قاسم بن موسی الکاظم(ع)

قاسم بن موسی الکاظم(ع)

مزار قاسم بن موسی الکاظم(ع) در جنوب شهر حله
مشخصات فردی
زادگاه	عربستان کنونی
محل زندگی	مدینه و جنوب حله
خویشان سرشناس	امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س)
دین	اسلام
مذهب	شیعه
شغل	آب‌یاری
محل درگذشت	عراق کنونی، روستای سورا، جنوب حله که به شهر قائم شهرت یافت.
آرامگاه	جنوب حله، شهر قائم
حج و زیارت
نام زیارتگاه	مزار قاسم بن موسی الکاظم(ع)

قاسم بن موسی الکاظم(ع)، فرزند امام کاظم(ع) و مورد محبت او است که از عباسیان گریخته و در عراق کنونی، در جنوب حله ساکن شده است. وی نزد پدرش جایگاه بالایی داشته و عالمان شیعه توجه زیادی به او داشته‌اند. قاسم در زمان زندگی امام کاظم(ع)، در جنوب حله، درگذشت و در همانجا دفن شد. بر روی قبر وی مزاری ساخته شد که اکنون بارگاه گسترده‌ای شده، مورد توجه مردم و بزرگان شیعه است.

معرفی

قاسم بن موسی الکاظم(ع)، فرزند امام کاظم(ع) (۱۲۷–۱۸۳ق) بوده و شیخ مفید و دیگران، مادرش را ام ولد دانسته‌اند. حرزالدین، بر این باور است که، مادرش اُم‌البنین و او برادر تنی امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) است.

عالمان انساب، او را از فرزندان بدون نسل امام کاظم(ع) شمرده‌اند. وی موفق به انتخاب همسر نشده و فرزندی نداشته است؛ ولی نویسنده کتاب شجره طوبی (سده چهاردهم قمری)، دختری برای او معرفی کرده و برخی این گفته را در هیچ‌کدام از کتاب‌های تاریخی و انساب نیافته‌اند.

جایگاه

بر پایه روایتی در کتاب کافی، وقتی از امام کاظم(ع) درباره امامِ پس از خود سؤال می‌شود، او فرزندش علی (ع) را معرفی می‌کند و به گفته وی، اگر تعیین امام به عهده او بود، فرزند دیگرش قاسم را معرفی می‌کرد؛ چون او شخص سزاوری است و امام (ع) نیز او را دوست دارد؛ ولی تعیین امامت بر عهده خدا است و این مقام را در وجود هرکسی که لایق باشد و خود صلاح بداند قرار می‌دهد. امام کاظم(ع) نام قاسم را در وصیت‌نامه خود آورده است. او برخی کارهای معنوی را به او می‌سپرد؛ برای نمونه از سلیمان جعفری راوی شیعی، روایت شده که دیده است امام کاظم(ع) به قاسم دستور داد بالای سر برادرش که در حال جان دادن بود برود و سوره صافات را بخواند؛ وقتی به آیه یازدهم سوره رسید، آخرین نفس را کشید و به راحتی از دنیا رفت.

نویسنده ناسخ‌التواریخ (م. ۱۲۹۷ق)، روایتی را نقل کرده است که بر پایه آن امام رضا(ع)، کسی را که نمی‌تواند به زیارت او برود، سفارش به زیارت برادرش قاسم کرده است. بر پایه همین روایت، پیش از نویسنده ناسخ‌التواریخ، سید علی بن یحیی بن حدید الحسینی، شاعر سده یازدهم قمری، شعری سروده و در آن، این روایت را صحیح دانسته است:

أیّها السیّد الذی جاء فیه قول صدق ثقاتنا ترویه بصحیح الإسناد قد جاء حقّاً عن أخیه لأُمّه وأبیه إنّنی قد ضمنت جنّات عدن للذی زارنی بلا تمویه وإذا لم یُطق زیارة قبری حیث لم یستطع وصولاً إلیه فلیزر فی العراق قبر أخی القاسم ولیُحسن الثناء علیه

برخی، مدرکی برای این حدیث نیافته ولی آن را مستفیض دانسته‌اند. به گفته شیخ عباس قمی، این روایت در جایی دیده نشده و کسی تاکنون از اصل آن، نشانی نداده است. او بر این باور است که بزرگی قاسم بیشتر از آن است که برای ترغیب به زیارتش، به این خبر بی اصل و نشان پناه برده شود.

