اسماعیل (پیامبر): تفاوت میان نسخه‌ها

'''اسماعیل''' از پیامبران الهی و فرزند [[حضرت ابراهیم(ع)]] است. به اعتقاد مفسران شیعه او همان فرزند ابراهیم است که خداوند دستور قربانی‌شدن او توسط پدرش را داد. بنابر این نظر، اسماعیل پدرش را به انجام فرمان الهی دعوت کرد و وعده صبر و بردباری داد. قرآن به نبوت او تصریح کرده و او را صالح، برخوردار از هدایت و رحمت و همچنین دارای حلم و خضوع برشمرده است.  

قرآن کریم از نقش اسماعیل در کنار پدرش ابراهیم در بازسازی [[کعبه]] سخن گفته است. همچنین اسماعیل  همراه پدرش در زمان ساخت کعبه از خداوند خواستند که چگونگی عبادت و مناسکشان را نیز به آنان نشان دهد که مقصود از مناسک همان آیین حج دانسته شده است. روایت‌هایی از انجام حج توسط اسماعیل وجود دارد. گفته شده حضرت اسماعیل تا پایان زندگی عهده‌دار اداره خانه خدا بود و نخستین کسی بود که کعبه را پرده‌پوش کرد. مورخان گردآمدن برخی قبایل در مکه را به سبب پیدایش [[زمزم|آب زمزم]] دانسته‌اند که از معجزات اسماعیل و مادرش بیان شده است.  

محل دفن اسماعیل و مادرش هاجر را در [[حجر اسماعیل]] کنار کعبه دانسته‌اند. همچنین گفته شده [[حجر اسماعیل]] خانه اسماعیل و هاجر بوده است.  

در قرآن در برابر درخواست [[حضرت ابراهیم(ع)]] برای فرزند صالح، خداوند تولد پسری بردبار را به وی بشارت داد. (سوره صافات، آیات ۹۷ تا ۱۰۱) بسیاری از مفسران، این فرزند را اسماعیل دانسته‌اند.<ref>تفسیر مجاهد، ص543؛ مجمع البیان، ج8، ص322؛ الصافی، ج4، ص276.</ref> مادر اسماعیل، هاجر کنیز مصری ساره، همسر نخست ابراهیم، بود که به سبب نازایی آن بانو و با پیشنهاد خود او<ref>کتاب مقدس، پیدایش، ۱۶، ۱ و ۲؛ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵</ref> به ازدواج ابراهیم درآمد.<ref>کتاب مقدس، پیدایش، ۱۵ و ۱۶؛ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵؛ قاموس کتاب مقدس، ص۷۳.</ref>  قرآن کریم تولد اسماعیل را عطیه‌ای الهی برای ابراهیم می‌شمرد که در دوران کهنسالی او رخ داد.(سوره ابراهیم، آیه ۳۹) به گزارش تاریخ‌نگاران مسلمان، سکونت هاجر و اسماعیل در مکه و مجاورت خانه خدا، امری مسلّم است که قرآن کریم نیز آن را به صراحت گزارش کرده است.(سوره ابراهیم، آیه ۳۷)<ref>تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۵؛ تاریخ طبری، ج۱، ص۲۵۵؛ الکامل، ج۱، ص۱۰۳.</ref>

بر پایه نظر مشهور، پیکر اسماعیل در [[حجر اسماعیل]]، کنار کعبه، زیر ناودان و در جوار مادرش هاجر به خاک سپرده شد.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۱، ص۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۲۲؛ تاریخ طبری، ج۱، ص۳۱۴.</ref> برخی نیز مدفن او را کنار [[حجر الاسود|حجرالاسود]] دانسته‌اند.<ref>مروج الذهب، ج1، ص75.</ref>

