اقتصاد حج: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۴: خط ۴:


==در قرآن==
==در قرآن==
بر پایه آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا... لِّيَشۡهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمۡ&#64830;}} {{یادداشت|و در ميان مردم براى حج بانگ زن تا به سوى تو آيند... تا منافع خود را مشاهده كنند.}}<ref>سوره حج(۲۲)، آیه‌های ۲۷ و ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref> و تفسیر [[معصومان(ع)]]، منافع حج شامل سودهای مادی و معنوی می‌شود.<ref>اصول کافی، ج 4، ص422.</ref>  
بر پایه آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا... لِّيَشۡهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمۡ&#64830;}} {{یادداشت|و در ميان مردم براى حج بانگ زن تا به سوى تو آيند... تا منافع خود را مشاهده كنند.}}<ref>سوره حج(۲۲)، آیه‌های ۲۷ و ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref> و تفسیر [[معصومان(ع)]]، منافع حج شامل سودهای مادی و معنوی می‌شود.<ref>اصول کافی، ج 4، ص422.</ref> [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]] در تفسیر آیه پیش‌گفته، سود آخرتی حج را، خشنودی خداوند و سود دنیایی آن را، منافعی دانسته که مردم از گوشت [[قربانی]] و تجارت به‌دست می‌آورند. [[سید محمدحسین طباطبایی]]، عالم [[شیعه|شیعی]] نیز، وجود منافع مادی و معنوی برای حج را پذیرفته است و مهم‌ترین نتیجه دنیوی حج را تقویت روح همگرایی و اتحاد و تعاون در میان مسلمانان دانسته است.<ref>المیزان، ج‏14، ص 522</ref>
 
ابن عباس نیز در تفسیر آیه پیش‌گفته، سود آخرتی حج را، خشنودی خداوند و سود دنیایی آن را، منافعی دانسته که مردم از گوشت [[قربانی]] و تجارت به‌دست می‌آورند. [[سید محمدحسین طباطبایی]]، عالم [[شیعه|شیعی]] نیز، وجود منافع مادی و معنوی برای حج را پذیرفته است و مهم‌ترین نتیجه دنیوی حج را تقویت روح همگرایی و اتحاد و تعاون در میان مسلمانان دانسته است.<ref>المیزان، ج‏14، ص 522</ref>


آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡ&#64830;}}{{یادداشت|بر شما گناهى نيست كه [در ايام حج] از پروردگارتان [به وسيلۀ تجارت و داد و ستد] فضل و روزى و منافع مادى بطلبيد.}}<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۱.</ref> بر این نکته دلالت دارد که در حج ضمن انجام عبادت و ذکر خدا و کسب تقوی، مانعی نیست که مردم از منافع اقتصادی و معیشتی نیز بهره ببرند. مفسران از این آیه اجازه کسب و تجارت در سفر حج را برداشت کرده‌اند.<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص421.</ref>
آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡ&#64830;}}{{یادداشت|بر شما گناهى نيست كه [در ايام حج] از پروردگارتان [به وسيلۀ تجارت و داد و ستد] فضل و روزى و منافع مادى بطلبيد.}}<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۱.</ref> بر این نکته دلالت دارد که در حج ضمن انجام عبادت و ذکر خدا و کسب تقوی، مانعی نیست که مردم از منافع اقتصادی و معیشتی نیز بهره ببرند. مفسران از این آیه اجازه کسب و تجارت در سفر حج را برداشت کرده‌اند.<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص421.</ref>
خط ۱۴: خط ۱۲:
و آنان را از انواع محصولات و ميوه‌ها روزى بخش، باشد كه سپاس‌گزارى كنند.}}<ref>سوره ابراهیم، آیه 27؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۲۶۰.</ref> و خداوند خواسته او را مستجاب کرده، مکه را حرم امنی قرار داد که همه نوع ثمرات و کالاها به آن برده می‌شد و می‌شود.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یجْی إِلَیهِ ثَمَراتُ کلِّ شَیءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا&#64830;}}
و آنان را از انواع محصولات و ميوه‌ها روزى بخش، باشد كه سپاس‌گزارى كنند.}}<ref>سوره ابراهیم، آیه 27؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۲۶۰.</ref> و خداوند خواسته او را مستجاب کرده، مکه را حرم امنی قرار داد که همه نوع ثمرات و کالاها به آن برده می‌شد و می‌شود.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یجْی إِلَیهِ ثَمَراتُ کلِّ شَیءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا&#64830;}}


آيا ما آنان را در حرم امنى جاى نداديم كه همواره [در همه فصول سال] هر نوع ميوه و محصولى كه رزقى از سوى ماست به سوى آن گردآورى مى‌شود؟}}<ref>سوره قصص، آیه ۵۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص</ref>  
آيا ما آنان را در حرم امنى جاى نداديم كه همواره [در همه فصول سال] هر نوع ميوه و محصولى كه رزقى از سوى ماست به سوى آن گردآورى مى‌شود؟}}<ref>سوره قصص، آیه ۵۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۹۲.</ref>  


خداوند در قرآن دستور داد، مشرکان به [[مسجدالحرام]] نزدیک نشوند.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ&#64830;}}
خداوند در قرآن دستور داد، مشرکان به [[مسجدالحرام]] نزدیک نشوند.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ&#64830;}}


اى اهل ايمان! جز اين نيست كه مشركان پليدند؛ پس نبايد بعد از امسال به مسجدالحرام نزديك شوند؛ و اگر [به سبب قطع رابطه با آنان و تعطيل شدن داد و ستد با ايشان] از بى نوايى و تنگدستى مى ترسيد، خدا اگر بخواهد شما را به زودى از فضل و احسانش بى نياز مى كند؛ يقيناً خدا دانا و حكيم است.}}<ref name=":0">سوره توبه، آیه ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۹۱.</ref>  از عبارت {{قلم رنگ|سبز|&#64831;لا یَقْرَبُوا&#64830;}}{{یادداشت|نزدیک نشوند.}} فهمیده می‌شود که مشرکان حتی از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز، نباید در آنجا جولان بدهند. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند که در صورت حضور نداشتن مشرکان، رونق بازار از بین رفته و باعث زیان اقتصادی شود، خداوند در جواب این نگرانی می‌گوید از راه‌های دیگر آنها را از فضل خویش بهره‌مند می‌کند؛{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ&#64830;}}
اى اهل ايمان! جز اين نيست كه مشركان پليدند؛ پس نبايد بعد از امسال به مسجدالحرام نزديك شوند؛ و اگر [به سبب قطع رابطه با آنان و تعطيل شدن داد و ستد با ايشان] از بى نوايى و تنگدستى مى ترسيد، خدا اگر بخواهد شما را به زودى از فضل و احسانش بى نياز مى كند؛ يقيناً خدا دانا و حكيم است.}}<ref name=":0">سوره توبه، آیه ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۹۱.</ref>  از عبارت {{قلم رنگ|سبز|&#64831;لا یَقْرَبُوا&#64830;}}{{یادداشت|نزدیک نشوند.}} در این آیه، فهمیده می‌شود که مشرکان حتی از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز، نباید در آنجا جولان بدهند. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند که در صورت حضور نداشتن مشرکان، رونق بازار از بین رفته و باعث زیان اقتصادی شود، خداوند در جواب این نگرانی می‌گوید از راه‌های دیگر آنها را از فضل خویش بهره‌مند می‌کند؛{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ&#64830;}}


و اگر [به سبب قطع رابطه با آنان و تعطيل شدن داد و ستد با ايشان] از بى نوايى و تنگدستى مى ترسيد، خدا اگر بخواهد شما را به زودى از فضل و احسانش بى نياز مى كند؛ يقيناً خدا دانا و حكيم است.}}<ref name=":0" /> از این رو، آیه پیش‌گفته، حج را ضمانتی قوی برای استقلال اقتصادی مسلمانان و عدم وابستگی آنها به مشرکان قرار داده است.  
و اگر [به سبب قطع رابطه با آنان و تعطيل شدن داد و ستد با ايشان] از بى نوايى و تنگدستى مى ترسيد، خدا اگر بخواهد شما را به زودى از فضل و احسانش بى نياز مى كند؛ يقيناً خدا دانا و حكيم است.}}<ref name=":0" /> از این رو، آیه پیش‌گفته، حج را ضمانتی قوی برای استقلال اقتصادی مسلمانان و عدم وابستگی آنها به مشرکان قرار داده است.  
خط ۲۴: خط ۲۲:
قرآن، در موسم حج به [[قربانی]] و بخشش گوشت قربانی در میان مردم به ویژه تهیدستان دستور داده است.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ... فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ&#64830;}}
قرآن، در موسم حج به [[قربانی]] و بخشش گوشت قربانی در میان مردم به ویژه تهیدستان دستور داده است.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ... فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ&#64830;}}


شتران قربانى را براى شما از شعاير خدا قرار داديم... و زمانى كه [بى‌جان] به پهلو در افتاده‌اند، از آنها بخوريد و به تهيدستانى كه اهل درخواست كردن نيستند و فقيرانى كه اهل درخواست كردن هستند، بخورانيد اين گونه آنها را براى شما رام و مسخّر كرديم تا سپاس گزارى كنيد.}}<ref>سوره حج، آیه ۳۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۶.</ref> حج و آیین‌های آن بگونه‌ای تنظیم شده است که مسئله تعاون و نیکوکاری را بین مردم تقویت کند.<ref>همکاری‌های اجتماعی در اسلام، ص129،</ref> هدف قربانی در بهره‌مندی مستمندان در احادیث اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.<ref>من لایحضره الفقیه ج2، ص200.</ref>
شتران قربانى را براى شما از شعاير خدا قرار داديم... و زمانى كه [بى‌جان] به پهلو در افتاده‌اند، از آنها بخوريد و به تهيدستانى كه اهل درخواست كردن نيستند و فقيرانى كه اهل درخواست كردن هستند، بخورانيد اين گونه آنها را براى شما رام و مسخّر كرديم تا سپاس گزارى كنيد.}}<ref>سوره حج، آیه ۳۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۶.</ref> حج و آیین‌های آن به گونه‌ای تنظیم شده است که مسئله تعاون و نیکوکاری را بین مردم تقویت کند.<ref>همکاری‌های اجتماعی در اسلام، ص129،</ref> هدف قربانی در بهره‌مندی مستمندان در احادیث اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.<ref>من لایحضره الفقیه ج2، ص200.</ref>


