|
|
| (۱۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''اماکن منسوب به امام علی(ع) در عراق''' ...
| | شناسه |
| | | ==معرفی== |
| == حضور امام علی(ع) در عراق == | | ... |
| کشور عراق با خاطره حضور پنج ساله امام علی(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان گره خورده است. [[آستان مقدس امام علی(ع)|آستان مقدس علوی]] در نجف اشرف، از مهم‌ترین اماکن مقدس اسلامی در عراق است و دیگر جایگاه‌های مرتبط با دوره خلافت امام علی(ع) در [[مسجد کوفه]] و پیرامون آن، تا به امروز مورد توجه زائران و دوستداران ایشان قرار دارد. با این حال، در عراق زیارتگاه‌ها و جایگاه‌های دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که از شهرت کمتری برخوردار است. در شهرها و مناطق مختلف عراق، یادمان‌های متعددی برای امام علی(ع) وجود دارد که بسیاری از آنها در ارتباط با سیره تاریخی امام (ع) و حوادث سیاسی مرتبط با دوره خلافت ایشان شکل گرفته است و برخی از آنها نیز بر حضور آن حضرت در حافظه جمعی اهالی عراق در دوره‌های تاریخی مختلف دلالت دارد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۳.</ref>
| |
| | |
| == مسجد عتیقه یا مسجد براثا، بغداد ==
| |
| از زیارتگاه‌های مشهور مرتبط با امام علی در عراق، زیارتگاهی است که در متون تاریخی از آن با نام «مشهد العتیقه» یاد شده است. این زیارتگاه در جنوب شرقی کاظمین، سمت غربی رود دجله قرار دارد و وجه تسمیه‌اش، وقوع آن در محله یا بازاری به نام «عتیقه» است.<ref>یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۹۷۷م)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر. ج۳، ص۲۸۵.</ref> خطیب بغدادی در این باره می‌نویسد: «در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می‌کنند و بزرگ می‌دارند و گمان می‌کنند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب، در آنجا اقامه نماز کرده است».<ref>خطیب بغدادی، احمد بن علی (۲۰۰۱م)، تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول. ج۱، ص۴۰۴.</ref> این زیارتگاه در دوره‌هایی، محل فعالیت‌های علمی شیعیان بغداد بوده است.<ref>نجاشی، احمد بن علی (۱۴۱۸ق)، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم. ص۲۵۹ و ص۳۸۳.</ref>
| |
| | |
| در شماری از منابع سده‌های میانی نیز به این زیارتگاه اشاره شده است. گویا اشاره ابن شهرآشوب مازندرانی (م. ۵۸۸ق) به «مسجد السوط» در بازار عتیقه بغداد، ناظر به همین زیارتگاه است.<ref>ابن شهرآشوب، محمد بن علی (۱۹۹۱م)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم. ج۲، ص۲۲۷.</ref> یاقوت حموی نیز ذیل مدخل «سونایا»، به مشهد (زیارتگاه) امام علی در محله عتیقه اشاره کرده<ref>یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۹۷۷م)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر. ج۳، ص۲۸۵.</ref> و ذیل مدخل «براثا» نوشته است که طبق قولی امام علی به حمامی در براثا، و طبق قول دیگری به حمامی در محله عتیقه وارد شد.<ref>یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۹۷۷م)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر. ج۱، ص۳۶۳.</ref>
| |
| | |
| == مشهد الشمس در حلّه ==
| |
