اخبار المدینه (مدائنی): تفاوت میان نسخه‌ها
Hasaninasab (بحث | مشارکتها) جز (حذف از رده:مقالههای در دست ویرایش ردهانبوه) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''اَخبار المدینه مدائنی''' از آثار کهن و گمشده [[مدینه|مدینه‌شناسی]]، نوشته ابوالحسن علی بن محمد مدائنی (۱۳۵ـ۲۲۵ق) است. | |||
موضوع این کتاب، تاریخ و اوضاع جغرافیایی کوه‌ها، دره‌ها و مناطق [[مدینه]] است. برخی بر این باورند که مدائنی دو کتاب در تاریخ مدینه داشته: یکی حِمی المدینة و جبالها و اودیتها و دیگری تاریخ المدینه.<ref>نک: الفهرست، ص۱۱۶؛ ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶؛ مجلة العرب، ش۴، ص۲۶۳، «مؤلفات فی تاریخ المدینه».</ref> آگاهی‌های مربوط به شماره و نام آثار مدائنی را ابن ندیم (درگذشت ۳۸۵ق.) و [[یاقوت حموی]] (درگذشت ۶۲۷ق.) و دیگران از نگاشته ابوالحسن بن کوفی برگرفته‌اند. در این نگاشته، اثر حاضر با عنوان کتاب المدینه ثبت شده است.<ref>الفهرست، ص۱۱۳-۱۱۷؛ معجم الادباء، ج۱۴، ص۱۳۹.</ref> اما در کتابشناسی‌های متأخر به اخبار المدینه تغییر نام یافته است.<ref>نک: معجم ما الف عن المدینه، ص۳۰؛ ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶.</ref> بغدادی دو بار به این کتاب اشاره دارد. یک جا آن را اخبار المدینة و الجبال و جای دیگر اخبار المدینة و الجبال و اودیتها خوانده است.<ref>ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶؛ هدیة العارفین، ج۱، ص۶۷۰.</ref> | |||
موضوع این کتاب، تاریخ و اوضاع جغرافیایی | |||
==نویسنده== | ==نویسنده== | ||
نسخهٔ ۲۷ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۸:۲۶
اَخبار المدینه مدائنی از آثار کهن و گمشده مدینه‌شناسی، نوشته ابوالحسن علی بن محمد مدائنی (۱۳۵ـ۲۲۵ق) است.
موضوع این کتاب، تاریخ و اوضاع جغرافیایی کوه‌ها، دره‌ها و مناطق مدینه است. برخی بر این باورند که مدائنی دو کتاب در تاریخ مدینه داشته: یکی حِمی المدینة و جبالها و اودیتها و دیگری تاریخ المدینه.[۱] آگاهی‌های مربوط به شماره و نام آثار مدائنی را ابن ندیم (درگذشت ۳۸۵ق.) و یاقوت حموی (درگذشت ۶۲۷ق.) و دیگران از نگاشته ابوالحسن بن کوفی برگرفته‌اند. در این نگاشته، اثر حاضر با عنوان کتاب المدینه ثبت شده است.[۲] اما در کتابشناسی‌های متأخر به اخبار المدینه تغییر نام یافته است.[۳] بغدادی دو بار به این کتاب اشاره دارد. یک جا آن را اخبار المدینة و الجبال و جای دیگر اخبار المدینة و الجبال و اودیتها خوانده است.[۴]
نویسنده
علی بن محمد بن عبدالله بن ابی‌سیف معروف به ابوالحسن مدائنی از تاریخنگارانِ مغازی و سیره و نسب، در بصره زاده شد و رشد کرد و در مدائن ساکن گشت. سپس به بغداد رفت و تا پایان عمر همان جا سکونت گزید.[۵] نزدیک به۱۰۰ سال زیست و سال وفات او را به اختلاف ۲۱۳، ۲۱۵، ۲۲۴، ۲۲۵، ۲۳۱، ۲۳۵ق. ثبت کرده‌اند.[۶] خوانساری تذکر داده است که نباید وی را با ابوالحسن مدائنی بصری، فقیه محدث که روایت‌های صحیح بخاری به وی منتهی می‌شود، یکی دانست.[۷] گفته‌اند مدائنی و ابوبکر اَصَم و حَفصُ الفَرد و برخی دیگر از دانشوران آن روزگار، نخست از شاگردان مَعمَر بوده و دانش کلام را نزد او آموخته‌اند.[۸]