نام حضرت اسماعیل ۱۲ بار در قرآن آمده است. (برای نمونه: آیات ۱۲۵، ۱۲۷، ۱۳۳٬۱۳۶٬۱۴۰ سوره بقره؛ آیه ۸۴ سوره آل عمران و آیه ۱۶۳ سوره نساء) قرآن کریم او را یکی از پیامبران الهی خوانده و با یادکرد نام وی در کنار شماری از پیامبران خدا، از نزول وحی بر او سخن گفته است.(سوره نساء، آیه ۱۶۳) او در آیه ۵۴ سوره مریم با صراحتی بیشتر رسول و نبی خوانده شده است.<ref>روح المعانی، ج۱۲، ص۱۲۲.</ref> افزون بر نبوت، حلم (سوره صافّات، آیه ۱۰۱)، شکیبایی (سوره انبیاء، آیه ۸۵)، وفا به وعده (سوره مریم، آیه ۵۴)، و خضوع و خشوع در برابر آیات الهی (سوره مریم، آیه ۵۴–۵۸) از ویژگی‌های اسماعیل شمرده شده است. قرآن کریم همچنین وی را صالح، پسندیده خداوند و برخوردار از نعمت، هدایت و رحمت ویژه الهی (سوره انعام، آیات ۸۶–۹۰؛ سوره مریم، آیات ۵۴–۵۸؛ سوره انبیاء، آیات ۸۵–۸۶) و در شمار نیکان (سوره ص، آیه ۴۸) برشمرده و از برتری وی در میان جهانیان سخن گفته است. (سوره انعام، آیه ۸۶)

به گزارش قرآن کریم، هنگامی‌که فرزند ابراهیم به سن جوانی رسید، ابراهیم در رؤیا دید که فرزند خود را سر می‌بُرد. او نظر پسرش را در این زمینه جویا شد. پسر، پدر را به انجام فرمان الهی دعوت کرد و وعده صبر و بردباری داد.(سوره صافات، آیه ۱۰۲) قرآن کریم بدون پرداختن به نام ذبیح و جزئیات دیگر این رویداد، فقط بخش‌های مهم و گزیده آن را در مسیر اهداف هدایتی و تربیتی خود گزارش کرده است.<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۶۱؛ مجمع البیان، ج۱۱، ص۳۸۹؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۱۲۵.</ref> قرآن کریم در این زمینه که ذبیح کدام یک از دو فرزند ابراهیم بوده، سخنی نگفته است. از این رو، مفسران در آن به اختلاف سخن رانده‌اند. شماری از مفسران نخستین،<ref>جامع البیان، ج۲۳، ص۱۰۰؛ التبیان، ج۸، ص۵۱۸؛ التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۱۵۸</ref> همه مفسران شیعه<ref>التبیان، ج۸، ص۵۱۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۳۲۲؛ المیزان، ج۷، ص۲۳۲.</ref> و برخی مفسران اهل‌سنت<ref>تفسیر بیضاوی، ج۵، ص۲۰ و ۲۱؛ تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۱۶؛ اضواء البیان، ج۶، ص۳۱۸.</ref> اسماعیل را ذبیح خوانده‌اند و برخی از مفسران نخستین<ref>جامع البیان، ج۲۳، ص۱۰۰؛ التبیان، ج۸، ص۵۱۸؛ التفسیر الکبیر، ج۲، ص۱۵۴.</ref> و بیشتر اهل‌سنت<ref>تفسیر مجاهد، ج۲، ص۵۴۳؛ تفسیر مقاتل، ج۳، ص۱۰۴؛ تاریخ طبری، ج۱، ص۲۶۳.</ref> هماهنگ با گزارش کتاب مقدس<ref>کتاب مقدس، پیدایش، ۲۲، ۲ و ۱۳.</ref> اسحاق را ذبیح دانسته‌اند.