| از مشهورترین یادمان‌های منسوب به امام علی در عراق، زیارتگاه تاریخی موسوم به «مشهد الشمس» است که امروزه در حاشیه شهر حلّه قرار دارد. این زیارتگاه که به مسجد یا زیارتگاه «ردّ شمس» نیز شناخته می‌شود، در باور شیعیان در محل معجزه دوم ردّ شمس ساخته شده است؛ جایی که خورشید پس از غروب، به صورت معجزه آسا برای امام علی به آسمان بازگردانده شد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۶.</ref> البته در منابع تاریخی و روایی شیعه، درباره زمان و محل دقیق وقوع این معجزه، اختلاف نظر وجود دارد.<ref>خامه یار، احمد (۱۳۹۳ش)، «بررسی اعتبار معجزه گاه‌های منسوب به امام علی۷ در عراق»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۳۷. ص۳۳–۳۸.</ref>
| |
| | |
| درباره تاریخ ساخت اولیه زیارتگاه مشهد الشمس حلّه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ظاهراً اشاره ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق) به وجود مشهد الشمس در روستای «صاعدیه»، از توابع بابل،<ref>ابن شهرآشوب، محمد بن علی (۱۹۹۱م)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم. ج۲، ص۳۵۵.</ref> قدیمی‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. در همین دوره، علی بن ابی بکر هروی (م. ۶۱۱ق) نیز به این زیارتگاه اشاره کرده است.<ref>هروی، علی بن ابی بکر (۱۹۵۳م)، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق:جانین سوردیل -طومین، دمشق، المعهد الفرنسی. ص۷۶.</ref>
| |
| | |
| بنای مشهد الشمس از نظر معماری بسیار اهمیت دارد و از نمونه‌های کهن گنبدهای اورچین (مضرّس) باقی مانده در عراق به شمار می‌آید. برخی از پژوهشگران عراقی، قدمت ساختمان کنونی را از سه دهه نخست سده هفتم هجری دانسته‌اند؛<ref>الحدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء (۱۹۷۴م)، القباب المخروطیة فی العراق، بغداد، مدیریة الآثار العامة. ص۴۸.</ref> برخی نیز تاریخ ساخت آن را سده ششم هجری دانسته اند.<ref>العانی، علاءالدین احمد (۱۹۸۲م)، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، بغداد، المؤسسة العامة للآثار والتراث. ص۵۹.</ref> بنای اصلی زیارتگاه شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد اورچین مرتفع است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که محل نماز خواندن امام علی دانسته شده و به همین دلیل آن را با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبّک) مسدود کرده‌اند.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۷.</ref>
| |
| | |
| == قطّاره امام علی(ع) در کربلا ==
| |
| {{اصلی|چشمه امام علی (کربلا)}}
| |
| از اماکن مشهور منسوب به امام علی در استان کربلا، زیارتگاهی به نام «قَطّاره» است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا، نزدیک جاده این شهر به شهر کوچک «عین التمر» قرار دارد. این زیارتگاه روی چشمه آبی ساخته شده که در باور اهالی منطقه، آن را امیر مؤمنان علی به طریق معجزه، هنگام اعزام به جنگ صفّین یا در مسیر بازگشت از آن، نزدیک دیر یک راهب مسیحی آشکار کرده است.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۷.</ref>
| |
| | |
| == قدمگاه و حوض آب امام علی(ع) در عین التمر ==
| |
| {{اصلی|حوض امام علی (کربلا)}}
| |
| حوض و قدمگاه امام علی(ع)، دو زیارتگاه در عین‌التمر است. عین التمر شهر کوچکی در ۶۷ کیلومتری غرب کربلاست.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۸.</ref> حوض امام علی مزار کوچکی است واقع در شمال عین‌التمر که داخل آن، یک حوض آب وجود دارد و اهالی منطقه، آن را محل وضوی امام علی(ع) می‌دانند.<ref>الشرقی، طالب علی (۱۹۶۹م)، عین التمر، النجف الاشرف، مطبعة الآداب.</ref> قدمگاه امام علی در مرکز شهر عین‌التمر واقع است و در کف آن، سنگی وجود دارد که در آن، دو فرورفتگی به چشم می‌خورد و اهالی، این فرورفتگی‌ها را اثر جای پای امام علی(ع) و اثر سم اسب ایشان می‌دانند.<ref>الشرقی، طالب علی (۱۹۶۹م)، عین التمر، النجف الاشرف، مطبعة الآداب.</ref>