منابع تاریخی از گفت‌وگویی میان مدائنی و مأمون یاد کرده‌اند که می‌توان آن را نشانه تشیع و گرایش وی به اهل بیت(ع) و مخالفتش با معاویه و بنی‌امیه دانست.[۹] یحیی بن معین که در منابع رجالی و تراجم اهل سنت از داوران شناخته شده جرح و تعدیل محدثان است، تأکید کرده که وی موثق و صادق است.[۱۰] برخی از محدثان بر این باورند که ابوالحسن مدائنی، خود، به مثابه سند و معتبر است.[۱۱] اما برخی بر آنند که مدائنی در روایت‌هایی که از ثقات گزارش می‌کند، موثق است. تفسیر خوانساری از این سخن آن است که مدائنی به وفور از ناشناختگان روایت می‌کرده و همین، وثاقت و اعتبارش را کاهش داده است.[۱۲] برخی نیز او را ضعیف دانسته، روایت‌های مسند او را کم‌شمار می‌دانند.[۱۳]
مدائنی با حمایت مادی و معنوی اسحاق بن ابراهیم موصلی (درگذشت حدود ۲۳۵ق.) توانست آثاری گسترده بیافریند.[۱۴] جز برخی، همه این آثار گم شده‌اند. ابن ندیم (درگذشت ۳۷۶ق.) فهرستی از ۲۳۹ اثر وی فراهم کرده است.[۱۵] بعدها یاقوت حموی (درگذشت ۶۲۷ق.) روا دید که برای بهره‌گیری بهتر به دسته‌بندی موضوعی این آثار بپردازد.[۱۶] از هم‌روزگاران ما نیز مارگلیوث در بازخوانی میراث دانشی مدائنی، نتایج کار او را در هشت دسته[۱۷] رده‌بندی کرده است: ۱. گزارش‌های پیامبر و قریش و نسب و همسران آن‌ها. ۲. گزارش‌های خلفا و رویدادهای تاریخ اسلام. ۳. نبرد‌ها و مغازی. ۴. مباحث اخلاقی و جغرافیا. ۵. تاریخ شعر و ادب. ۶. تاریخ فرهنگی. ۷. گزارش‌های مردم عرب. ۸. فتوحات. حموی کتابی پربرگ با عنوان الدولة العباسیه بر فهرستی که ابن ندیم از آثار او فراهم ساخته، افزوده است.[۱۸] المغازی و نیز تاریخ الخلفای مدائنی مورد استفاده طبری و بلاذری و یاقوت حموی قرار گرفته و گزارش‌هایی بسیار از این دو اثر نزد نویسندگان و تاریخنگاران محفوظ مانده است.[۱۹] دست‌نوشته بخش‌هایی از کتاب المغازی را بروکلمان شناسایی و گزارش کرده است.[۲۰] گزارش‌های مدائنی در متون ادبی نیز بازتاب یافته است؛ از جمله در الاغانی که نشان می‌دهد وی در حفظ و روایت قصاید و اشعار شاعران دقت و توانایی داشته است. در نور القبس نیز برخی از نقل شده‌های مدائنی از روزگار جاهلیت و اسلام و آگاهی‌هایی از او در باب اوائل و اخبار افراد و شاعران، گزارش شده است.[۲۱]
اهمیت