تاریخ‌نگاران مسلمان<ref>الکامل، ج۱، ص۱۰۳ تا ۱۰۵؛ تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۵۰؛ قصص الانبیاء، جزائری، ص۱۴۲.</ref> و بیشتر مفسران<ref>جامع البیان، ج۱۳، ص۳۰۰ تا ۳۰۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۹؛ المیزان، ج۱، ص۳۸۸.</ref> ذیل آیه ۳۷ سوره ابراهیم، پیدایش [[زمزم]] و گرد آمدن برخی قبایل در پیرامون آن و آبادی و رونق گرفتن مکه را با آمدن هاجر و اسماعیل پیوند داده و آن را از آثار دعای حضرت ابراهیم دانسته‌اند. بر پایه برخی از روایات، حضرت ابراهیم هنگام ترک هاجر و اسماعیل در مکه، به آنان گفت: شما را به خدایی می‌سپارم که به فرمان وی در این سرزمین جایگزینتان کردم.<ref>بحار الانوار، ج۱۲، ص۹۸؛ الصافی، ج۳، ص۹۲؛ نور الثقلین، ج۲، ص۵۴۹.</ref> بر پایه پاره‌ای گزارش‌ها، هاجر و اسماعیل در جای کنونی [[حجر اسماعیل]] سکونت یافتند.<ref>جامع البیان، ج۱، ص۷۶۲.</ref>در روایتی منسوب به [[امام صادق(ع)]]، حجر اسماعیل خانه ایشان معرفی شده است.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۱۰؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۱۱۷.</ref>

پیدایش آب زمزم نیز بر اثر ساییده شدن پای اسماعیل بر زمین و از ارهاصات وی دانسته شده است.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰۲؛ التفسیر الکبیر، ج۱۹، ص۱۳۶؛ الخرائج و الجرائح، ج۲، ص۹۳۰.</ref> ارهاص، رویدادی فراعادی است که پیش از نبوت یک پیامبر و در پیوند با وی رخ می‌دهد. بر همین اساس، زمزم را «چاه اسماعیل» نیز خوانده‌اند.<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۲۵۵؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج۱، ص۹۷.</ref> با پیدایش چشمه زمزم در آن بیابان بی‌آب و علف، برخی کاروان‌ها در آن‌جا توقف کردند و شماری از قبایل در پیرامون آن گرد آمدند.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰۲.</ref> شماری از دانشمندان با اشاره به موقعیت جغرافیایی و نبود آب در آن منطقه،<ref>جامع البیان، ج۱۳، ص۳۰۱؛ مجمع البیان، ج۶، ص۸۴.</ref> گوارایی و فراوانی آب زمزم را سبب گرد آمدن قبیله جُرْهُم و پیدایش شهر مکه دانسته‌اند.<ref>معجم البلدان، ج۳، ص۱۴۸.</ref>

قرآن کریم از همکاری اسماعیل با پدرش ابراهیم در بالا بردن پایه‌های کعبه و بازسازی آن خبر می‌دهد.(سوره بقره، آیه ۱۲۷) روایت‌های اسلامی این داستان را به تفصیل آورده و گاه درباره جزئیات آن به قصه‌پردازی پرداخته‌اند.<ref>تاریخ طبری، ج۱، ص۲۵۹ و ۲۶۰؛ صحیح البخاری، ج۴، ص۱۱۶ - ۱۱۷؛ اخبار مکه، ج۲، ص۳۲.</ref> این کار در سال دوم سکونت هاجر و اسماعیل در [[مکه]] و با فرمان الهی گزارش شده است.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰۳.</ref> بیشتر مفسران بر این باورند که کعبه پیش از ابراهیم وجود داشت؛ ولی آثارش تا حدی از میان رفته بود و حضرت ابراهیم و اسماعیل آن را بازسازی کردند.<ref>جامع البیان، ج۱، ص۲۴۹؛ مجمع البیان، ج۲، ص۳۸۲؛ التفسیر الکبیر، ج۴، ص۵۷.</ref> روایت‌های رسیده از امامان معصوم نیز تأییدکننده این گزارشند.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰۳؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۸؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۹۳ و ۹۴.</ref> می‌گویند آن‌ها با راهنمایی [[جبرئیل]] جای کعبه را یافتند.<ref>تاریخ طبری، ج۱، ص۲۵۳؛ تفسیر قمی، ج۱، ص۶۲.</ref> در برابر، مفسرانی مانند مجاهد و جز او گفته‌اند کعبه نخستین بار به دست حضرت ابراهیم و اسماعیل ساخته شد.<ref>التبیان، ج۱، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۷.</ref> حضرت ابراهیم و اسماعیل افزون بر ساختن کعبه، فرمان یافتند تا خانه خدا را برای طواف‌کنندگان، مجاوران، رکوع‌کنندگان و سجده‌کنندگان، پاک و پاکیزه کنند. (سوره بقره، آیه ۱۲۵)

گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهند که حضرت اسماعیل تا پایان زندگی عهده‌دار اداره خانه خدا بود. بر پایه روایتی منسوب به [[امام صادق(ع)]] حضرت اسماعیل نخستین کسی بود که خانه کعبه را پرده‌پوش کرد و بر روی ستون‌های چوبین، با چوب و گِل، کعبه را مسقف کرد. همچنین حاجیان که مسقف‌شدن کعبه را دیدند، تصمیم گرفتند تا اسماعیل را یاری کنند. آن‌ها از سال بعد همراه خود [[قربانی]] آوردند. حضرت اسماعیل با هدایت الهی، قربانی‌ها را ذبح کرده، به مصرف حاجیان می‌رساند.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰۳ تا ۲۰۵؛ علل الشرایع، ج۲، ص۵۸۷ تا ۵۸۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۱۰ تا ۲۱۲.</ref>

حج‌گزاری حضرت اسماعیل موضوعی است که مفسران ذیل برخی آیات قرآن کریم و نیز تاریخ‌نگاران به آن پرداخته‌اند. ابراهیم و اسماعیل در زمان ساخت کعبه از خداوند خواستند که چگونگی عبادت و مناسکشان را نیز به آنان نشان دهد. (سوره بقره، آیه ۱۲۸) مفسران مقصود از مناسک را اعمال حج مانند طواف، سعی میان صفا و مروه، وقوف در عرفات، رمی جمرات و مانند آن دانسته‌اند که خداوند در پی آن دعا این مناسک را به آن دو آموخت.<ref>جامع البیان، ج۱، ص۷۶۹؛ التبیان، ج۱، ص۴۶۴ و ۴۶۵؛ مجمع البیان، ج۱، ص۳۹۲.</ref> ظاهر برخی از آیات به انجام مناسک حج از سوی حضرت ابراهیم و اسماعیل اشاره دارد. (بقره/۲، ۱۲۸؛ صافّات/۳۷، 102)<ref>جامع البیان، ج۱، ص۷۶۹؛ التبیان، ج۱، ص۴۶۴. </ref> بر پایه برخی از روایات اسلامی، در نخستین حج، جبرئیل از آغاز مناسک تا پایان، همراه حضرت ابراهیم و اسماعیل بود و یکایک اعمال و مناسک حج را به آنان می‌آموخت.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰۲؛ علل الشرایع، ج۲، ص۵۸۷؛ بحار الانوار، ج۱۲، ص۹۳ و ۹۶.</ref> حج‌گزاری حضرت اسماعیل در سال‌های بعد نیز گزارش شده است.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰۳ و ۲۰۵؛ علل الشرایع، ج۲، ص۵۸۷ و ۵۸۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۱۰ و ۲۱۲.</ref>  

حضرت اسماعیل تا پایان زندگی، تولیت خانه خدا، عمران و آبادانی آن، و اداره مناسک حج را بر عهده داشت. پس از وی پسرش نابت یا قیدار عهده‌دار تولیت خانه خدا و برگزاری مراسم حج شد. این مسئولیت در بسیاری از دوره‌های تاریخ، همواره بر عهده نوادگان اسماعیل بود و آنان نسل به نسل عهده‌دار آن می‌شدند.<ref>تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۲۱ تا ۲۲۳؛ الکامل، ج۲، ص۴۲؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۱، ص۵۷.</ref> هرچند در برخی دوره ها به سبب انحراف دینی و درگیری ها تولیت آیین در دست نسل اسماعیل نبود.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۱؛ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۴۱.</ref> این منصب‌ها تا روزگار [[حضرت محمد (ص)|حضرت محمد(ص)]] همچنان در دست قبیله [[قریش]] که از نوادگان اسماعیل بودند، باقی ماند.<ref>فتوح الشام، ج2، ص141.</ref>

 

| منبع = مقاله «اسماعیل» در دانشنامه حج است.