، ص195؛ شرح نهج البلاغه، ج1، ص198؛ نیل الاوطار، ج6، ص51.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص184-185؛ صحیح مسلم، ج5، ص26.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص182.
- ↑ السنن الکبری، ج6، ص149؛ کنز العمال، ج3، ص918.
- ↑ فتوح البلدان، ص22.
- ↑ فتوح البلدان، ص146؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج1، ص269.
- ↑ نهج البلاغه، شرح عبده، ج1، ص46.
- ↑ در منابع شیعه و اهل سنت میان فیء و انفال تفاوت نهاده‌اند، با این توضیح که جاهایی که مسلمانان برای فتح آن جنگیده‌اند و نیز آن چه فتح می‌شود، خواه با نبرد و خواه با امان دادن، غنیمت و از انفال است، مانند دژهای خیبر. اما فیء به آن بخش از سرزمین‌های مشرکان گفته می‌شود که بدون درگیری به دست آید، مانند اموالی که مشرکان به سبب ناچاری و ترس از مسلمانان رها می‌کنند. شباهت انفال و فیء در این است که هر دو از متعلقات خمس هستند و نیز کسانی که خمس به آنان تعلق می‌گیرد و نامشان در آیه غنیمت و آیه فیء آمده است، یکسانند. بر پایه برخی روایت‌های شیعه، فیء و انفال همسانند و فرقی میانشان نیست. از امام صادق(ع) روایت شده که فیء و انفال هر زمینی است که یا برای فتح آن خونی ریخته نشده یا بر آن صلح شده یا کافران به دست خود تسلیم کرده‌اند و نیز زمینهای غیرآباد و دشت‌ها که همه این‌ها از آن رسول خدا است. آن‌چه بر اثر فتوحات در اختیار پیامبر قرار می‌گرفته یا دیگران به ایشان هِبه می‌کرده‌اند، مانند هفت باغی که مُخَیرِیق پس از اسلام آوردن به پیامبر بخشید و نیز زمین‌هایی که انصار در مدینه به آن حضرت بخشیدند، از جمله مکان بازار مدینه از املاک ایشان به شمار می‌رود.
- ↑ بخش‌های موات و معادن غیرآباد، سرزمین‌هایی که اهل آن به اسلام گرویده‌اند و همچنان ساکنان آن‌جا بوده‌اند، در حکم زمینهای موات است و به پیامبر(ص) تعلق دارد. نیز زمینهای آبادی که در سرزمین‌های اسلام است و صاحب معین ندارد، از آنِ امام است. بر پایه برخی منابع، صوافی یا خالصه‌های پیامبر سه مورد بوده است: اموال و زمینهای بنی‌نضیر، خیبر، و فدک.
- ↑ فدک ناحیه‌ای است در پیرامون مدینه که از آن‌جا تا مدینه دو یا سه روز راه فاصله است.
- ↑ و بدین ترتیب، فدک که بدون لشکرکشی فتح شد، بر پایه آیه وَ ما اَفاءَ اللهُ عَلی رَسُولِهِ مِنهُم فَما اَوجَفتُم عَلَیهِ مِن خَیلٍ وَ لا رِکابٍ (حشر: 6) خالصه رسول خدا است. زُهری بر پایه این آیه، فدک و دیگر قُرای عربی را از آن رسول خدا دانسته است.
- ↑ فقیرین نام دو ناحیه نزدیک مدینه است. گویا این زمین‌ها از زمینهای بنی‌نضیر بوده است. پس از پیمان‌شکنی بنی‌نضیر و توطئه آنان برای قتل پیامبر(ص)، ایشان 10 روز به بنی‌نضیر مهلت داد تا سرزمین خود را ترک کنند. اما آنان به تحریک منافقان به فرمان پیامبر بها ندادند. پیامبر(ص) به سال سوم یا چهارم ق. در ماه ربیع‌الاول بنی‌نضیر را 15 روز محاصره کرد و آنان را ناچار ساخت قلعه را رها کنند و به خیبر و شام کوچ نمایند. آیه 2 سوره حشر هُوَ الَّذِی اَخرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن اَهلِ الکِتَابِ مِن دِیَارِهِم... بر همین ماجرا دلالت دارد. زمین بنی‌نضیر نخستین زمینی بوده که رسول خدا فتح کرد
- ↑ نَقیع که میان مدینه و مکه است و سه مرحله تا مدینه فاصله دارد.
- ↑ خیبر منطقه‌ای در فاصله 250 میلی شمال مدینه است. خیبر به منزله مخزن طعام، روغن و گوشت حجاز بوده و غله آن به 4000 وَسق می‌رسیده است. چون خیبر به دست علی(ع) با شمشیر فتح شد، خمس آن به رسول خدا رسید که از جمله آن، همه دژ کَتیبه است. کتیبه یکی از هفت دژ خیبر بوده است که گویا بیشتر اقطاع طُعمه از آن بوده است.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اقطاع.
