تیر اجل در صدمات راه جبل (کتاب)

تیر اجل در صدمات راه جبل (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	ابراهیم احمدیان
تصحیح	رسول جعفریان
تاریخ نگارش	دروه قاجاریه
محتوا
موضوع	سفرنامه
زبان	فارسی
نشر
ناشر	مجله میقات حج
محل نشر	ایران
تاریخ نشر	1380ش.

تیر اجل در صدمات راه جبل گزارش سفر حج و مشکلات راه جبل از نویسنده‌ای ناشناخته می‌باشد. رساله مذکور از جهت محتوا، رساله‌اى است منحصر به فرد كه به صورتى منظم و كاملا عالمانه، مشكلات راه جبل را كه از نجف تا مكه امتداد داشته، گزارش كرده است. نويسنده نام خود را در اين رساله نياورده، اما آگاهی‌هاى پراكنده‌اى درباره خود به دست داده است.

وی دوبار به سفر حج مشرف شده که برای هر دو، سفرنامه نوشته است. وی بناى آن داشته تا مطالبى درباره راه جبل به سفرنامه پيشين خود بيفزايد، اما از آنجاكه نسخه آن سفرنامه در دسترسش نبوده و ترسيده كه اطلاعاتش از ميان برود، رساله جديد را نوشته است.

ویژگی مهم رساله حاضر ارائه راه‌کار برای مشکلاتی‌ست که ذکر کرده است.

معرفی اجمالی کتاب

نویسنده این رساله در سفر حج سال 1299ق./1261ش. در عهد ناصرالدین شاه قاجار (حک: 1264-1313ق.) دشواری‌های حج‌‌گزاران به ویژه حاجیان ایرانی در راه جبل را شرح نموده و برای رفع آن‌ها پیشنهادهای اصلاحی عرضه کرده است. در این اثر، برخی رخدادهای سفر تنها به عنوان شاهدی بر مدعای نویسنده گزارش شده‌اند و در معرفی مکه و مدینه و آثار تاریخی و مذهبی آن‌ها گزارشی ثبت نشده است. این نوشته، بدین لحاظ، با سفرنامه‌های حج متفاوت است.

از نام و شرح حال نویسنده، آگاهی در دست نیست. از گزارش‌های این سفرنامه برمی‌آید که او بارها از جمله در سال‌های 1280 و 1297ق. نیز به حج مشرف شده و آغاز و انجام سفر او نجف اشرف بوده است. او به پیشه یا منصب خود اشاره نکرده؛ اما به احتمال، نزد حکومت ایران اعتباری داشته است.

ساختار کتاب

این رساله 19 فصل دارد که بیشتر عناوین آن‌ها از مصحح است و با فصلی در باره حمله‌داران و مشکلات آغازین حاجیان راه جبل آغاز می‌شود و با فصلی حاوی پیشنهاد و معرفی راهی تازه برای سفر از عراق به حرمین پایان می‌یابد. در این فصل‌ها وظایف و مسؤولیت‌های متصدیان حمل و نقل مسافران راه جبل و نیز کسانی مانند امیر جبل که به گونه‌ای با آنان ارتباط داشته‌اند، معرفی شده‌اند.

محتویات

موضوع راه جبل یکی از موضوعات سفرنامه‌های فارسی عهد قاجار است که موضوع اصلی این اثر است. نویسنده در سفر حج 1297ق. رساله‌ای در معرفی این راه و ثبت مشکلات سفر نگاشته، با این امید که صاحبان منصب در حکومت ایران را به رفع مشکلات وادارد. اما دو سال بعد که از همان راه به حج رفته، با وضعیتی بدتر روبه‌رو شده است. از این رو، وی تصمیم گرفته است بر رساله پیشین خود توضیحاتی بیفزاید؛ اما آن را همراه نداشته است. وی از هراس آن‌که مبادا در این راه بمیرد و دستش به رساله نرسد، «طرحی نو درانداخته» و رساله‌ای دیگر نگاشته است. آقا بزرگ تهرانی رساله اول را که به سخن او «الرحله» نام داشته و مشتمل بر 19 فصل و یک اشاره و پایان بوده، همراه "تیر اجل در صدمات راه جبل" و چند سفرنامه حج در کتابخانه میرزا مجدالدین نصیری در تهران دیده است.