==در روایات==
==در روایات==
روایات مربوط به اقتصاد حج، در باور برخی، به دو دسته تقسیم شده و به دو مفهوم پرداخته‌اند<ref name=":1">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص</ref> که عبارت‌اند از:‌
روایات مربوط به اقتصاد [[حج]]، در باور برخی، به دو دسته تقسیم شده و به دو مفهوم پرداخته‌اند<ref name=":1">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص</ref> که عبارت‌اند از:‌


*'''جایز بودن سود اقتصادی در حج:'''
*'''جایز بودن سود اقتصادی در حج:'''


:بر پایه برخی روایات، فعالیت اقتصادی در حج جایز است.<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص40</ref> این روایات، تفکری که حج را عبادتی عارفانه دانسته که با اقتصاد تناسب ندارد را، رد کرده است.<ref name=":1" /> برخی که اسلام را آمیزه‌ای از تلفیق معاش با معاد دانسته‌اند نیز، نمونه بارز آن را [[مناسک حج]] شمرده‌اند.<ref>بررسی مسائل اجتماعی ایران، ص28.</ref>
:بر پایه برخی روایات، فعالیت اقتصادی در حج جایز است.<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص40</ref> این روایات، تفکری که حج را عبادتی عارفانه دانسته که با اقتصاد تناسب ندارد، رد کرده است.<ref name=":1" /> برخی که اسلام را آمیزه‌ای از تلفیق معاش با معاد دانسته‌اند نیز، نمونه بارز آن را [[مناسک حج]] شمرده‌اند.<ref>بررسی مسائل اجتماعی ایران، ص28.</ref>


*'''بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج:'''
*'''بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج:'''
خط ۳۸: خط ۳۶:


==اقتصاد حج و سیاست==
==اقتصاد حج و سیاست==
اقتصاد اسلامی، علاوه بر پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، پاسخگویی به نیازهای سیاسی را نیز در نظر داشته و بر نگرش اجتماعی ـ اقتصادی تأکید دارد.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۰.</ref> یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج در امت اسلامی با رویکرد سیاسی، [[برائت از مشرکان]] دانسته‌ شده است.<ref name=":2" /> [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار انقلاب اسلامی [[ايران|ایران]]، برائت از مشرکان را اعلام بیزاری از ابرقدرتها و هشدار به غارت اموال و سرمایه‌های کشورهای اسلامی به دست آنان دانسته است.<ref>ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص 31 ـ 29 «بررسی ظرفیت‌های اقتصادی حج ابراهیمی ـ محمدی با رویکرد نظام‌وار (سیستمی) در پرتو بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری»؛ صحیفه حج، ج 1، صص256 و 257.</ref>
اقتصاد اسلامی، علاوه بر پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، پاسخگویی به نیازهای سیاسی را نیز در نظر داشته و بر نگرش اجتماعی ـ اقتصادی تأکید دارد.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۰.</ref> یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج در امت اسلامی با رویکرد سیاسی، [[برائت از مشرکان]] دانسته‌ شده است.<ref name=":2" /> [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار انقلاب اسلامی [[ايران|ایران]]، برائت از مشرکان را اعلام بیزاری از ابرقدرتها و هشدار به چپاول سرمایه‌های کشورهای اسلامی به دست آنان دانسته است.<ref>ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص 31 ـ 29 «بررسی ظرفیت‌های اقتصادی حج ابراهیمی ـ محمدی با رویکرد نظام‌وار (سیستمی) در پرتو بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری»؛ صحیفه حج، ج 1، صص256 و 257.</ref>


به باور برخی، امروزه{{یادداشت|سال ۱۳۹۵ش.}} بسیاری از مشکلات اقتصادی جوامع اسلامی از رابطه حاکمان سرسپرده آن جوامع با ابرقدرت‌ها سرچشمه می‌گیرد، که در صورت برائت و دوری مسلمانان از دشمنان اسلام، زمینه سوء استفاده آنها از منابع مسلمانان از میان می‌رود.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۱.</ref>
به باور برخی، امروزه{{یادداشت|سال ۱۳۹۵ش.}} بسیاری از مشکلات اقتصادی جوامع اسلامی از رابطه حاکمان سرسپرده آن جوامع با ابرقدرت‌ها سرچشمه می‌گیرد، که در صورت برائت و دوری مسلمانان از دشمنان اسلام، زمینه سوء استفاده آنها از منابع مسلمانان از میان می‌رود.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۱.</ref>
خط ۴۵: خط ۴۳:


===رابطه اقتصاد و اخلاق در حج===
===رابطه اقتصاد و اخلاق در حج===
پس از آدام اسمیت، اقتصاددان و فیلسوف اسکاتلندی، به تدریج، با ترویج باورِ «جدایی ارزش از دانش»، اقتصاد از اخلاق فاصله گرفت.<ref name=":4" /> با گذشت زمان،
پس از آدام اسمیت، اقتصاددان و فیلسوف [[اسکاتلند|اسکاتلندی]]، به تدریج، با ترویج باورِ «جدایی ارزش از دانش»، اقتصاد از اخلاق فاصله گرفت.<ref name=":4">ر. ک. فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، شماره 19، «تاریخچه‌ای از علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی»؛ تاریخ عقاید اقتصادی، ص70،</ref> با گذشت زمان، مشخص شد که سازوکار اقتصاد آزاد جدای از اخلاق،{{یادداشت|سازو کار بازار.}} در کنار خوبی‌هایی که دارد، نارسایی‌هایی مانند مالکیت خصوصی<ref>بازار یا نابازار، ص135، اقتصاد بخش عمومی (مالیات‌ها)، ص124</ref> و توزیع درآمد نامطلوب{{یادداشت|شکست بازار.}} نیز دارد. اقتصاد سرمایه‌داری برای مقابله با این شکست، دخالت دولت را پیشنهاد می‌دهد.<ref>اسلام و چالش اقتصادی، ص86.</ref>  
 
اخلاق و اقتصاد رابطه‌ای نزدیکی با هم داشتند؛ ولی پس از آدام اسمیت، به تدریج با ریاضی‌تر شدن علم اقتصاد و ترویج باور «جدایی ارزش از دانش{{یادداشت|واقعیت.}}»، اقتصاد از اخلاق فاصله گرفت؛<ref name=":4">ر. ک. فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، شماره 19، «تاریخچه‌ای از علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی»؛ تاریخ عقاید اقتصادی، ص70،</ref> با گذشت زمان مشخص شد که سازوکار اقتصاد آزاد جدای از اخلاق،{{یادداشت|سازو کار بازار.}} در کنار خوبی‌هایی که دارد، نارسایی‌هایی مانند مالکیت خصوصی،<ref>بازار یا نابازار، ص135، اقتصاد بخش عمومی (مالیات‌ها)، ص124</ref> سودگرایی و توزیع درآمد نامطلوب{{یادداشت|شکست بازار.}} نیز دارد. اقتصاد سرمایه‌داری برای مقابله با این شکست، دخالت دولت را پیشنهاد می‌دهد.<ref>اسلام و چالش اقتصادی، ص86.</ref>


راه حل نظام اقتصاد اسلامی برای این مشکل، اخلاق است که با ایجاد کنترل درونی و اصلاح و ارتقاء مبانی معرفت‌شناختی انسان، تعاریف جدیدی از مفاهیمی مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد،{{یادداشت|رزق.}} سعادت و ثروت ارائه می‌دهد. به این ترتیب، دایره نفع شخصی را گسترش می‌دهد تا منافع اجتماعی نیز از یاد نرود.<ref>فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 26، صص 146 ـ 130. «اخلاق اقتصادی (مبانی بینشی، آموزه‌ها و آثار)»</ref> بر این اساس، اقتصاد اسلامی با توجه کردن به اخلاق در راستای تقویت امت اسلامی گام برمی‌دارد.
راه حل نظام اقتصاد اسلامی برای این مشکل، اخلاق است، که با ایجاد کنترل درونی و اصلاح و ارتقاء مبانی معرفت‌شناختی انسان، تعاریف جدیدی از مفاهیمی مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد،{{یادداشت|رزق.}} سعادت و ثروت ارائه می‌دهد. به این ترتیب، دایره نفع شخصی را گسترش می‌دهد تا منافع اجتماعی نیز از یاد نرود.<ref>فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 26، صص 146 ـ 130. «اخلاق اقتصادی (مبانی بینشی، آموزه‌ها و آثار)»</ref>  


