مسجد عمران بن شاهین

مسجد عمران بن شاهین

اطلاعات اوليه

موقعیت

از قديم‌ترين مسجدهاى نجف است و به عمران بن شاهين، از حاكمان عصر آل‌ بويه در سده چهارم، منسوب است. اين مسجد در ورودى صحن، از سمت باب طوسى، قرار دارد.

بنا

نمای داخلی مسجد، که درِ ورودی آن، رو به ایوان العلما باز می‌شود و در سوی راست تصویر، مرقد سید محمدکاظم یزدی مشخص است.

نمای داخلی مسجد.

تاریخچه

گزارش «فرحة‌ الغری»

مؤلف کتاب فرحة الغری، داستانی طولانی درباره پیشینه ساخت این بنا، از حسن بن حسين بن طحال مقدادى روايت كرده است. بر پایه این گزارش، عمران بن شاهین، از فرمان عضدالدوله ديلمى سرپيچى كرد. عضدالدوله او را فراخواند. ولی عمران درحالى‌كه تغيير قيافه داده بود، از دست او به حرم امام علی(ع) گريخت. او امام علی(ع) را در خواب ديد و وی به عمران خبر داد كه فرداى شب زيارت، فناخسرو به آنجا خواهد آمد. مراد وی از فناخسرو، عضدالدوله بود. امام(ع)، مكانى را به او نشان داد كه عضدالدوله از آنجا وارد حرم خواهد شد. وی جایگاهی را برايش مشخص كرد كه باید در آنجا، نزديك يكى از گوشه‌هاى گنبدى باستد، تا مناجات، دعا و قسم عضدالدوله را بشنود. او خدا را به محمد و آلش قسم خواهد داد که او را به عمران برساند. عمران بايد در اينجا به عضدالدوله نزديك شود و از او درباره مردى سؤال كند كه خدا را قسم داده به او دست یابد. سپس بايد درباره پاداش كسى سؤال کند که عمران را به او برساند. عضدالدوله، پاداش او را این خواهد دانست گه اگر بخشش عمران را بخواهد او را خواهد بخشید. در این هنگام عمران باید خود را معرفی کند.

عمران آنچه را امام على(ع) به او دستور داده بود، انجام داد. پس از پرسش عضدالدوله درباره این که چه کسی این جایگاه را به تو شناساند، عمران خوابش را برای او بازگفت. عضدالدوله به خدا قسم خورد هیچ کس جز مادر، دایه و خودش از نام فناخسرو آگاه نبوده است. عضدالدوله، عمران را بخشید و به او منصب وزارت داده، او را با خود به کوفه برد.

بر پایه خبر حسن الطحال، راوى اين داستان، عمران بن شاهين نذر كرد، زمانى كه عضدالدوله او را ببخشد، پابرهنه و سربرهنه، به زيارت قبر امام علی(ع) برود. در تاریکی شب، به تنهايى از كوفه خارج شد. جدش على بن طحال، که کلیددار حرم بود، امام علی(ع) را در خواب ديد كه به او دستور داد در را برای دوست امام علی(ع)‌ یعنی عمران به شاهین باز کند. او در را باز كرد. عمران رسید و هنگامی که از دستور امام علی(ع) و دوست خواندنِ او با خبر شد، خود را روى بارگاه امام(ع) انداخت؛ درحالى‌كه آن را مى‌بوسيد. سپس شيخ را به مسئول ماهى‌ها، ارجاع داد تا شصت دينار به او بدهد. عمران، قايق‌هايى داشت كه در آب در زمينه صيد ماهى فعاليت مى‌كردند.

به باور مؤلف فرحة الغری، عمران به شاهین، رواق معروف به رواق عمران را در دو حرم امام علی(ع) و امام حسین(ع) ساخت.

بررسی گزارش «فرحة‌ الغری»

به باور برخی، ابن طحال، بسيارى از پژوهشگران را به سبب رواياتش كه به سختى مى‌توان به آنان اعتماد كرد، دچار اشتباه كرده است؛ زيرا مبالغه‌هاى فراوانى از او در اين روايات وجود دارد كه مشمول امور نامحسوس و غيبى هستند، يا در دايره ادبيات دينى مردم يا ادبيات سنتى مردم قرار مى‌گيرند كه در بيشتر موارد، چنين رواياتى بر سندى مبتنى نيستند كه به اعتبار آنها كمك بكند يا اينكه چون از حقايق مربوط به حوادث تاريخى دور هستند، قابل استناد نمى‌باشند. سید محسن امین نیز، این مسجد را ساخته عمران بن شاهین دانسته و تاریخ ساخت آن را پس از بنای عضدالدوله معرفی کرده است. برخی، این تاریخ ساخت را رد کرده‌اند؛ زیرا عمران بن شاهین، سال ۳۶۹ق. درگذشته و بنای عضدالدوله در سال ۳۷۱ق. بوده است.