تاریخنگاری در شکل خبر که بر محور سیره و مغازی پیامبر شکل گرفت، با ظهور ابوالحسن مدائنی به اوج رسید.[۲۲] تک‌نگاشته‌های موضوعی و گسترده مدائنی، هر چند در حکم دفترهای شخصی[۲۳] تلقی شود، در این دوره توانست راه و روش پیشینیان، از عُروة بن زبیر (درگذشت ۹۴ق.) تا هِشام کلبی (درگذشت ۲۰۴ق.) و مَعمَر مُثنی (درگذشت ۲۱۰ق.) را در خود حفظ کند و تکامل بخشد. لقب شیخ الاخباریین برای وی نشان از آن دارد که دست کم در گردآوری و تدوین گزارش‌های رخدادها، شهرها و اشخاص، سرآمد هم‌روزگاران خویش بوده و مقدمات مرحله بعدی تاریخنگاری اسلامی در آثار مسعودی، یعقوبی و طبری را فراهم ساخته است.[۲۴] نیز این لقب و تحلیل عناوین آثار و نصوص بر جای مانده از وی، نشان دهنده گستردگی تکاپوی دانشی و ذوفنون بودن او است. به تعبیر یکی از پژوهشگران، مدائنی به وسعت امت و جامعه اسلامی، دامنه تحقیق و جست‌وجوی خود را گسترش داده است.[۲۵] بغدادی از احمد بن یحیی نحوی گزارش می‌کند که هرکس در پی اخبار و تاریخ جاهلیت است، آن را از کتاب‌های ابوعبیده بجوید و هرکه تاریخ اسلام را دنبال می‌کند، از کتب ابوالحسن مدائنی بهره گیرد.[۲۶]
وضعیت کتاب در عصر حاضر
اخبار المدینه اکنون در دست نیست و نمی‌دانیم چه هنگام گم شده است. این اثر از کتاب‌های ارزشمندی بوده که در شمار نخستین تواریخ مدینه، مانند کتب ابن زباله و یحیی علوی و ابن شبه، از آن یاد می‌شود.[۲۷] یاقوت حموی آگاهی‌هایی گوناگون از مدائنی درباره تَهامه، وادی بَلدَح، قصر ابن عفان، و وادی قنات گزینش و گزارش کرده که ممکن است از کتاب اخبار المدینه برگرفته شده باشد.[۲۸] سخاوی در الاعلان بالتوبیخ لمن ذم التاریخ، به اخبار المدینه مدائنی اشاره نکرده است. با آگاهی از این‌که هدف وی کتابشناسی همه تصانیف البلدان بوده، می‌توان دریافت که این کتاب در روزگار سخاوی در دسترس نبوده است. شاهد دیگر بر گم شدن اخبار المدینه در زمانی کهن، ناآگاهی سمهودی (درگذشت ۹۱۱ق.) از کارهای مدائنی است. حتی چند گزارش کوتاه که وی از مدائنی آورده، به واسطه دیگران است.[۲۹] می‌توان گفت که مدائنی روایتگر کتاب اخبار المدینه یحیی علوی برای فرزند یحیی، حسین علوی، بوده و این نسخه را سمهودی در دست داشته است.[۳۰] گزارش‌هایی گسترده از مدائنی در باب رخدادهای فراوان، از جمله رویدادهای مدینه، در متون تاریخی بازتاب یافته است. اما به دقت نمی‌توان مرجع و منبع هر خبر و گزارش را از میان آثار گسترده او مشخص کرد.[۳۱] شناسایی دقیق نصوص و گزارش‌های اخبار المدینه مدائنی و احیای این کتاب، جز با یافت شدن اصل کتاب امکان‌پذیر نیست.
پانویس
- ↑ نک: الفهرست، ص۱۱۶؛ ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶؛ مجلة العرب، ش۴، ص۲۶۳، «مؤلفات فی تاریخ المدینه».
- ↑ الفهرست، ص۱۱۳-۱۱۷؛ معجم الادباء، ج۱۴، ص۱۳۹.
- ↑ نک: معجم ما الف عن المدینه، ص۳۰؛ ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶.
- ↑ ایضاح المکنون، ج۱، ص۴۶؛ هدیة العارفین، ج۱، ص۶۷۰.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۵؛ الکامل، ج۶، ص۵۱۶.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۵؛ تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم، ج۲، ص۴۹۵؛ النجوم الزاهره، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ روضات الجنات، ج۵، ص۱۹۲.