حج یکی از مناسک دینی است که در عین برخورداری از ابعاد اقتصادی، جهات اخلاقی پررنگ و گسترده‌ای دارد.<ref>برای نمونه ر.ک. صهبای حج؛ اسرار عرفانی حج؛ نمادها و رمزواره‌های حج؛ حج برنامه تکامل.</ref> در حج، برخلاف اقتصاد لیبرالیستی که اقتصاد را از اخلاق جدا می‌داند، نگاه تک‌ساحتی به انسان، وجود ندارد و لذت در لذت مادی منحصر نمی‌شود؛ بلکه در ذیل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت، لذت معنوی و ابعاد روحانی وجود انسان خود را نشان می‌دهد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص</ref>  
حج یکی از مناسک دینی است که در عین برخورداری از ابعاد اقتصادی، جهات اخلاقی پررنگ و گسترده‌ای دارد.<ref>برای نمونه ر.ک. صهبای حج؛ اسرار عرفانی حج؛ نمادها و رمزواره‌های حج؛ حج برنامه تکامل.</ref> در حج، برخلاف اقتصاد لیبرالیستی که اقتصاد را از اخلاق جدا می‌داند، نگاه تک‌ساحتی به انسان، وجود ندارد و لذت در لذت مادی منحصر نمی‌شود؛ بلکه در ذیل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت و لذت معنوی قرار می‌گیرد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص</ref>  


===ابعاد اخلاقی حج با رویکرد اقتصادی===
===ابعاد اخلاقی حج با رویکرد اقتصادی===
خط ۵۷: خط ۵۳:


====ارتقای عقلانیت اقتصادی====
====ارتقای عقلانیت اقتصادی====
عقلانیتی که هژمونی سرمایه معرفی می‌کند، عقلانیت حسابگرانه و ابزاری است، که رشد جامعه را تنها در ابعاد مادی انسان قرار می‌دهد.<ref>تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق، ص84</ref> در حالی که اسلام، با مبانی انسان‌شناختی خود، انسان را به عقلانیتی فراتر فرا می‌خواند، که آثار آن در پهنه‌های اقتصادی و اجتماعی، از جمله توسعه پایدار آشکار می‌کند. حج که جلوه‌ای از شکوه تمدن اسلامی و تبلور جهان‌بینی توحیدی است، با توجه به ابعاد تربیتی، اخلاقی و عرفانی‌اش، نقش بسیاری در گذر از عقلانیت ابزاری به عقلانیت ابراری دارد. بروز و شیوع این نوع عقلانیت، در سالم‌سازی رفتار و فضای اقتصادی و در نتیجه توسعه پایدار مؤثر است.<ref>ر. ک. مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، ص 538 ـ 517، «تأثیر حج ابراهیمی بر رفتار عاملان اقتصادی برای تأمین توسعه پایدار؛ تحلیلی براساس رشد فراگیری با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا»،</ref>
عقلانیتی که هژمونی سرمایه معرفی می‌کند، عقلانیت حسابگرانه و ابزاری است، که رشد جامعه را تنها در ابعاد مادی انسان قرار می‌دهد.<ref>تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق، ص84</ref> در حالی که اسلام، انسان را به عقلانیتی فراتر فرا می‌خواند، که آثار آن در پهنه‌های اقتصادی و اجتماعی، از جمله توسعه پایدار آشکار می‌شود. حج که جلوه‌ای از شکوه تمدن اسلامی و تبلور جهان‌بینی توحیدی است، با توجه به ابعاد تربیتی، اخلاقی و عرفانی‌اش، نقش بسیاری در گذر از عقلانیت ابزاری به عقلانیت ابراری دارد. بروز و شیوع این نوع عقلانیت، در سالم‌سازی رفتار و فضای اقتصادی و در نتیجه توسعه پایدار مؤثر است.<ref>ر. ک. مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، ص 538 ـ 517، «تأثیر حج ابراهیمی بر رفتار عاملان اقتصادی برای تأمین توسعه پایدار؛ تحلیلی براساس رشد فراگیری با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا»،</ref>


====تقویت اعتماد اجتماعی====
====تقویت اعتماد اجتماعی====
«اعتماد» یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های سرمایه اجتماعی است که بستر مناسبی برای توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. اسلام با سفارش به راست‌گویی، امانت‌داری و دستورهایی درباره آداب معامله‌ها، مانند نهی از کم‌فروشی، نظامی را ترسیم می‌کند که در آن کنش‌های جمعی با آسانی بیشتری صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقویت می‌کند. این اعتماد می‌تواند با اثرگذاری بر کارایی بازار، دولت، کاهش فقر، توسعه مالی و سرانجام رشد اقتصادی، بسترهای مناسب توسعه اقتصادی را در جامعه فراهم کند.<ref>ر. ک. فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 31، پاییز 1387، صص 68 ـ 37 «فرهنگ اعتمادساز در اندیشه دینی و نقش آن در توسعه اقتصادی»</ref>
اعتماد، یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های سرمایه اجتماعی است که بستر مناسبی برای توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. اسلام با سفارش به راست‌گویی، امانت‌داری و دستورهایی درباره آداب معامله‌ها، مانند نهی از کم‌فروشی، نظامی را ترسیم می‌کند که در آن کنش‌های جمعی با آسانی بیشتری صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقویت می‌کند. این اعتماد، می‌تواند با اثرگذاری بر کارایی بازار، دولت، کاهش فقر، توسعه مالی و سرانجام رشد اقتصادی، بسترهای مناسب توسعه اقتصادی را در جامعه فراهم کند.<ref>ر. ک. فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 31، پاییز 1387، صص 68 ـ 37 «فرهنگ اعتمادساز در اندیشه دینی و نقش آن در توسعه اقتصادی»</ref>


حج با ایجاد یکسانی در مناسک، رفتار و پوشش سعی می‌کند تشابهات بین افراد را افزایش دهد و زمینه‌های ارتباطی را افزایش دهد. با افزایش زمینه‌های ارتباطی، زمینه‌های سوءتفاهم کاهش می‌یابد و در مقابل همدلی و احساس همدردی افزایش می‌یابد. در این فضای تعاملی ارتباطی، نگاه مثبت افراد و در نتیجه اعتماد بین آنها افزایش می‌یابد. در مناسک حج زمینه‌های سلب اعتماد از بین می‌رود، برای نمونه یکی از محرمات احرام جدال و ناسزا گفتن است که سبب تیرگی روابط اجتماعی و از بین رفتن اعتماد می‌شود؛ بنابراین از یک طرف به‌طور کلی کارکردهای اخلاقی حج، تقید و دینداری مردم را بیشتر می‌کند و به‌طور عمومی سبب ارتقاء فضائل اخلاقی‌ای مانند راستگویی و احترام به دیگران می‌شود که در ارتقای اعتماد عمومی بسیار مؤثر است. از طرف دیگر همدلی و همراهی حاصل از ابعاد اجتماعی حج سبب ارتقاء همبستگی اجتماعی است که یکی از آثار آن تقویت اعتماد بین اعضای جامعه است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۴.</ref>
حج با ایجاد یکسانی در [[مناسک حج|مناسک]]، رفتار و پوشش سعی می‌کند تشابهات بین افراد را افزوده و زمینه‌های ارتباطی را افزایش دهد. با افزایش زمینه‌های ارتباطی، زمینه‌های سوءتفاهم کاهش می‌یابد و در مقابل، همدلی و احساس همدردی افزایش می‌یابد. در این فضای تعاملی ارتباطی، نگاه مثبت افراد و در نتیجه اعتماد بین آنها افزایش می‌یابد. در مناسک حج، زمینه‌های سلب اعتماد از بین می‌رود، برای نمونه یکی از محرمات [[احرام]] [[جدال]] و ناسزا گفتن است که سبب تیرگی روابط اجتماعی و از بین رفتن اعتماد می‌شود؛ بنابراین، از یک طرف کارکردهای اخلاقی حج، دینداری مردم را بیشتر کرده و سبب ارتقاء راستگویی و احترام به دیگران می‌شود، که در ارتقای اعتماد عمومی مؤثر است. از طرف دیگر، همدلی و همراهی حاصل از ابعاد اجتماعی حج سبب ارتقاء همبستگی اجتماعی است که یکی از آثار آن تقویت اعتماد بین اعضای جامعه است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۴.</ref>


====توجه به منافع عمومی====
====توجه به منافع عمومی====
یکی از چالش‌های مهم اقتصاد فردگرای لیبرالیستی که بر بازار آزاد مبتنی است، از بین رفتن منافع عمومی در سایه منافع شخصی است. اسلام ضمن احترام به مالکیت شخصی به منافع جمعی بسیار توجه و نظام ارتباطات اجتماعی را مبتنی بر اصول اخلاقی طراحی می‌کند، تا افراد جامعه نگاه و اهدافشان به سود شخصی معطوف نباشد. به عبارت دیگر حب ذات به صورت امر طبیعی حقیقی در تمام ابعاد زندگی بشر وجود دارد؛<ref>فلسفتنا، ص36.</ref> ولی تمرکز بر سود و منافع شخصی، مانع از تحقق اهداف اجتماعی می‌شود. در این بین بهترین راه برای ایجاد رقابت و ارتباط صحیح بین نیروهای بازار، ضوابط اخلاقی است.<ref>ر. ک. اسلام و چالش اقتصادی، ص340.</ref>
یکی از چالش‌های مهم اقتصاد فردگرای لیبرالیستی، که بر بازار آزاد مبتنی است، از بین رفتن منافع عمومی در سایه منافع شخصی است. اسلام، ضمن احترام به مالکیت شخصی، به منافع جمعی بسیار توجه و نظام ارتباطات اجتماعی را مبتنی بر اصول اخلاقی طراحی می‌کند، تا افراد جامعه نگاه و اهدافشان به سود شخصی معطوف نباشد. به عبارت دیگر، حب ذات به صورت امر طبیعی حقیقی در تمام ابعاد زندگی بشر وجود دارد؛<ref>فلسفتنا، ص36.</ref> ولی تمرکز بر سود و منافع شخصی، مانع از تحقق اهداف اجتماعی می‌شود. در این بین بهترین راه، برای ایجاد رقابت و ارتباط صحیح بین نیروهای بازار، ضوابط اخلاقی است.<ref>ر. ک. اسلام و چالش اقتصادی، ص340.</ref>