اما درباره محمد الكوفى الغروى، بايد گفت: او در كتاب، «نزهة الغري»، ^٣ درباره ايوان عمران بن شاهين، روايت «فرحة الغري» را اين‌گونه تفسير مى‌كند:

در نزد مردم نجف، اين‌گونه مشهور است كه اين مسجدى كه نزديك درِ طوسى است، مسجد عمران بن شاهين مى‌باشد. همچنين گمان مى‌كنند همان ايوانى است كه عمران بن شاهين آن را بنا نموده است. اين مسئله، بعيد به نظر مى‌رسد و غيرممكن است؛ چراكه رواق از لحاظ لغت و عرف، به‌معناى احاطه داشتن بر خانه است. برخى از آنها گمان كرده‌اند كه قسمت‌هايى از اين مسجد، وارد صحن ضريح مطهر امام على(ع) شده است. پس اين مطلب كه آن بنا، رواق (ايوان) باشد، بر او صدق نمى‌كند. بلكه مسجد است به سبب شرايطى كه دارد و رواق (ايوان) با آن فرق مى‌كند. شايد اين مسجد را عده‌اى از خاندان عمران ابن شاهين، بنا كرده باشند و در نتيجه گذشت ساليان طولانى، به مسجد عمران شهرت پيدا كرده باشد و البته خدا به اين مسئله آگاه‌تر است.

سپس محمد جواد فخرالدين به‌صورت مفصل به بررسى جزئيات مربوط به مسجد عمران بن شاهين يا ايوان آن مى‌پردازد. او بناى اين مسجد و ايوان را به روايت «الفرحة» ارتباط مى‌دهد. سپس آن را تأييد مى‌كند؛ همچنان‌كه ديدار عمران با عضدالدوله را تأييد كرده است.

محمدرضا الشبيبى، ارتباط داشتن اين بنا را به عفو عضدالدوله رد مى‌كند؛ چراكه عضدالدوله يك بار، نجف را در سال ٣٧١ ه .ق/ ٩٨١ م ديده است و وفات عمران بن شاهين در سال ٣۶٩ ه .ق/ ٩٨٠ م بوده است؛ يعنى قبل از بازديد عضد الدوله. با وجود اين، فخرالدين آنچه را «الشبيبى» مطرح مى‌كند، قابل اطمينان نمى‌داند؛ همان‌گونه كه خود او مى‌گويد؛ چراكه درگيرى‌هاى نظامى عمران با معزالدوله و فرزندش عزالدوله بوده است؛ نه با عضدالدوله. او برقرارى آتش‌بسى را كه در زمان عضدالدوله تا زمان وفات عمران ابن شاهين ادامه داشت، محتمل مى‌داند.

ازاين‌رو مى‌توان آنچه را ابن‌طاووس ذكر كرده است، ممكن دانست. وى مى‌گويد كه صلح بين دو طرف در جريان يكى از بازديدهاى عضدالدوله از شهر نجف، اتفاق افتاده است. او بازديد بيشتر از يك‌بار عضدالدوله از شهر نجف را ممكن مى‌داند.

شيخ محمدرضا الشبيبى در كتاب «كتاب النجف» به نقل از شماره اول مجله آفاق النجفية مى‌نويسد:

از جمله كسانى كه در عصر آل بويه (ديلميان) آرامگاه امام على(ع) را بازسازى كرده است، عمران ابن شاهين، امير بطيحه (كوفه - نجف) است. وى، رواق و مسجدى را در آرامگاه امام على(ع) ساخت كه تا به امروز به نام خودش معروف است. مسجد عمران در شمال شرقى آرامگاه امام على(ع) قرار گرفته است كه باشكوه و معروف است.

متن سابق هيچ اشاره‌اى به مطلبى ندارد كه فخرالدين آن را به شيخ شبيبى نسبت داده است. سپس فخرالدين، نظر مولف «نزهة الغري» را كه روايت

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، صلاح مهدی فرطوسی، ترجمه حسین طه‌نیا، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش، ص۳۰۳ و کتاب همسفر، جمعی از نویسندگان، مشعر، تهران، ۱۳۹۴ش. و کتاب عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، مشعر، تهران، ١٣٨٧ش. ص۴۸ و مقاله جلوه‌هایی از روضۀ علوی، ناصر غروی، ترجمه محسن سلامی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره اول، زمستان ۸۸، ص ۱۴۵ است.

• اعيان الشيعة، سيد محسن امين، دار المعارف للمطبوعات، بيروت، ١٩٨٣م.
• سیمای نجف اشرف، سعید بابایی، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.
• فرحة الغري، عبدالکریم بن احمد حلی، تحقيق السيد تحسين آل شبيب الموسوي، مركز الغدير للدراسات الإسلامية، بی‌جا، ١٩٩٨م.
• ماضی النجف وحاضرها، جعفر آل محبوبة، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۶ق.

• موسوعة العتبات المقدسه، جعفر خليلى، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، بيروت، ج۲، ١۴٠٧ق.
• نزهة الغري في تاريخ النجف، محمد عبود الكوفي، منشور في القرص الخاص بمكتبة اهل البيت، ٢٠٠۵م.