در نگاه عالمان

علی نمازی شاهرودی، نویسنده مستدرک سفینة البحار، او را «سیدی جلیل‌القدر» خوانده که پدرش، امام کاظم(ع) او را بسیار دوست داشته است. عبدالحسین شبستری، نویسنده احسن التراجم، او را «مردی عالم و دارای جایگاهی بلند» معرفی کرده است. شیخ عباس قمی نیز از بزرگی قدر و شأن او خبر داده است.

درگذشت

تاریخ‌دانان، همه بر این باورند که قاسم بن موسی (ع)، در زمان زندگی پدرش امام کاظم(ع) (۱۲۷–۱۸۳ق) درگذشت. او مانند برخی دیگر از خویشان و فرزندان علوی (ع)، تحت پیگرد مخالفان اهل‌بیت (ع) قرار گرفت و به ناچار، مدینه را ترک کرد و به‌صورت ناشناس، در منطقه سوری در اطراف حلّه، با سختی زندگی کرد؛ تا این‌که به سبب غصه زندانی بودن پدرش، امام کاظم(ع) و سختی غربت و تنهایی، در جوانی درگذشته، به خاک سپرده شد و بارگاهی برایش ساختند.

نویسنده کتاب شجره طوبی (سده چهاردهم قمری)، ماجرای فرار، زندگی و درگذشت قاسم را با جزئیات بیشتری نقل کرده است. به گفته او پس از این که قاسم از ظلم هارون‌الرشید از مدینه به سوی عراق گریخت، روزی در کنار فرات، از گفت‌وگوی دو دختربچه باهمدیگر، فهمید پیرو ولایت امام علی(ع) هستند؛ خوشحال شده به نزد رئیس قبیله آن‌ها رفته، به کار آب‌رسانی مشغول شد. رئیس قبیله که عبادت و پارسایی او را دید دخترش را به عقد او درآورد. قاسم، صاحب دختری شد. سن او که از سه سال گذشت، رئیس قبیله با خبر شد قاسم فرزند امام کاظم(ع) است. پس از مدتی قاسم بیمار شده، بیماری‌اش شدت گرفت. وصیت کرد پس از مرگش در موسم حج همسر و دخترش را به مدینه نزد مادرش ببرند. وی در جوانی درگذشته، پدر همسرش به وصیتش عمل کرد. مادر قاسم که دختر را دید گریه فراوان کرده او را شناخته و پس از باخبر شدن از مرگ فرزندش قاسم، بیمار شده، بیشتر از سه روز زنده نماند. برخی این ماجرا را در هیچ‌کدام از کتاب‌های تاریخی و انساب نیافته‌اند.

برخی از نويسندگان تاريخ درگذشت او را ۲۲ جمادى الاولى و برخی دیگر، ۱ ذى‌الحجه دانسته‌اند، ولى تاريخ دقيق و قابل اعتمادى به دست نيامده است.

مدفن

نوشتار اصلی: مزار قاسم بن موسی الکاظم(ع) (حله)

یاقوت حموی و دیگران، مرقد او را در عراق، نزدیکی شهر حله دانسته‌اند. درگذشته این مرقد در روستایی بوده که اکنون تبدیل به شهری به نام «قاسم» شده است. مزار وی مورد توجه برخی از بزرگان شیعه مانند سید ابن طاووس، شیخ عباس قمی، سید محسن حکیم و سید روح‌الله خمینی بوده است. مزارهای دیگری نیز در ایران به او نسبت داده شده است؛ مانند مزاری در روستای پیلر، در استان آذربایجان شرقی، در ۵۰ کیلومتری شهرستان کلیبر، مزاری در کاشان و مزاری در مهدی‌شهرِ سمنان. سند معتبری برای این انتساب‌ها یافت نشده است. این گمان هست که این مزارها برای دیگر نوادگان امام کاظم(ع) باشند.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله زندگی و مزار حضرت قاسم (ع)، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره نهم، زمستان ۱۳۹۰، ص۴۴ و کتاب زیارتگاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، احمد خامه‌یار، مشعر، تهران، ۱۳۹۵ش. است.