- الاحکام السلطانیه: الماوردی (م. 450ق.)، به کوشش خالد، بیروت، دار الکتاب العربی، 1415ق؛
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
- الاراضی: محمد اسحق الفیاض، بغداد، المکتبة الوطنیه، 1981م؛
- الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق؛
- اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی؛
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛
- الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م. 356ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق؛
- الاقتصاد الهادی: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، 1400ق؛
- الام: الشافعی (م. 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق؛
- امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق؛
- بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق؛
- بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق؛
- تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. 808ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق؛
- تاریخ المدینة المنوره: ابن شبه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق؛
- التبیان: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- تحریر الاحکام فی تدبیر اهل اسلام: محمد بن ابراهیم (م. 733ق.)، به کوشش عبدالله بن زید آل محمود، قطر، دار الثقافه، 1408ق؛
- تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، آل البیت:، 1414ق؛
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش؛
- جامع المقاصد: الکرکی (م. 940ق.)، قم، آل البیت:، 1411ق؛
- جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، تهران، مشعر، 1375ش؛
- الخلاف: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق؛
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش؛
- الدر المنثور: السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق؛
- الدر المختار: الحصکفی (م. 1088ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
- الروضة البهیة: الشهید الثانی (م. 965ق.)، به کوشش کلانتر، قم، داوری، 1410ق؛
- السرائر: ابن ادریس (م. 598ق.)، قم، نشر اسلامی، 1411ق؛
- السقیفة و فدک: الجوهری (م. 333ق.)، به کوشش امینی، بیروت، شرکة الکتبی، 1413ق؛
- سنن ابی داود: السجستانی (م. 275ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق؛
- السنن الکبری: البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر؛
- السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق؛
- شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. 676ق.)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، 1409ق؛
- شرح اصول کافی: محمد صالح مازندرانی (م. 1081ق.)، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1421ق؛
- شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق؛
- صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق؛
- صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م. 676ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق؛
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، بیروت، دار صادر؛
- عمدة القاری: العینی (م. 855ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- عون المعبود: العظیم آبادی (م. 1329ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛
- العین: خلیل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق؛
- عیون الاثر: ابن سید الناس (م. 734ق.)، بیروت، مؤسسة عزالدین، 1406ق؛
- الغدیر: الامینی (م. 1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش؛
- غنیة النزوع: الحلبی (م. 585ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق7، 1417ق؛
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
- فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م؛
- الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، 1418ق؛
- فقه السنه: سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی؛
- فقه القرآن: الراوندی (م. 573ق.)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، 1405ق؛
- قواعد الاحکام: العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1413ق؛
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق؛
- کشاف القناع: منصور البهوتی (م. 1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق؛
- کفایة الاحکام (کفایة الفقه): محمد باقر السبزواری (م. 1090ق.)، اصفهان، مدرسه صدر مهدوی؛
- کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق؛
- لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛
- لغت‌نامه: دهخدا (م. 1334ش.) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، 1377ش؛
- المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛
- مجله تاریخ اسلام: قم، دانشگاه باقر العلوم؛
- مجمع البحرین: الطریحی (م. 1085ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1408ق؛
- مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. 993ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1416ق؛
- المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.)، دار الفکر؛
- المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م. 456ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر؛
- مختصر المزنی: المزنی (م. 263ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. 965ق.)، قم، معارف اسلامی، 1416ق؛
- مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر؛
- المعارف: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش؛
- المعتبر: المحقق الحلی (م. 676ق.)، مؤسسه سید الشهداء، 1363ش؛
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛
- معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش مصطفی السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق؛
- المغازی: الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق؛
- مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق؛
- المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛
- المقنعه: المفید (م. 413ق.)، قم، نشر اسلامی، 1410ق؛
- مکاتیب الرسول: احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، 1419ق؛
- مناقب آل ابی طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، المکتبة الحیدریه، 1376ق؛
- منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. 726ق.)، مشهد، آستان قدس رضوی، 1412ق؛
- موسوعة التاریخ الاسلامی: محمد‌هادی یوسفی غروی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1417ق؛
- الموسوعة الفقهیه: کویت، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، 1410ق؛
- الموطّا: مالک بن انس (م. 179ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق؛
- المهذب: القاضی ابن البراج (م. 481ق.)، به کوشش جمعی از محققان، قم، نشر اسلامی، 1406ق؛
- نهج البلاغه: شرح عبده، قم، دار الذخائر، 1412ق؛
- نیل الاوطار: الشوکانی (م. 1255ق.)، بیروت، دار الجیل، 1973م؛
- الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م. 560ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، 1408ق؛
- وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.