معرفی راه جبل

مسیر جبل یکی از چند راه اصلی مردم ایران و عراق برای سفر به حرمین بوده که از کوفه در جنوب عراق آغاز می‌شده و از نجد می‌گذشته است. در منابع کهن، از این مسیر به «راه زبیده» یا «درب زبیده» یاد شده و عنوان راه جبل بیشتر در سفرنامه‌های فارسی سده‌های اخیر مصطلح گشته که به قصبه‌ای با همین نام در این راه اشاره دارد. خطرهای طبیعی مانند کم‌آبی و گرمای هوا و ناامنی‌های برآمده از غارتگری اعراب بدوی ساکن در میان راه، مسؤولیت‌ناپذیری متصدیان امور حمل و نقل و زیاده‌خواهی‌های امیر جبل، موجب شده است که دانشمندان شیعه در برخی سال‌ها سفر از راه جبل را تحریم کنند. از جمله، به سال 1320ق. شیخ فضل الله نوری پس از سفر به حج در سال 1319ق. در رساله‌ای به حرمت سفر در این راه فتوا داد. حکم تحریم بسیاری از فقیهان آن روزگار مانند محمد غروی فاضل شربیانی، آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، محمد حسن مامقانی، سید محمد کاظم یزدی، عبدالله مازندرانی، و عباس کاشف الغطاء در این رساله به چشم می‌خورد.

گزارش مشکلات راه جبل

بر پایه گزارش نویسنده، حمله‌داران عرب و غیرعرب هر ساله در شهرها و روستاهای ایران می‌گشته و به دروغ مدعی می‌شده‌اند که راه جبل از راه‌های دیگر برای سفر به مکه امن‌تر و نزدیک‌تر است و گروهی را می‌فریفته و قرارداد می‌بسته و بخشی از اجرت خود را از پیش می‌گرفته‌اند. آن گاه که مسافران به نجف می‌رسیده‌اند، بدعهدی و زیاده‌خواهی حمله‌داران آغاز می‌شده و به بهانه‌های گوناگون بر کرایه خود می‌افزوده و وجوهی دیگر افزون بر قرارداد از آنان می‌گرفته و از خدمات خود نیز می‌کاسته‌اند. در میان راه، امیر جبل و قبایل عرب، از مسافران مبالغ هنگفت با نام خاوه (مبلغی در برابر عبور از سرزمین) طلب می‌کرده‌اند. این روند تا مقصد و سپس در سفر بازگشت، ادامه داشته و مسافران هم چاره‌ای جز تحمل نداشته و زیان مالی و جانی بسیار به جان می‌خریده‌اند.

گزارش‌های سفرنامه مکه نوشته عبدالحسین خان افشار مربوط به همین سال که در آن، شرح سفر از راه جبل آمده، با این رساله سازگاری دارد. بر پایه این سفرنامه، امیر جبل شیخ عبدالرحمن بوده و حرکت حج‌گزاران ایرانی از راه جبل به دستور دولت ایران صورت می‌گرفته است. چند سال از جمله سال 1299ق. حج ممنوع بوده؛ اما امیر جبل با پرداخت رشوه به کنسول ایران در جده، ممنوعیت را بر‌داشته است. سفرنامه‌ای دیگر نیز با عنوان سفرنامه مکه نوشته عالمی شیعه که هویت او دانسته نیست، در همین سال، سفر در راه جبل را بسیار نکوهیده و از آن با عنوان «سفر آخرت» یاد کرده است.

مشکلات ذکروها

از مطالب ویژه رساله، معرفی کسانی است با عنوان ذُکرو که دو وظیفه بر عهده داشته‌اند: یکی محافظت از مسافران در شب در برابر دزدان محلی؛ دیگری حرکت در پی کاروان و رساندن مسافرانی که از کاروان جا می‌مانده‌اند. به سخن نویسنده، اینان نیز در گزاردن وظایف خود کوتاهی می‌کرده‌اند.