• احسن التراجم لاصحاب الامام موسی الکاظم(ع)، عبدالحسین شبستری، المؤتمر العالمی للامام الرضا (ع)، مشهد، ۱۴۱۱ق.
• الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان (الشیخ المفید)، تحقیق: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لاحیاء التراث، دار المفید، بیروت، ۱۴۱۴ق. (۱۹۹۳م).
• الاصيلى فى انساب الطالبيّين، صفى‏‌الدين محمد بن تاج‏‌الدين على (ابن طقطقى)، مكتبة آيت‌‏الله العظمى المرعشى النجفى الكبرى، قم، 1418ق.
• الاشارات الى معرفة الزيارات، على بن ابى‌‏بكر الهروى، تحقيق جانين سورديل- طومين، المعهد الفرنسى، دمشق، 1953م.
• اختران تابناک، ذبیح‌الله محلاتی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۴۹ش.
• الجامع لرواة وأصحاب الامام الرضا (ع)، کنگره امام رضا (ع)، مشهد، ۱۳۷۸ش.
• الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی، تصحیح علی اکبر الغفاری، دار الکتب الاسلامیة، تهران.
• الکواکب المشرقة فی انساب وتاریخ و تراجم الاسرة العلویة الزاهرة، السید مهدی الرجائی، مکتبة آیةالله المرعشی النجفی، قم، ۱۳۹۰ش.
• المجدی فی انساب الطالبیین، علی بن محمد العلوی العمری، تحقیق احمد المهدوی‏، الدامغانی، کتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی العامة، قم، ۱۴۲۲ق (۱۳۸۰ش)
• بحارالانوار، محمدباقر المجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• بدر فروزان، عباس فیض، قم، ۱۳۲۲ق‏.
• تحفة الاحباب فی نوادر آثار الأصحاب، شیخ عباس قمی، تحقیق سید جعفر حسینی و علی محدث‌زاده، دارالکتب الاسلامیّة، تهران، ۱۳۷۰ش.
• تنقیح المقال فی علم الرجال، عبدالله المامقانی، تحقیق و استدراک محیی‌الدین المامقانی، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، قم، ۱۴۲۶ق.
• شجره طوبی،
• حیاة الامام موسی بن جعفر (ع)، باقر شریف قرشی، المکتبة الحیدریة، النجف، ۱۳۹۰ق.
• رجال السید بحرالعلوم (الفوائد الرجالیة)، السید محمد مهدی بحرالعلوم، تحقیق محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، مکتبة العلمین، النجف، ۱۳۸۵ق.
• عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب، جمال‏‌الدين احمد بن على الحسينى (ابن عنبة)، لجنة احياء تراث، بيروت، منشورات دارالكتب الحياة، بى‏‌تا.
• عیون اخبار الرضا (ع)، الصدوق، تحقیق حسین اعلمی، مؤسسه الاعلمی، بیروت، ۱۴۰۴ ه‍.ق باترجمه علی‌اکبر غفاری.
• کشف الغمّة فی معرفة الائمة، علی بن عیسی الاربلی، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• مراقد المعارف، محمد حرزالدین، تحقیق محمدحسین حرزالدین، سعید بن جبیر، قم، ۲۰۰۷م.
• مستدرکات علم رجال الحدیث، علی النمازی الشاهرودی، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، ۱۴۲۵ق.
• مصباح الزائر،

• معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموى، دار صادر، بيروت، 1397ق.

• منتهی الآمال، شیخ عباس قمی، هجرت، قم، ۱۳۸۰ش.
• التذکرة فی الانساب المطهرة، احمد بن محمد بن المهنّا الحسینی العبیدلی، تحقیق السید مهدی الرجائی، مکتبة آیت الله العظمی المرعشی النجفی، قم، ۱۴۲۱ق.
• الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة، فخرالدین الرازی، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، قم، ۱۴۱۹ق.
• الفخری فی أنساب الطالبییّن، عزیزالدین ابوطالب اسماعیل بن الحسین المروزی الازورقانی، مکتبة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۹ق.
• النفحة العنبریة فی أنساب خیر البریة، محمدکاظم الیمانی الموسوی، تحقیق السید مهدی الرجائی، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، قم، ۱۴۱۹ق.
• مناهل الضرب فی انساب العرب، سید جعفر الاعرجی النجفی الحسینی، مکتبة آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی، قم، ۱۴۱۹ق.
• ناسخ التواریخ، محمد تقی خان سپهر، تصحیح جمشید کیان‌فر، اساطیر، تهران، ۱۳۷۷ش.