| |
| | |
| == قدمگاه امام علی(ع) در شهر زبیر در بصره ==
| |
| شهر قدیمی بصره در گذر زمان متروکه شده و بعدها به فاصله حدود ۱۰ کیلومتریِ آن، شهر جدید بصره امروزی شکل گرفته است. در محل بصره تاریخی و کهن نیز شهر جدید و کوچکی به نام شهر «زبیر» ساخته شده است. مسجد جامع بصره کهن، که امروزه در محدوده شهر جدید «زُبیر» قرار دارد، از اماکن حضور امیر مؤمنان علی در خاک عراق به شمار می‌آید؛ چنان‌که ایشان پس از پایان جنگ جمل به این مسجد وارد شد و در آن اقامه نماز کرد و خطبه ای برای مردم شهر ایراد فرمود. همچنین گفته می‌شود که امام حسن نیز به دستور امام علی، هنگام بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد اقامه نماز [جماعت] فرموده است.<ref>فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد (۱۳۹۵ش)، زیارتگاه‌های عراق، تهران، مشعر. ج۲، ص۱۷۸.</ref>
| |
| | |
| امروزه مسجد جامع قدیم بصره تقریباً به‌طور کامل از بین رفته و تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۹.</ref> آنچه از ساختمان قدیمی مسجد در دوره‌های اخیر باقی بوده، نزد شیعیان بصره به عنوان «خُطوه» (قدمگاه) امام علی شهرت داشته است. امروزه در محل شبستان مسجد جامع قدیم بصره، ساختمان جدیدی با معماری جدید و دارای گنبد بزرگ و مناره مرتفع، که به هیچ وجه با بنای قدیمی آن تناسب ندارد، ساخته شده است و از مقاصد زیارتی مهم شیعیان بصره به شمار می‌آید.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۹.</ref>
| |
| | |
| == قدمگاه امام علی(ع) در بصره ==
| |
| در محله «عَشّار»، در ساحل شمالی رود عشّار در شهر بصره جدید، مسجدی به نام مسجد مقام یا مسجد امام علی وجود دارد.<ref>سامرائی، یونس ابراهیم (۲۰۰۶م)، تاریخ مساجد البصرة، بیروت، دارالعربیة للموسوعات. ص۲۴.</ref> وجه تسمیه این مسجد، وجود مقام (در اصطلاح اهالی بصره: «خُطوه») یا در واقع قدمگاهی منسوب به امام علی است که قاعدتاً باید با حضور آن حضرت در این منطقه پس از جنگ جمل ارتباط داشته باشد. با این حال عبدالقادر باش اعیان، در انتساب این مقام به امام۷ تردید کرده است.<ref>باش اعیان العباسی، عبدالقادر (۱۹۸۸م)، موسوعة تاریخ البصرة، بغداد، شرکة التایمس. ج۱، ص۳۶۱.</ref>
| |
| | |
| این مسجد از مساجد قدیمی مهم بصره جدید به شمار می‌آید و گفته می‌شود به دست حاج محمد ششتری (شوشتری) در سال ۱۱۶۷ قمری بازسازی شده است. ساختمان اولیه مسجد از خشت و گل بوده است؛ اما وزارت اوقاف عراق آن را سال ۱۳۴۱ قمری (۱۹۲۲م) با آجر بازسازی کرده است. مسجد دارای شبستانی به طول ۳۰ و عرض ۱۰ متر با گنبد بزرگی با پوشش کاشی کربلایی و مناره مدوّری با پوشش کاشی کاری و کتیبه‌های حاوی آیات قرآنی و اسامی جلاله است.<ref>باش اعیان العباسی، عبدالقادر (۱۹۸۸م)، موسوعة تاریخ البصرة، بغداد، شرکة التایمس. ج۱، ص۳۶۰.</ref>
| |
| | |
| == مقام امام علی(ع) در ناصریه ==
| |