سایر موضوعات

شماری دیگر از موضوعات رساله عبارتند از: میزان خاوه پرداختی مسافران، شیخ جبل و ستمگری‌های او، مسؤولیت‌ناپذیری ماموران وزارت خارجه ایران و درآمد آنان در قبال وضعیت حج‌‌گزاران ایرانی، و شمار حمله‌داران راه جبل که به سخن نویسنده 40 تن بوده‌اند.

سرنوشت اصلاحات راه جبل

شرحی مفصل در باره کوشش‌های آیت‌الله شیخ عبدالحسین تهرانی (م. 1286ق.) معروف به شیخ العراقین، از دانشمندان بانفوذ سده 13‌ق. و مورد اعتماد امیرکبیر صدر اعظم ناصرالدین شاه، برای اصلاح راه جبل، در صفحاتی از رساله آمده است. به سخن نویسنده، شیخ نخست به امیر جبل و امیر الحاج راه جبل درباره بدرفتاری با حج‌‌گزاران ایرانی هشدار داد و چون این هشدار سود نبخشید، از حکومت ایران خواست تا راه جبل را بر ایرانیان ممنوع کند. چون ممنوعیت برقرار شد، امیر جبل چند تن از نزدیکان خویش را نزد شیخ فرستاد و تعهد کرد که شرایط شیخ را بپذیرد. حکومت ایران به سال 1280ق. حسین خان شهاب الملک نظام الدوله را مامور مذاکره با حمله‌داران و امیر جبل و سامان دادن به امور حج‌‌گزاران ایرانی کرد؛ اما سرانجام نتیجه‌ای به دست نیامد.

گزارش غتل و غارت حج‌گزاران

از دیده‌های نویسنده در آن سال، ماجرای قتل و غارت حج‌‌گزاران به دست اعراب حربی است که به تفصیل همراه سوز و گداز گزارش شده است. نویسنده برای حل مشکل راه جبل، راهی دیگر معرفی کرده که از کربلا به شفاثه/ شفیثه و از آن جا به هدیه می‌رسیده که از منازل حاجیان شامی بوده است. به باور نویسنده، این راه امن و کم‌هزینه‌تر بوده است.

چاپ‌ها

این رساله نخست در سال 1380ش. به دست رسول جعفریان بر پایه نسخه خطی متعلق به اصغر مهدوی تصحیح و با 68 صفحه وزیری مشتمل بر مقدمه‌ای از مصحح درباره اهمیت رساله، در مجله میقات چاپ شد. سپس همین نسخه به سال 1380ش. در کتاب مقالات تاریخی و به سال 1389ش. در مجموعه «پنجاه سفرنامه حج قاجاری» با 43 صفحه وزیری آمده که مقاله حاضر بر پایه همان است. نسخه‌ای دیگر از این سفرنامه که در تصحیح حاضر از آن استفاده نشده، در فهرست مرکز احیاء میراث اسلامی معرفی شده که به سخن مصحح، تفاوت‌هایی اندک با این نسخه دارد.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تیر اجل در صدمات راه جبل.

• الاماکن: محمد بن موسی الحازمی (م. 584ق.).
• پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش.
• تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق: محمد کربلایی (م. قرن13ق.) ، به کوشش دوغان، قم، مورخ، 1386ش.
• الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. 1389ق.) ، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.
• رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامه شیخ شهید فضل ‌الله نوری: محمد ترکمان، رسا، 1403ق.
• سفرنامه سیف ‌الدوله: سیف الدوله (م. قرن14ق.) ، تهران، نشر نی، 1364ش.
• سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین فراهانی (م. قرن14ق.) ، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، فردوسی، 1362ش.
• شرح حال رجال ایران: مهدی بامداد، تهران، زوار، 1357ش.
• فهرست نسخه‌های خطی: سید احمد حسینی اشکوری، قم، احیاء التراث الاسلامی، 1383ش.
• فهرست نسخه‌های خطی: محمد تقی دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران، 1341ش.
• مقالات تاریخی: رسول جعفریان، قم، دلیل ما، 1387-1388ش.
• میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.