محراب

محراب گچبری الجایتو، در جامع اصفهان.

محراب، جایی در مسجدها و معبدها است که برای نماز و عبادت ساخته شده و در مسجدها، امام جماعت در آن مکان، به نماز می‌ایستد. طرح اصلی محراب، طاقی نوک‌تیز روی ستون‌هایی کوچک، همراه با تزئینات و کتیبه‌های گوناگون است. عمر بن عبدالعزیز (ح. ۹۹–۱۰۱ق) را، نخستین کسی دانسته‌اند که در مسجد، محراب ساخته است. برخی از محراب‌ها که پیشینیه مقدسی دارند، کاربری زیارتی نیز یافته‌اند؛ مانند محراب حضرت محمد(ص) در مسجد النبی(ص) و محراب مسجد کوفه در نجف.

واژه‌شناسی

محراب از حرب، بر وزن مِفعال، اسم آلت برای مبالغه است. این واژه، به معانی جای ایستادن امام جماعت در مسجد، اتاق، صدر مجلس، بهترین بخش از اتاق، محل نشستن پادشاه، قصر، پناهگاه شیر و گردن حیوان آمده است. فراهیدی لغت‌شناس، محاریبِ بنی‌اسرائیل را مسجدهای آن‌ها دانسته که برای نماز در آن‌ها گرد می‌آمدند. برخی نیز، محراب را در آیه فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ‏، مسجد معنا کرده‌اند. واژه محراب، به عنوان صفت برای «رجل»، به معنای مرد شجاع و جنگاور نیز به کار رفته است. برخی، محراب را مکان رفیع و مجلس شریف معرفی کرده و علت نامگذاری آن را این دانسته‌اند که از مکان شریف دفاع شده و برای به دست آوردنش جنگ می‌شود. برخی نیز، یکی از معانی محراب را بالاترین اتاق در خانه و بالاترین مکان در مسجد دانسته‌اند.

علت نامگذاری

به باور برخی واژه‌شناسان، محراب را به این نام خوانده‌اند، زیرا محل ستیز امام جماعت با شیطان و هوای نفس است. به باور برخی دیگر، انسان در محراب، باید «حریب» باشد. حریب، کسی است که مالی را که با آن زندگی می‌گذراند، از او گرفته باشند؛ از این رو، انسان باید در محراب، بدون اشتغالات دنیایی و بدون پریشانیِ اندیشه بایستد. شماری بر این باورند که محراب در اصل به معنای صدر مجلس در خانه است؛ سپس صدر مسجد را هم محراب گفته‌اند. گروهی برعکس بر آنند که محراب در اصل درباره صدر مسجد به کار رفته، سپس صدر اتاق را هم محراب نامیده‌اند.

سید روح‌الله خمینی، بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، در تحلیلی، محراب را از حرب و به معنای سنگر برای اسلام دانسته است. گفته شده محراب، محلی است که پادشاه در آن تنها شده و خلوت می‌کند؛ از این رو، به محرابِ مسجد، که امام جماعت در آن خلوت کرده و از مردم دور می‌شود محراب گفته‌اند.

چیستی

محراب، جایی در مسجدها و معبدها است که برای نماز و عبادت ساخته شده و در مسجدها، امام جماعت در آن مکان، به نماز می‌ایستد. محراب، حالت فرورفتگی در دیوار داشته و دارای قوس و طاق است. این سازه، با کاشی‌کاری، نقش و نگار، تذهیب، آیه‌های قرآن و نام‌های خدا تزیین شده و در عبادت‌های گروهی، مرکز توجه نمازگزاران است.

ویژگی‌ها

طرح اصلی سازه محراب، طاقی نوک‌تیز است که روی ستون‌های کوچک قرار گرفته و دارای فضای فرورفته‌ای بوده و از سه سمت گرداگرد آن، دو بند یا بیشتر تزئینات و کتیبه‌های مختلف قرار دارد. این طرح اصلی، که از سده سوم قمری رایج شد، تقریباً در همه دوره‌ها یکسان بوده و تحول آن، در عوامل تزئیینی آن رخ داده است. در هنر اسلامی، اهمیت ویژه ای به معماری محراب در مساجد داده شده و صنعت‌کاران، شاهکار صنعت خود را در محراب نشان داده و گاهی سنگ‌های قیمتی در آن به کار می‌رود که سراسر محراب را می‌پوشاند. محراب را، مجموعه‌ای از خلاقیت هنرهای بسیار مانند گچ‌بری، خطاطی، کاشی‌کاری و دیگر رشته‌های هنر تزئینی دانسته‌اند. به باور برخی، علت تلاش هنرمندان مسلمان برای زیباسازی محراب، این بوده که محراب را مانند دری گشوده شده به سوی بهشت، در پیش چشم نمازگزاران بر پا کنند.

پیشینه

مسجد النبی(ص)، حتی تا زمان خلفا، جایی به نام محراب نداشته است. به عقیده برخی، عمر بن عبدالعزیز (ح. ۹۹–۱۰۱ق)، نخستین کسی است که در مسجد، محراب ساخته و برخی، رواج آن را از سده سوم قمری دانسته‌اند. محرابی که کنار منبر پیامبر (ص) و معروف به «محراب سلیمانی» است، در سال ۹۷۴ق. ساخته شده است. معروف‌ترین محراب‌ها توسط پادشاهان عثمانی در مدینه و در مسجدالنبی(ص) ایجاد شدند.

کاربری زیارتی

در برخی زیارتگاه‌ها، محراب‌های خاصی که پیشینه‌ای مقدس دارد، مورد توجه زائران قرار گرفته و برای تبرک یا نماز خواندن در آن‌ها علاقه نشان می‌دهند؛ برخی از آن‌ها عبارتند از:

• محراب حضرت محمد(ص) در مسجد النبی(ص)؛
• محراب تهجد در مسجد النبی (ص) که محل نماز شب حضرت محمد(ص) بوده است؛
• محراب مسجد کوفه، که محل عبادت و ضربت خوردن امام علی(ع) بوده است.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله فرهنگ نامه زیارت، جواد محدثی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره هجدهم، بهار ۱۳۹۳، ص۳۹ است.

• اولین دانشگاه و آخرین پیامبر (ص)، رضا پاک نژاد، کتابفروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۶۰ش.
• سیری در اماکن سرزمین وحی‌، علی‌اکبر حسنی، معاونت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری، ۱۳۷۱ش.
• فقه اللغة، عبدالملک بن محمد ثعالبی، تصحیح و تحقیق جمال طلبه، دار الکتب العلمیة، بیروت‏، ۱۴۱۴ق.
• قبله‌نمای مسجد، محراب، عباسعلی تفضلی، فصلنامه مطالعات اسلامی، بهار و تابستان ۱۳۷۶، شماره ۳۵ و ۳۶ (۳۵).
• مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده، دانشگاه هنر، تهران، ۱۳۷۸ش.
• محراب جلوه‌گاه اصیل هنر تزئینی اسلامی، فصلنامه هنر، شماره ۳، بهار ۱۳۶۳ش.
• مفردات ألفاظ القرآن، ‏ راغب اصفهانی، دار القلم‏، بیروت، ۱۴۱۲ق.
• وفاءالوفاء، نورالدین علی بن احمد سمهودی، دارالکتب العلمیه، بیروت.