شیوه برگزاری حج بر طبق زندگی طبقات پایین جامعه است تا زائران ضمن خارج شدن از امتیازطلبی و روح تبعیض، مشکلات طبقه پایین جامعه را تجربه و با آن زندگی کنند.<ref>ر. ک. ص 88 ـ 87، 1391. «ارزیابی عوامل سیاسی انسجام‌بخش میان مسلمین در موسم حج»</ref> زائران خانه خدا در فضای معنوی حج نوعی از روابط اجتماعی را تجربه می‌کنند که ناقض ساختار معمول زندگی دنیوی است و با خصایص برابرگرایانه‌ای که دارد تجربه‌ای وحدت‌بخش را به زائران ارائه می‌دهد.<ref>ر. ک. حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام، ص134، «حج ایرانی: وحدت و تنش گفتمان‌های رقیب»، مهرداد عربستانی، ص134</ref> تحقق عدالت اجتماعی را در حج می‌توان در ذبح‌هایی دانست که هر کدام از حج‌گزاران، طبق دستور شرع به‌عنوان قربانی یا کفاره ذبح می‌کنند و در راهی که معین شده است به مصرف می‌رسانند.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡبَآئِسَ ٱلۡفَقِيرَ&#64830;}}
شیوه برگزاری حج، بر طبق زندگی طبقات پایین جامعه است تا زائران ضمن خارج شدن از امتیازطلبی و روح تبعیض، مشکلات طبقه پایین جامعه را تجربه کنند.<ref>ر. ک. ص 88 ـ 87، 1391. «ارزیابی عوامل سیاسی انسجام‌بخش میان مسلمین در موسم حج»</ref> زائران خانه خدا در فضای معنوی حج، نوعی از روابط اجتماعی را تجربه می‌کنند که ناقض ساختار معمول زندگی دنیوی است و با خصایص برابرگرایانه‌ای که دارد تجربه‌ای وحدت‌بخش را به زائران ارائه می‌دهد.<ref>ر. ک. حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام، ص134، «حج ایرانی: وحدت و تنش گفتمان‌های رقیب»، مهرداد عربستانی، ص134</ref> تحقق عدالت اجتماعی را در حج می‌توان در ذبح‌هایی دانست که هر کدام از حج‌گزاران، طبق دستور شرع به‌عنوان [[قربانی]] یا کفاره ذبح می‌کنند و در راهی که معین شده است به مصرف می‌رسانند.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|&#64831;فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡبَآئِسَ ٱلۡفَقِيرَ&#64830;}}


  [چون قربانى كرديد] از آن بخوريد و تهيدست را نيز اطعام كنيد!}}<ref>سوره حج، آیه ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref>
  [چون قربانى كرديد] از آن بخوريد و تهيدست را نيز اطعام كنيد!}}<ref>سوره حج، آیه ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref>
خط ۹۹: خط ۹۵:
درباره بررسی ابعاد اقتصادی حج، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت نگرفته است. تنها برخی از آثار به‌صورت اجمالی به بحث از جنبه‌های اقتصادی حج پرداخته‌اند که عبارتند از:
درباره بررسی ابعاد اقتصادی حج، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت نگرفته است. تنها برخی از آثار به‌صورت اجمالی به بحث از جنبه‌های اقتصادی حج پرداخته‌اند که عبارتند از:


* محمد امامی، به برخی از منافع اقتصادی حج، از جمله ایجاد گشایش در زندگی مستمندان [[حجاز]]، افزایش پرداخت خمس و زکات و رونق کسب و کار در شهرهای حجاز اشاره می‌کند.<ref>فلسفه و آثار حج، ص116-119.</ref>
*محمد امامی، به برخی از منافع اقتصادی حج، از جمله ایجاد گشایش در زندگی مستمندان [[حجاز]]، افزایش پرداخت خمس و زکات و رونق کسب و کار در شهرهای حجاز اشاره می‌کند.<ref>فلسفه و آثار حج، ص116-119.</ref>
* حسینی ادیانی، از تأثیر حج بر تقویت پایه اقتصادی کشورهای اسلامی یاد می‌کند و ظرفیت شکل‌گیری بازار مشترک اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهد.<ref>حج مقبول، ص55.</ref>
*حسینی ادیانی، از تأثیر حج بر تقویت پایه اقتصادی کشورهای اسلامی یاد می‌کند و ظرفیت شکل‌گیری بازار مشترک اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهد.<ref>حج مقبول، ص55.</ref>
* محمد اکبر محقق، بر پایه آیات و روایات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادی حج و عمره سخن گفته است.<ref>حج گنجینه اسرار، ص123-129.</ref>
*محمد اکبر محقق، بر پایه آیات و روایات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادی حج و عمره سخن گفته است.<ref>حج گنجینه اسرار، ص123-129.</ref>
* محمدتقی رهبر، بر پایه آیات و روایات، ابعاد اقتصادی حج را بیان کرده وسپس تعامل ابعاد اقتصادی و اخلاقی حج را برشمرده و در ادامه، آثار اقتصادی را بیان کرده است.<ref>ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص208-232.</ref> او در جای دیگر با نیم نگاهی به مباحث جهانی شدن، ابعاد اقتصادی حج را بررسی کرده است.<ref>میقات حج، پاییز 1380, شماره 37، «مروری بر بعد اقتصادی حج»</ref>
*محمدتقی رهبر، بر پایه آیات و روایات، ابعاد اقتصادی حج را بیان کرده وسپس تعامل ابعاد اقتصادی و اخلاقی حج را برشمرده و در ادامه، آثار اقتصادی را بیان کرده است.<ref>ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص208-232.</ref> او در جای دیگر با نیم نگاهی به مباحث جهانی شدن، ابعاد اقتصادی حج را بررسی کرده است.<ref>میقات حج، پاییز 1380, شماره 37، «مروری بر بعد اقتصادی حج»</ref>
* پژوهشکده حج و زیارت، در سال ۱۳۹۱ش. اقدام به برگزاری همایش بین‌المللی «حج و اقتصاد» کرد و مجموعه مقالات این همایش به چاپ رسید که شامل مقالات متعددی در پنج محور اصلی همایش از جمله، کلیات، مباحث فقهی حج، مباحث اقتصاد خرد حج و مباحث اقتصاد کلان حج است.<ref>نک: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد</ref>
*پژوهشکده حج و زیارت، در سال ۱۳۹۱ش. اقدام به برگزاری همایش بین‌المللی «حج و اقتصاد» کرد و مجموعه مقالات این همایش به چاپ رسید که شامل مقالات متعددی در پنج محور اصلی همایش از جمله، کلیات، مباحث فقهی حج، مباحث اقتصاد خرد حج و مباحث اقتصاد کلان حج است.<ref>نک: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد</ref>
* ترنر،{{یادداشت|Turner}} ضمن تمایز گذاردن بین سفر حج و سفرهای توریستی که به قصد لذت برگزار می‌شود، به بررسی تأثیر حج بر رشد اقتصادی عربستان پرداخته است و تأثیر حج بر رونق اقتصاد عربستان را نشان داده است.<ref>History of Religions, No. 3, p.12, "The Centre Out There: The Pilgrim's Goal"</ref>  
*ترنر،{{یادداشت|Turner}} ضمن تمایز گذاردن بین سفر حج و سفرهای توریستی که به قصد لذت برگزار می‌شود، به بررسی تأثیر حج بر رشد اقتصادی عربستان پرداخته است و تأثیر حج بر رونق اقتصاد عربستان را نشان داده است.<ref>History of Religions, No. 3, p.12, "The Centre Out There: The Pilgrim's Goal"</ref>
* «کوهن»{{یادداشت|Cohen}} نیز در مطالعه خود، حج را علاوه بر انجام مناسک واجب، به‌عنوان شکلی از گردشگری در نظر گرفته و به بررسی نقش حج بر رشد اقتصادی کشور عربستان پرداخته است. این مطالعه، براساس مطالعه «رابینسون»<ref>Geographical Review, vol.62, No. 4,"The Recreation Geography of South Asia"</ref> است، که در آن گردشگران در کشورهایی مانند [[هند]] و آسیای جنوبی منابع درآمدی برای رشد این کشورها بوده‌اند. کوهن نیز همچون «نونز»<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism Nunez. "Touristic Studies in Anthropological Perspectives"</ref> [[مکه]] را به‌عنوان مقصد گردشگری بی‌همتایی در طول عصرهای گوناگون معرفی کرده است. از دید کوهن، حج مانند سفری توریستی است که در آن زائران همانند گردشگران، سفری ارادی و موقتی انجام می‌دهند و هدف‌شان کسب مطلوبیت است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که حج مانند توریسم، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی می‌شود.<ref>Cohen, Erik. (1979). "A Phenomenology of Tourist Experiences". Sociology NO.13، P.179 ـ 201</ref>
*«کوهن»{{یادداشت|Cohen}} نیز در مطالعه خود، حج را علاوه بر انجام مناسک واجب، به‌عنوان شکلی از گردشگری در نظر گرفته و به بررسی نقش حج بر رشد اقتصادی کشور عربستان پرداخته است. این مطالعه، براساس مطالعه «رابینسون»<ref>Geographical Review, vol.62, No. 4,"The Recreation Geography of South Asia"</ref> است، که در آن گردشگران در کشورهایی مانند [[هند]] و آسیای جنوبی منابع درآمدی برای رشد این کشورها بوده‌اند. کوهن نیز همچون «نونز»<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism Nunez. "Touristic Studies in Anthropological Perspectives"</ref> [[مکه]] را به‌عنوان مقصد گردشگری بی‌همتایی در طول عصرهای گوناگون معرفی کرده است. از دید کوهن، حج مانند سفری توریستی است که در آن زائران همانند گردشگران، سفری ارادی و موقتی انجام می‌دهند و هدف‌شان کسب مطلوبیت است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که حج مانند توریسم، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی می‌شود.<ref>Cohen, Erik. (1979). "A Phenomenology of Tourist Experiences". Sociology NO.13، P.179 ـ 201</ref>
* «سردار»{{یادداشت|Sardar}} در مطالعه خود با عنوان «ابعاد روحانی و جسمانی حج» اظهار می‌دارد که تجربه غیرمادی و روحانی سفر حج، عاملی برای کم‌رنگ شدن سختی مناسک حج است. او لذت واقعی این سفر را، حضور در فضای معنوی و آرامش بخش مکان‌های مقدس می‌داند.<ref>Hajj Studies, Vol. 1, pp. 27 ـ 37"The Spiritual and Physical Dimensions of the Hajj: A Systems Overview"</ref>
*«سردار»{{یادداشت|Sardar}} در مطالعه خود با عنوان «ابعاد روحانی و جسمانی حج» اظهار می‌دارد که تجربه غیرمادی و روحانی سفر حج، عاملی برای کم‌رنگ شدن سختی مناسک حج است. او لذت واقعی این سفر را، حضور در فضای معنوی و آرامش بخش مکان‌های مقدس می‌داند.<ref>Hajj Studies, Vol. 1, pp. 27 ـ 37"The Spiritual and Physical Dimensions of the Hajj: A Systems Overview"</ref>
* به باور «سوئیفت»،<ref>Capital, Savings and Credit in Peasant Societies, "Capital, Saving and Credit in a Malay Peasant Economy”</ref> «گوسلینگ»،<ref>Annals, Association of American Geographers 50، p.322 "Moslem Law, Custom and Usage as Reflected in the Agricultural Economy of Malaya"</ref> «نش»،<ref>Far Eastern Economic Review, pp. 32 ـ 36, "Pilgrims Progress, Asian Style"</ref> «برکس»،<ref>Geography.NO. 62 ,P. 215 ـ 17. , (1977)."Overland Pilgrimage from West Africa to Mecca: Anachronism or Fashion?"</ref> «لانگ»<ref>The Hajj Today: A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage</ref> و «اسماعیل»<ref>"Hajj Movements from the Islamic Countries"</ref> بیشتر حج‌گزاران افرادی فقیر و ساکن مناطق روستایی هستند که بدون توجه به شرط استطاعت، برای پرداخت مخارج حج مجبوراند تا بخش بیشتری از درآمد خود را پس‌انداز یا هزینه این سفر را با قرض‌های سنگین پرداخت کنند.  
*به باور «سوئیفت»،<ref>Capital, Savings and Credit in Peasant Societies, "Capital, Saving and Credit in a Malay Peasant Economy”</ref> «گوسلینگ»،<ref>Annals, Association of American Geographers 50، p.322 "Moslem Law, Custom and Usage as Reflected in the Agricultural Economy of Malaya"</ref> «نش»،<ref>Far Eastern Economic Review, pp. 32 ـ 36, "Pilgrims Progress, Asian Style"</ref> «برکس»،<ref>Geography.NO. 62 ,P. 215 ـ 17. , (1977)."Overland Pilgrimage from West Africa to Mecca: Anachronism or Fashion?"</ref> «لانگ»<ref>The Hajj Today: A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage</ref> و «اسماعیل»<ref>"Hajj Movements from the Islamic Countries"</ref> بیشتر حج‌گزاران افرادی فقیر و ساکن مناطق روستایی هستند که بدون توجه به شرط استطاعت، برای پرداخت مخارج حج مجبوراند تا بخش بیشتری از درآمد خود را پس‌انداز یا هزینه این سفر را با قرض‌های سنگین پرداخت کنند.
* به باور «لکارد»<ref>Sarawak Research and Theory, Studies in Third World Societies, "Malay Social Structure in a Sarawak Town During the Late Nineteenth Century"</ref> و «بیلرجی‌آر»<ref>"Social and Economic Organisation in Rural Malay Society". Ph.D. Thesis, Cornell University, University Microfilms Int</ref> است، بیشتر حج‌گزاران، از قشر ثروتمند جامعه هستند که برای تأمین هزینه حج مشکلی ندارند و به عبارت دیگر، پرداخت هزینه این سفر، تأثیر چندانی بر زندگی فردی این اشخاص ندارد.  
*به باور «لکارد»<ref>Sarawak Research and Theory, Studies in Third World Societies, "Malay Social Structure in a Sarawak Town During the Late Nineteenth Century"</ref> و «بیلرجی‌آر»<ref>"Social and Economic Organisation in Rural Malay Society". Ph.D. Thesis, Cornell University, University Microfilms Int</ref> است، بیشتر حج‌گزاران، از قشر ثروتمند جامعه هستند که برای تأمین هزینه حج مشکلی ندارند و به عبارت دیگر، پرداخت هزینه این سفر، تأثیر چندانی بر زندگی فردی این اشخاص ندارد.
* «گرابون»،<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, pp. 17 ـ 31، "Tourism: The Sacred Journey"</ref> و «اوان هاد»<ref>Hajj Studies,, Vol. 1، pp. 73 ـ 83"Modern Concept of Hajj Management: The Experience of Malaysia"</ref> بر این باوراند که حج‌گزاران از دو قشر فقیر و غنی جامعه هستند؛ ولی هیچ نسبت آماری برای این ترکیب ارائه نمی‌دهند. به باور برخی، این دیدگاه با توجه به نزدیکی آن به واقعیت، کمتر مورد نقد قرار گرفته است.
*«گرابون»،<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, pp. 17 ـ 31، "Tourism: The Sacred Journey"</ref> و «اوان هاد»<ref>Hajj Studies,, Vol. 1، pp. 73 ـ 83"Modern Concept of Hajj Management: The Experience of Malaysia"</ref> بر این باوراند که حج‌گزاران از دو قشر فقیر و غنی جامعه هستند؛ ولی هیچ نسبت آماری برای این ترکیب ارائه نمی‌دهند. به باور برخی، این دیدگاه با توجه به نزدیکی آن به واقعیت، کمتر مورد نقد قرار گرفته است.
* «خدیر»{{یادداشت|Kadir}} به بررسی بعد اقتصادی حج بر زندگی کشاورزان کشور [[مالزی]] پرداخته است. براساس این مطالعه، بسیاری از حج‌گزاران مالزی کشاورز هستند. بررسی سیر تاریخی سفر حج در کشور مالزی، نشان داد که هزینه‌های سفرحج با توجه به شرایط تورمی و تغییر وسایل حمل و نقل از کشتی به هواپیما، سبب افزایش میزان سرمایه خارج شده از بخش کشاورزی مالزی شده و این عامل به نوبه خود، تأثیر منفی بر بخش کشاورزی این کشور داشته است؛ ولی این فرضیه که سفر حج سبب فقر کشاورزان شده باشد، تأیید نشده است.<ref>Contemporary Southeast Asia, Vol. 4، No. 1 (June 1982)، pp. 58 ـ 75."Economic Implications of Moslem Pilgrimage from Malaysia"</ref>
*«خدیر»{{یادداشت|Kadir}} به بررسی بعد اقتصادی حج بر زندگی کشاورزان کشور [[مالزی]] پرداخته است. براساس این مطالعه، بسیاری از حج‌گزاران مالزی کشاورز هستند. بررسی سیر تاریخی سفر حج در کشور مالزی، نشان داد که هزینه‌های سفرحج با توجه به شرایط تورمی و تغییر وسایل حمل و نقل از کشتی به هواپیما، سبب افزایش میزان سرمایه خارج شده از بخش کشاورزی مالزی شده و این عامل به نوبه خود، تأثیر منفی بر بخش کشاورزی این کشور داشته است؛ ولی این فرضیه که سفر حج سبب فقر کشاورزان شده باشد، تأیید نشده است.<ref>Contemporary Southeast Asia, Vol. 4، No. 1 (June 1982)، pp. 58 ـ 75."Economic Implications of Moslem Pilgrimage from Malaysia"</ref>
* «تانگبان»{{یادداشت|Tangban}} در پژوهشی، به بررسی تأثیر حج بر اقتصاد [[نیجریه]] پرداخته و ابعاد اقتصادی گوناگون مثبت و منفی حج بر اقتصاد نیجریه را بررسی کرده است. براین اساس، وجه پرداختی به دولت [[عربستان]] سعودی برای صدور ویزا، کمک هزینه سفر اهدایی به زائران و بودجه سالیانه پرداختی به هیئت حج به عنوان تأثیر اقتصادی منفی حج بر اقتصاد نیجریه تلقی شده است؛ ولی از سویی، حج آثار مثبتی بر اقتصاد نیجریه داشته است؛ زیرا حج به‌عنوان یک محرک، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی معینی در مدت مشخصی از سال می‌شود؛ و بخش‌های حمل و نقل زمینی و دریایی، صنایع غذایی، صنایع نساجی و صنایع داروسازی نیجریه در زمان حج رونق می‌گیرند. اگر چه براساس یافته‌های این تحقیق، تأثیرهای منفی حج بیشتر از تأثیرهای مثبت آن بر اقتصاد نیجریه است.<ref>Journal of Religion in Africa, Vol. 21، Fasc. 3 (Aug. ، 1991)، pp. 241 ـ 255."The Hajj and the Nigerian Economy 1960 ـ 1981"</ref>
*«تانگبان»{{یادداشت|Tangban}} در پژوهشی، به بررسی تأثیر حج بر اقتصاد [[نیجریه]] پرداخته و ابعاد اقتصادی گوناگون مثبت و منفی حج بر اقتصاد نیجریه را بررسی کرده است. براین اساس، وجه پرداختی به دولت [[عربستان]] سعودی برای صدور ویزا، کمک هزینه سفر اهدایی به زائران و بودجه سالیانه پرداختی به هیئت حج به عنوان تأثیر اقتصادی منفی حج بر اقتصاد نیجریه تلقی شده است؛ ولی از سویی، حج آثار مثبتی بر اقتصاد نیجریه داشته است؛ زیرا حج به‌عنوان یک محرک، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی معینی در مدت مشخصی از سال می‌شود؛ و بخش‌های حمل و نقل زمینی و دریایی، صنایع غذایی، صنایع نساجی و صنایع داروسازی نیجریه در زمان حج رونق می‌گیرند. اگر چه براساس یافته‌های این تحقیق، تأثیرهای منفی حج بیشتر از تأثیرهای مثبت آن بر اقتصاد نیجریه است.<ref>Journal of Religion in Africa, Vol. 21، Fasc. 3 (Aug. ، 1991)، pp. 241 ـ 255."The Hajj and the Nigerian Economy 1960 ـ 1981"</ref>