- ↑ الفهرست، ص۱۱۳.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۱۶، ص۲۹۰.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۵؛ نک: شذرات الذهب، ج۲، ص۵۴.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۵.
- ↑ روضات الجنات، ج۵، ص۱۹۲.
- ↑ لسان المیزان، ج۴، ص۲۵۳؛ میزان الاعتدال، ج۳، ص۱۵۳.
- ↑ نک: الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۲۹.
- ↑ الفهرست، ص۱۱۳-۱۱۷.
- ↑ معجم الادباء، ج۱۴، ص۱۳۳-۱۳۹.
- ↑ دراسات عن مورخین العرب، ص۸۵-۸۹.
- ↑ معجم الادباء، ج۱۴، ص۱۳۴؛ الوافی بالوفیات، ج۲۲، ص۳۱.
- ↑ تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۸-۳۹.
- ↑ تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۳۹.
- ↑ نور القبس، ص۱۸۲-۱۸۴.
- ↑ بحث فی نشأة علم التاریخ، ص۳۸-۳۹.
- ↑ دراسات عن مورخین العرب، ص۸۵-۸۹.
- ↑ شیخ الاخباریین، ص۱۲-۱۳.
- ↑ شیخ الاخباریین، ص۱۵؛ بحث فی نشأة علم التاریخ، ص۱۲۲.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۲، ص۵۵.
- ↑ حجاز در صدر اسلام، ص۴۰-۴۵.
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۴۸۰؛ ج۲، ص۶۳؛ ج۴، ص۳۵۵، ۴۰۱.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۴۵-۳۴۶؛ ج۳، ص۵۰۸.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۲، ص۱۷۴.
- ↑ برای نمونه: انساب الاشراف، ج۱، ص۸۱، ۹۱، ۵۶۴؛ عیون الاخبار، ج۱، ص۶۲، ۱۹۶، ۳۲۲، ۳۸۶؛ ج۲، ص۱۹۰، ۲۱۸، ۲۲۲؛ الاصابه، ج۱، ص۵۴۳.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ ].
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
- انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق
- ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت ۱۳۳۹ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- بحث فی نشأة علم التاریخ عند العرب: عبدالعزیز الدوری، بیروت، دار المشرق، ۱۹۹۳م
- تاریخ الادب العربی: کارل بروکلمان، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
- تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (درگذشت ۴۶۳ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق
- تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم: ابن زِبَر رِبعی (درگذشت ۳۷۹ق.)، به کوشش عبدالله بن احمد، ریاض، دار العاصمه، ۱۴۱۰ق
- حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش
- دراسات عن مورخین العرب: مرغولیوث، ترجمه: حسین نصار، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه
- روضات الجنات: محمد باقر خوانساری، بیروت، دار الاسلامیه
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (درگذشت ۱۰۸۹ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۱ق
- شیخ الاخباریین ابوالحسن مدائنی: بدری محمد فهد، نجف، مطبعة القضاء
- عیون الاخبار: ابن قتیبه (درگذشت ۲۷۶ق.)، به کوشش مفید محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۹م
- الفهرست: ابن الندیم (درگذشت ۴۳۸ق.)، به کوشش تجدد
- کشف الظنون: حاجی خلیفه (درگذشت ۱۰۶۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۷ق
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق
- لسان المیزان: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۰ق
- مجلة العرب (ماهنامه): ریاض
- معجم الادباء: یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
- معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، ۱۴۱۷ق
- میزان الاعتدال فی نقد الرجال: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۸۲ق
- النجوم الزاهره: ابن تغری بردی الاتابکی (درگذشت ۸۷۴ق.)، مصر، المصریة العامه
- نور القبس المختصر من المقتبس: محمد بن عمران مرزبانی، به کوشش رودلف زنهایم و فرانس اشتاینر، فیسبادن، ۱۹۶۴م
- الوافی بالوفیات: الصفدی (درگذشت ۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق
- وفاء الوفاء: السمهودی (درگذشت ۹۱۱ق.)، به کوشش محمد نظام الدین، دار الزمان، ۱۴۲۹ق
- هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (درگذشت ۱۳۳۹ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.