| امروزه در چند کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر ناصریه، کنار جاده این شهر به سماوه (مرکز استان مثّنی)، مقامی منسوب به امام علی وجود دارد که اهالی منطقه، آن را محل نشستن شتر امام علی در زمان رسیدن ایشان به ذی قار، پیش از وقوع جنگ جمل، می‌دانند. بنای کنونی مقام شامل ساختمان مستطیل نسبتاً وسیعی با گنبدی با پوشش آجرهای سبزرنگ است که پس از سقوط نظام صدام، با تلاش شیخ محمدباقر ناصری ساخته شده است.<ref>فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد (۱۳۹۵ش)، زیارتگاه‌های عراق، تهران، مشعر. ج۲، ص۳۱۶–۳۱۷.</ref>
| |
| | |
| == مقام‌ها و گنبدهای امام علی(ع) در ساحل رود فرات ==
| |
| در مناطق واقع در ساحل رود فرات، حد فاصل شهر باستانی انبار (در غرب بغداد) تا منطقه قائم (در مرز کشور سوریه)، مقام‌ها و گنبدهای متعدّدی برای امام علی وجود داشته که همواره در زبان اهالی منطقه به نام «قبّة علی» شناخته می‌شده است. این زیارتگاه‌ها معمولاً در ارتباط با حضور امام علی در این مناطق در مسیر حرکت ایشان به صفّین یا بازگشت از آنجا، و در واقع به عنوان یادمان‌هایی برای توقّف یا نماز ایشان در مهم‌ترین شهرهای تاریخی مجاور رود فرات به وجود آمده است.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۲.</ref>
| |
| | |
| == قدمگاه امام علی(ع) در موصل ==
| |
| در شهر موصل، قدمگاهی منسوب به امام علی وجود داشته که قدمت آن به سده‌های میانی (حدود دو قرن هفتم و هشتم) می‌رسیده است. این زیارتگاه از بناهای تاریخی ارزشمند موصل، و تا دوره‌های متأخر پابرجا بود؛ اما در یکصد سال اخیر به تدریج فراموش، و به ویرانه تبدیل شد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۴.</ref> قدمگاه امام علی، که نزد اهالی به نام «دوسة علی» شناخته می‌شده، در خیابان فاروق شهر موصل قرار داشته است.<ref>موصلی، احمد بن خیّاط (۱۹۶۶م)، ترجمة الاولیا فی الموصل الحدباء، تحقیق سعید الدیوه جی، موصل، مطبعة الجمهوریة. ص۱۰۴.</ref>
| |
| | |
| == مسجد پنجه علی در موصل ==
| |
| مسجد پنجه علی از اماکن منسوب به امام علی در موصل است که از توصیف‌های موجود در تواریخ محلی موصل، می‌توان به اهمیت و جایگاه دینی آن در قرون گذشته پی برد. احتمالاً اشاره علی بن ابی بکر هروی به وجود جای کف دست امام علی در «مشهد الطرح» موصل، کهن‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است.<ref>هروی، علی بن ابی بکر (۱۹۵۳م)، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق:جانین سوردیل -طومین، دمشق، المعهد الفرنسی. ص۷۰.</ref> متأسفانه در سایر منابع کهن (پیش از دوره ایلخانی) درباره این زیارتگاه و وجه تسمیه آن به «مشهد الطرح» اشاره ای دیده نمی‌شود.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۵.</ref>
| |
| | |
| این زیارتگاه در گذشته، بیرون باروی شهر موصل واقع، و دارای گنبدی بود که اطراف آن، بقایای یک رباط وجود داشت؛ اما بعداً این رباط فرو ریخت و به یک تپه ویرانه تبدیل شد.<ref>سیوفی، نقولا (۱۹۵۶م)، مجموع الکتابات المحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل، تحقیق سعید الدیوه جی، بغداد، مطبعة شفیق. ص۱۴۸–۱۴۹.</ref> در حال حاضر سردر و نیز محراب عالی و باشکوه به جامانده از این زیارتگاه، به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده است و از آثار معماری شاخص دوره اسلامی در این موزه به شمار می‌آید.<ref>الجمعة، احمد قاسم (۱۴۱۰ق)، «مدخل مزار کف (بنجة) الامام علی فی الموصل: دراسة وتحقیق»، آداب الرافدین، العدد ۱۹. ص۹۷–۱۰۸.</ref> در منابع تاریخی، گزارش‌هایی مبنی بر حضور امام علی در موصل وجود ندارد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۵.</ref>