==پانویس==
==پانویس==

نسخهٔ ‏۳ فوریهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۵:۲۱

ابعاد وکارکردهای اقتصادی حج

در قرآن

بر پایه آیه ﴿وَأَذِّن فِي ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ يَأۡتُوكَ رِجَالٗا... لِّيَشۡهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمۡ﴾ [یادداشت ۱][۱] و تفسیر معصومان(ع)، منافع حج شامل سودهای مادی و معنوی می‌شود.[۲] ابن عباس در تفسیر آیه پیش‌گفته، سود آخرتی حج را، خشنودی خداوند و سود دنیایی آن را، منافعی دانسته که مردم از گوشت قربانی و تجارت به‌دست می‌آورند. سید محمدحسین طباطبایی، عالم شیعی نیز، وجود منافع مادی و معنوی برای حج را پذیرفته است و مهم‌ترین نتیجه دنیوی حج را تقویت روح همگرایی و اتحاد و تعاون در میان مسلمانان دانسته است.[۳]

آیه ﴿لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡ﴾[یادداشت ۲][۴] بر این نکته دلالت دارد که در حج ضمن انجام عبادت و ذکر خدا و کسب تقوی، مانعی نیست که مردم از منافع اقتصادی و معیشتی نیز بهره ببرند. مفسران از این آیه اجازه کسب و تجارت در سفر حج را برداشت کرده‌اند.[۵]

بر پایه قرآن، مسئله معیشت و اقتصاد در حج، از آغاز پایه‌گذاری مکه به‌دست حضرت ابراهیم(ع) مطرح شده است؛ زیرا او از خدا خواست از انواع محصولات و میوه‌ها روزی مردم این شهر کند[یادداشت ۳][۶] و خداوند خواسته او را مستجاب کرده، مکه را حرم امنی قرار داد که همه نوع ثمرات و کالاها به آن برده می‌شد و می‌شود.[یادداشت ۴][۷]

خداوند در قرآن دستور داد، مشرکان به مسجدالحرام نزدیک نشوند.[یادداشت ۵][۸] از عبارت ﴿لا یَقْرَبُوا﴾[یادداشت ۶] در این آیه، فهمیده می‌شود که مشرکان حتی از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز، نباید در آنجا جولان بدهند. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند که در صورت حضور نداشتن مشرکان، رونق بازار از بین رفته و باعث زیان اقتصادی شود، خداوند در جواب این نگرانی می‌گوید از راه‌های دیگر آنها را از فضل خویش بهره‌مند می‌کند؛[یادداشت ۷][۸] از این رو، آیه پیش‌گفته، حج را ضمانتی قوی برای استقلال اقتصادی مسلمانان و عدم وابستگی آنها به مشرکان قرار داده است.

قرآن، در موسم حج به قربانی و بخشش گوشت قربانی در میان مردم به ویژه تهیدستان دستور داده است.[یادداشت ۸][۹] حج و آیین‌های آن به گونه‌ای تنظیم شده است که مسئله تعاون و نیکوکاری را بین مردم تقویت کند.[۱۰] هدف قربانی در بهره‌مندی مستمندان در احادیث اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.[۱۱]

در روایات

روایات مربوط به اقتصاد حج، در باور برخی، به دو دسته تقسیم شده و به دو مفهوم پرداخته‌اند[۱۲] که عبارت‌اند از:‌

  • جایز بودن سود اقتصادی در حج:
بر پایه برخی روایات، فعالیت اقتصادی در حج جایز است.[۱۳] این روایات، تفکری که حج را عبادتی عارفانه دانسته که با اقتصاد تناسب ندارد، رد کرده است.[۱۲] برخی که اسلام را آمیزه‌ای از تلفیق معاش با معاد دانسته‌اند نیز، نمونه بارز آن را مناسک حج شمرده‌اند.[۱۴]
  • بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج:
در روایتی، حضرت محمد(ص)، کسی را که خواهان دنیا و آخرت است، سفارش به آهنگ کعبه کرده[۱۵] و در روایتی دیگر، ادای حج را مایه بی‌نیازی دانسته است.[۱۶] در روایاتی از امامان(ع) نیز، به تأثیر حج در افزایش روزی،[۱۷] و جلوگیری از فقیر شدن[۱۸] اشاره شده و ترک حج با وجود استطاعت مالی، علت تنگدستی و فقر دانسته شده است. در حدیثی از امام صادق(ع)، تجارت و بهره‌گیری از منافع مادی آن، یکی از هدف‌های حج شمرده شده است.[۱۹] تأکید روایات بر خرید سوغاتی نیز، بر ابعاد اقتصادی حج دلالت دارد.[۲۰]

اقتصاد حج و سیاست

اقتصاد اسلامی، علاوه بر پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، پاسخگویی به نیازهای سیاسی را نیز در نظر داشته و بر نگرش اجتماعی ـ اقتصادی تأکید دارد.[۲۱] یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج در امت اسلامی با رویکرد سیاسی، برائت از مشرکان دانسته‌ شده است.[۲۱] سید روح‌الله خمینی، بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، برائت از مشرکان را اعلام بیزاری از ابرقدرتها و هشدار به چپاول سرمایه‌های کشورهای اسلامی به دست آنان دانسته است.[۲۲]

به باور برخی، امروزه[یادداشت ۹] بسیاری از مشکلات اقتصادی جوامع اسلامی از رابطه حاکمان سرسپرده آن جوامع با ابرقدرت‌ها سرچشمه می‌گیرد، که در صورت برائت و دوری مسلمانان از دشمنان اسلام، زمینه سوء استفاده آنها از منابع مسلمانان از میان می‌رود.[۲۳]

اقتصاد حج و اخلاق

رابطه اقتصاد و اخلاق در حج

پس از آدام اسمیت، اقتصاددان و فیلسوف اسکاتلندی، به تدریج، با ترویج باورِ «جدایی ارزش از دانش»، اقتصاد از اخلاق فاصله گرفت.[۲۴] با گذشت زمان، مشخص شد که سازوکار اقتصاد آزاد جدای از اخلاق،[یادداشت ۱۰] در کنار خوبی‌هایی که دارد، نارسایی‌هایی مانند مالکیت خصوصی[۲۵] و توزیع درآمد نامطلوب[یادداشت ۱۱] نیز دارد. اقتصاد سرمایه‌داری برای مقابله با این شکست، دخالت دولت را پیشنهاد می‌دهد.[۲۶]

راه حل نظام اقتصاد اسلامی برای این مشکل، اخلاق است، که با ایجاد کنترل درونی و اصلاح و ارتقاء مبانی معرفت‌شناختی انسان، تعاریف جدیدی از مفاهیمی مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد،[یادداشت ۱۲] سعادت و ثروت ارائه می‌دهد. به این ترتیب، دایره نفع شخصی را گسترش می‌دهد تا منافع اجتماعی نیز از یاد نرود.[۲۷]

حج یکی از مناسک دینی است که در عین برخورداری از ابعاد اقتصادی، جهات اخلاقی پررنگ و گسترده‌ای دارد.[۲۸] در حج، برخلاف اقتصاد لیبرالیستی که اقتصاد را از اخلاق جدا می‌داند، نگاه تک‌ساحتی به انسان، وجود ندارد و لذت در لذت مادی منحصر نمی‌شود؛ بلکه در ذیل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت و لذت معنوی قرار می‌گیرد.[۲۹]

ابعاد اخلاقی حج با رویکرد اقتصادی

ابعاد اخلاقی حج، با رویکرد اقتصادی، در راستای امت اسلامی عبارتند از:

ارتقای عقلانیت اقتصادی

عقلانیتی که هژمونی سرمایه معرفی می‌کند، عقلانیت حسابگرانه و ابزاری است، که رشد جامعه را تنها در ابعاد مادی انسان قرار می‌دهد.[۳۰] در حالی که اسلام، انسان را به عقلانیتی فراتر فرا می‌خواند، که آثار آن در پهنه‌های اقتصادی و اجتماعی، از جمله توسعه پایدار آشکار می‌شود. حج که جلوه‌ای از شکوه تمدن اسلامی و تبلور جهان‌بینی توحیدی است، با توجه به ابعاد تربیتی، اخلاقی و عرفانی‌اش، نقش بسیاری در گذر از عقلانیت ابزاری به عقلانیت ابراری دارد. بروز و شیوع این نوع عقلانیت، در سالم‌سازی رفتار و فضای اقتصادی و در نتیجه توسعه پایدار مؤثر است.[۳۱]