| |
| | |
| == مسجد پنجه علی در اربیل ==
| |
| {{اصلی|مسجد پنجه امام علی (اربیل)}}
| |
| در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، مسجدی به نام «پنجه علی» وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود سنگی حاوی نشان پنجه یا جای کف دست منسوب به امام علی است. بی تردید این مسجد منطبق بر زیارتگاه تاریخی و کهنی است که ابن مستوفی اربلی (م. ۶۳۷ق)، مورخ شهر اربیل، در تاریخ خود چندین بار از آن به نام «مشهد الکفّ» یاد کرده است.<ref>ابن مستوفی، مبارک بن احمد (۱۹۸۰م)، تاریخ اربل، تحقیق، سامی بن السید خماس الصقار، بغداد، دارالرشید. ج۱، ص۲۲۳ و ۲۶۴.</ref> ازاین رو می‌توان قدمت اولیه آن را لااقل از سده ششم هجری تعیین کرد.<ref>«یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۶.</ref>
| |
| | |
| == پانویس == | | == پانویس == |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{برگرفتگی
| |
| | پیش از لینک =
| |
| | منبع = مقاله «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق» در فصلنامه فرهنگ زیارت است.
| |
| | لینک = https://farhangziarat.hzrc.ac.ir/article_213870.html| توضیحات منبع =
| |
| }}
| |
| * ابن شهرآشوب، محمد بن علی (۱۹۹۱م)، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم.
| |
| * ابن مستوفی، مبارک بن احمد (۱۹۸۰م)، تاریخ اربل، تحقیق، سامی بن السید خماس الصقار، بغداد، دارالرشید.
| |
| * باش اعیان العباسی، عبدالقادر (۱۹۸۸م)، موسوعة تاریخ البصرة، بغداد، شرکة التایمس.
| |
| * الحدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء (۱۹۷۴م)، القباب المخروطیة فی العراق، بغداد، مدیریة الآثار العامة.
| |
| * خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش.
| |
| * خامه یار، احمد (۱۳۹۳ش)، «بررسی اعتبار معجزه گاه‌های منسوب به امام علی۷ در عراق»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۳۷.
| |
| * خطیب بغدادی، احمد بن علی (۲۰۰۱م)، تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول.
| |
| * الجمعة، احمد قاسم (۱۴۱۰ق)، «مدخل مزار کف (بنجة) الامام علی فی الموصل: دراسة وتحقیق»، آداب الرافدین، العدد ۱۹.
| |
| * سامرائی، یونس ابراهیم (۲۰۰۶م)، تاریخ مساجد البصرة، بیروت، دارالعربیة للموسوعات.
| |
| * سیوفی، نقولا (۱۹۵۶م)، مجموع الکتابات المحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل، تحقیق سعید الدیوه جی، بغداد، مطبعة شفیق.
| |
| * الشرقی، طالب علی (۱۹۶۹م)، عین التمر، النجف الاشرف، مطبعة الآداب.
| |
| * العانی، علاءالدین احمد (۱۹۸۲م)، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، بغداد، المؤسسة العامة للآثار والتراث.
| |
| * فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد (۱۳۹۵ش)، زیارتگاه‌های عراق، تهران، مشعر.
| |
| * موصلی، احمد بن خیّاط (۱۹۶۶م)، ترجمة الاولیا فی الموصل الحدباء، تحقیق سعید الدیوه جی، موصل، مطبعة الجمهوریة.
| |
| * نجاشی، احمد بن علی (۱۴۱۸ق)، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم.
| |
| * یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (۱۹۷۷م)، معجم البلدان، بیروت، دار صادر.
| |
| * هروی، علی بن ابی بکر (۱۹۵۳م)، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق:جانین سوردیل -طومین، دمشق، المعهد الفرنسی.
| |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