تقویت اعتماد اجتماعی

اعتماد، یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های سرمایه اجتماعی است که بستر مناسبی برای توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. اسلام با سفارش به راست‌گویی، امانت‌داری و دستورهایی درباره آداب معامله‌ها، مانند نهی از کم‌فروشی، نظامی را ترسیم می‌کند که در آن کنش‌های جمعی با آسانی بیشتری صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقویت می‌کند. این اعتماد، می‌تواند با اثرگذاری بر کارایی بازار، دولت، کاهش فقر، توسعه مالی و سرانجام رشد اقتصادی، بسترهای مناسب توسعه اقتصادی را در جامعه فراهم کند.[۳۲]

حج با ایجاد یکسانی در مناسک، رفتار و پوشش سعی می‌کند تشابهات بین افراد را افزوده و زمینه‌های ارتباطی را افزایش دهد. با افزایش زمینه‌های ارتباطی، زمینه‌های سوءتفاهم کاهش می‌یابد و در مقابل، همدلی و احساس همدردی افزایش می‌یابد. در این فضای تعاملی ارتباطی، نگاه مثبت افراد و در نتیجه اعتماد بین آنها افزایش می‌یابد. در مناسک حج، زمینه‌های سلب اعتماد از بین می‌رود، برای نمونه یکی از محرمات احرام جدال و ناسزا گفتن است که سبب تیرگی روابط اجتماعی و از بین رفتن اعتماد می‌شود؛ بنابراین، از یک طرف کارکردهای اخلاقی حج، دینداری مردم را بیشتر کرده و سبب ارتقاء راستگویی و احترام به دیگران می‌شود، که در ارتقای اعتماد عمومی مؤثر است. از طرف دیگر، همدلی و همراهی حاصل از ابعاد اجتماعی حج سبب ارتقاء همبستگی اجتماعی است که یکی از آثار آن تقویت اعتماد بین اعضای جامعه است.[۳۳]

توجه به منافع عمومی

یکی از چالش‌های مهم اقتصاد فردگرای لیبرالیستی، که بر بازار آزاد مبتنی است، از بین رفتن منافع عمومی در سایه منافع شخصی است. اسلام، ضمن احترام به مالکیت شخصی، به منافع جمعی بسیار توجه و نظام ارتباطات اجتماعی را مبتنی بر اصول اخلاقی طراحی می‌کند، تا افراد جامعه نگاه و اهدافشان به سود شخصی معطوف نباشد. به عبارت دیگر، حب ذات به صورت امر طبیعی حقیقی در تمام ابعاد زندگی بشر وجود دارد؛[۳۴] ولی تمرکز بر سود و منافع شخصی، مانع از تحقق اهداف اجتماعی می‌شود. در این بین بهترین راه، برای ایجاد رقابت و ارتباط صحیح بین نیروهای بازار، ضوابط اخلاقی است.[۳۵]

شیوه برگزاری حج، بر طبق زندگی طبقات پایین جامعه است تا زائران ضمن خارج شدن از امتیازطلبی و روح تبعیض، مشکلات طبقه پایین جامعه را تجربه کنند.[۳۶] زائران خانه خدا در فضای معنوی حج، نوعی از روابط اجتماعی را تجربه می‌کنند که ناقض ساختار معمول زندگی دنیوی است و با خصایص برابرگرایانه‌ای که دارد تجربه‌ای وحدت‌بخش را به زائران ارائه می‌دهد.[۳۷] تحقق عدالت اجتماعی را در حج می‌توان در ذبح‌هایی دانست که هر کدام از حج‌گزاران، طبق دستور شرع به‌عنوان قربانی یا کفاره ذبح می‌کنند و در راهی که معین شده است به مصرف می‌رسانند.[یادداشت ۱۳][۳۸]

اقتصاد حج و توسعه

به باور برخی، زمینه‌های عملیاتی زیادی وجود دارد که حج وارد عرصه توسعه و رونق اقتصادی شود.[۳۹] برخی از آنها عبارت‌اند از:

گردشگری دینی

گردشگری، حرفه‌ای بزرگ در سطح جهان شمرده می‌شود؛ به گونه‌ای که پس از صنایع نفت و خودروسازی، سومین صنعت برجسته جهان به شمار می‌آید.[۴۰] در این میان، جاذبه‌های مذهبی، زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس، هر ساله شمار فراوانی از گردشگران را به سوی خود می‌کشاند. این نوع از گردشگری را گردشگری مذهبی می‌نامند. از میان گونه‌های گردشگری، تنها گردشگری مذهبی است که بر موانع آب و هوایی غلبه می‌کند.[۴۱]

حج، دارای این ظرفیت است که اقتصاد محدود خود را به اقتصادی متنوع، با بهره‌گیری از اشتغالات موجود در بخش گردشگری و صنایع وابسته به آن تبدیل کند.[۴۲] به باور برخی، اگر ظرفیت‌های گردشگری حج، در راستای ایجاد تحول اقتصادی در جهان اسلام، درست بهره‌برداری شود، با صنعت نفت جهان اسلام برابری خواهد کرد.[۴۳]

یکی از شرایط توسعه گردشگری، هم‌گرا کردن فرهنگ‌ها و ایجاد یکپارچگی است. کشورهای اروپایی با ایجاد اتحادیه اروپا، امروزه[یادداشت ۱۴] ۷۹ درصد جریان‌های گردشگری را به خود اختصاص داده‌اند.[۴۴] به باور برخی، کارکردهای فرهنگی حج می‌تواند، این هم‌گرایی را میان فرهنگ‌های گوناگون در بستر مناسک حج، ایجاد کند.[۴۳]

بازار مشترک اسلامی

شکل‌گیری بازارهای مشترک در بین کشورهای اسلامی، برای متفکران مسلمان اهمیت ویژه‌ای دارد.[۴۵] جمعیت مسلمانان، بیش از ۲۵ درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد.[یادداشت ۱۵] این جمعیت، از بعد اقتصادی ایده‌ای را به همراه دارد که آیا امکان دارد بازارهایی در میان مسلمانان شکل گیرد که تنها کالاهای تولیدی کشورهای اسلامی در آن خرید و فروش شود و از این طریق به تقویت بخش تولیدی و مصرفی خود بپردازند. بدیهی است برای نیل به این هدف، وحدت کشورهای اسلامی برای مبارزه با کارشکنی دشمنان اسلام لازم است.[۴۶]

مناسک حج، میلیون‌ها مسلمان را در یک مکان گرد می‌آورد که هر یک از آن‌ها حداقل برای سوغات و تبرک این سفر معنوی، کالاهایی را خریداری می‌کنند و این به معنای جامعه مصرف و مشتریان آماده‌ای است که بدون هزینه و تبلیغات فراهم شده است. ولی امروزه، این ظرفیت در اختیار کالاهایی قرار گرفته که بیشتر آن، محصولات کشورهای غیر مسلمان هستند.

در حال حاضر، میزان صادرات و واردات درون‌گروهی کشورهای اسلامی کم است[۴۷] و به دلیل مشکلات سیاسی، نهادی، جغرافیایی و اقتصادی بسیاری از کشورهای مسلمان، ایجاد بازار مشترک اسلامی ممکن نیست. برخی، کارکردهای فرهنگی و اجتماعی حج را، زمینه مناسبی برای برداشتن این موانع دانسته‌اند.[۴۸]

اتحادیه‌ همکاری اقتصادی

اتحادیه‌های اقتصادی، با اقداماتی مانند آزادسازی مبادلات و آسان‌سازی آنها، در کاهش هزینه‌ها و سالم‌سازی اقتصادی مؤثر است؛‌ از این رو، امروزه به عنوان یک ضرورت اقتصادی پیگیری می‌شود.

برخی، بر پایه فلسفه حج، بخش مهمی از منافع حج را دستیابی به توانمندی اقتصادی و رسیدن به وحدت امت اسلامی دانسته‌اند؛‌ از این رو، گردهمایی حج را مناسب‌ترین ابزار برای رسیدن به اتحادیه اقتصادی شمرده‌اند.[۴۹]

آسیب‌شناسی

بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد حج، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد قرار می‌گیرند؛ از این رو، غلبه ابعاد مادی و اقتصادی نکوهش شده است. برای نمونه، امام صادق(ع) حج‌گزاران را به سه دسته تقسیم می‌کند؛ گروهی که از آتش جهنم رهایی می‌یابند، گروهی که گناهانشان بخشوده می‌شود و گروهی که اهل و اموال آن‌ها حفظ می‌شود. وی در مقام ارزش‌گذاری این گروه‌ها، کم بهره‌ترین افراد از حج را گروه سوم می‌داند.[۵۰] حضرت محمد(ص)، در حجة الوداع از روزگاری که ثروتمندان برای تفریح و تفرج، افراد متوسط برای خرید و فروش و تهی‌دستان برای ریا و کسب شهرت به مکه بروند ابراز نگرانی کرده است.[۵۱]

در نگاه دیگران

درباره بررسی ابعاد اقتصادی حج، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت نگرفته است. تنها برخی از آثار به‌صورت اجمالی به بحث از جنبه‌های اقتصادی حج پرداخته‌اند که عبارتند از:

  • محمد امامی، به برخی از منافع اقتصادی حج، از جمله ایجاد گشایش در زندگی مستمندان حجاز، افزایش پرداخت خمس و زکات و رونق کسب و کار در شهرهای حجاز اشاره می‌کند.[۵۲]
  • حسینی ادیانی، از تأثیر حج بر تقویت پایه اقتصادی کشورهای اسلامی یاد می‌کند و ظرفیت شکل‌گیری بازار مشترک اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهد.[۵۳]
  • محمد اکبر محقق، بر پایه آیات و روایات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادی حج و عمره سخن گفته است.[۵۴]
  • محمدتقی رهبر، بر پایه آیات و روایات، ابعاد اقتصادی حج را بیان کرده وسپس تعامل ابعاد اقتصادی و اخلاقی حج را برشمرده و در ادامه، آثار اقتصادی را بیان کرده است.[۵۵] او در جای دیگر با نیم نگاهی به مباحث جهانی شدن، ابعاد اقتصادی حج را بررسی کرده است.[۵۶]
  • پژوهشکده حج و زیارت، در سال ۱۳۹۱ش. اقدام به برگزاری همایش بین‌المللی «حج و اقتصاد» کرد و مجموعه مقالات این همایش به چاپ رسید که شامل مقالات متعددی در پنج محور اصلی همایش از جمله، کلیات، مباحث فقهی حج، مباحث اقتصاد خرد حج و مباحث اقتصاد کلان حج است.[۵۷]
  • ترنر،[یادداشت ۱۶] ضمن تمایز گذاردن بین سفر حج و سفرهای توریستی که به قصد لذت برگزار می‌شود، به بررسی تأثیر حج بر رشد اقتصادی عربستان پرداخته است و تأثیر حج بر رونق اقتصاد عربستان را نشان داده است.[۵۸]
  • «کوهن»[یادداشت ۱۷] نیز در مطالعه خود، حج را علاوه بر انجام مناسک واجب، به‌عنوان شکلی از گردشگری در نظر گرفته و به بررسی نقش حج بر رشد اقتصادی کشور عربستان پرداخته است. این مطالعه، براساس مطالعه «رابینسون»[۵۹] است، که در آن گردشگران در کشورهایی مانند هند و آسیای جنوبی منابع درآمدی برای رشد این کشورها بوده‌اند. کوهن نیز همچون «نونز»[۶۰] مکه را به‌عنوان مقصد گردشگری بی‌همتایی در طول عصرهای گوناگون معرفی کرده است. از دید کوهن، حج مانند سفری توریستی است که در آن زائران همانند گردشگران، سفری ارادی و موقتی انجام می‌دهند و هدف‌شان کسب مطلوبیت است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که حج مانند توریسم، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی می‌شود.[۶۱]
  • «سردار»[یادداشت ۱۸] در مطالعه خود با عنوان «ابعاد روحانی و جسمانی حج» اظهار می‌دارد که تجربه غیرمادی و روحانی سفر حج، عاملی برای کم‌رنگ شدن سختی مناسک حج است. او لذت واقعی این سفر را، حضور در فضای معنوی و آرامش بخش مکان‌های مقدس می‌داند.[۶۲]
  • به باور «سوئیفت»،[۶۳] «گوسلینگ»،[۶۴] «نش»،[۶۵] «برکس»،[۶۶] «لانگ»[۶۷] و «اسماعیل»[۶۸] بیشتر حج‌گزاران افرادی فقیر و ساکن مناطق روستایی هستند که بدون توجه به شرط استطاعت، برای پرداخت مخارج حج مجبوراند تا بخش بیشتری از درآمد خود را پس‌انداز یا هزینه این سفر را با قرض‌های سنگین پرداخت کنند.
  • به باور «لکارد»[۶۹] و «بیلرجی‌آر»[۷۰] است، بیشتر حج‌گزاران، از قشر ثروتمند جامعه هستند که برای تأمین هزینه حج مشکلی ندارند و به عبارت دیگر، پرداخت هزینه این سفر، تأثیر چندانی بر زندگی فردی این اشخاص ندارد.
  • «گرابون»،[۷۱] و «اوان هاد»[۷۲] بر این باوراند که حج‌گزاران از دو قشر فقیر و غنی جامعه هستند؛ ولی هیچ نسبت آماری برای این ترکیب ارائه نمی‌دهند. به باور برخی، این دیدگاه با توجه به نزدیکی آن به واقعیت، کمتر مورد نقد قرار گرفته است.
  • «خدیر»[یادداشت ۱۹] به بررسی بعد اقتصادی حج بر زندگی کشاورزان کشور مالزی پرداخته است. براساس این مطالعه، بسیاری از حج‌گزاران مالزی کشاورز هستند. بررسی سیر تاریخی سفر حج در کشور مالزی، نشان داد که هزینه‌های سفرحج با توجه به شرایط تورمی و تغییر وسایل حمل و نقل از کشتی به هواپیما، سبب افزایش میزان سرمایه خارج شده از بخش کشاورزی مالزی شده و این عامل به نوبه خود، تأثیر منفی بر بخش کشاورزی این کشور داشته است؛ ولی این فرضیه که سفر حج سبب فقر کشاورزان شده باشد، تأیید نشده است.[۷۳]
  • «تانگبان»[یادداشت ۲۰] در پژوهشی، به بررسی تأثیر حج بر اقتصاد نیجریه پرداخته و ابعاد اقتصادی گوناگون مثبت و منفی حج بر اقتصاد نیجریه را بررسی کرده است. براین اساس، وجه پرداختی به دولت عربستان سعودی برای صدور ویزا، کمک هزینه سفر اهدایی به زائران و بودجه سالیانه پرداختی به هیئت حج به عنوان تأثیر اقتصادی منفی حج بر اقتصاد نیجریه تلقی شده است؛ ولی از سویی، حج آثار مثبتی بر اقتصاد نیجریه داشته است؛ زیرا حج به‌عنوان یک محرک، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی معینی در مدت مشخصی از سال می‌شود؛ و بخش‌های حمل و نقل زمینی و دریایی، صنایع غذایی، صنایع نساجی و صنایع داروسازی نیجریه در زمان حج رونق می‌گیرند. اگر چه براساس یافته‌های این تحقیق، تأثیرهای منفی حج بیشتر از تأثیرهای مثبت آن بر اقتصاد نیجریه است.[۷۴]

پانویس

  1. ↑ سوره حج(۲۲)، آیه‌های ۲۷ و ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.
  2. ↑ اصول کافی، ج 4، ص422.
  3. ↑ المیزان، ج‏14، ص 522
  4. ↑ سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۱.
  5. ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص421.
  6. ↑ سوره ابراهیم، آیه 27؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۲۶۰.
  7. ↑ سوره قصص، آیه ۵۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۹۲.
  8. ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ سوره توبه، آیه ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۹۱.
  9. ↑ سوره حج، آیه ۳۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۶.
  10. ↑ همکاری‌های اجتماعی در اسلام، ص129،
  11. ↑ من لایحضره الفقیه ج2، ص200.
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص
  13. ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص40
  14. ↑ بررسی مسائل اجتماعی ایران، ص28.
  15. ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص40.
  16. ↑ همان ص9.
  17. ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص41.
  18. ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص90.
  19. ↑ وسائل ¬الشیعه، ج8، ص9
  20. ↑ الكافي، ج‏4، 280
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۰.
  22. ↑ ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص 31 ـ 29 «بررسی ظرفیت‌های اقتصادی حج ابراهیمی ـ محمدی با رویکرد نظام‌وار (سیستمی) در پرتو بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری»؛ صحیفه حج، ج 1، صص256 و 257.
  23. ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۱.
  24. ↑ ر. ک. فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، شماره 19، «تاریخچه‌ای از علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی»؛ تاریخ عقاید اقتصادی، ص70،
  25. ↑ بازار یا نابازار، ص135، اقتصاد بخش عمومی (مالیات‌ها)، ص124
  26. ↑ اسلام و چالش اقتصادی، ص86.
  27. ↑ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 26، صص 146 ـ 130. «اخلاق اقتصادی (مبانی بینشی، آموزه‌ها و آثار)»
  28. ↑ برای نمونه ر.ک. صهبای حج؛ اسرار عرفانی حج؛ نمادها و رمزواره‌های حج؛ حج برنامه تکامل.
  29. ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص
  30. ↑ تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق، ص84
  31. ↑ ر. ک. مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، ص 538 ـ 517، «تأثیر حج ابراهیمی بر رفتار عاملان اقتصادی برای تأمین توسعه پایدار؛ تحلیلی براساس رشد فراگیری با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا»،
  32. ↑ ر. ک. فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 31، پاییز 1387، صص 68 ـ 37 «فرهنگ اعتمادساز در اندیشه دینی و نقش آن در توسعه اقتصادی»
  33. ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۴.
  34. ↑ فلسفتنا، ص36.
  35. ↑ ر. ک. اسلام و چالش اقتصادی، ص340.
  36. ↑ ر. ک. ص 88 ـ 87، 1391. «ارزیابی عوامل سیاسی انسجام‌بخش میان مسلمین در موسم حج»
  37. ↑ ر. ک. حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام، ص134، «حج ایرانی: وحدت و تنش گفتمان‌های رقیب»، مهرداد عربستانی، ص134
  38. ↑ سوره حج، آیه ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.
  39. ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۵.
  40. ↑ مجله تحقیقات اقتصادی 91 صفحات 219 «تأثیر مخارج توریسم بر رشد اقتصادی کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (OIC)"
  41. ↑ Meyer, cauenter، “New Research Network far Islamic Tourism”،
  42. ↑ ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص587 «نقش حج در تحقق توسعه اقتصادی مطلوب اسلام»
  43. ↑ ۴۳٫۰ ۴۳٫۱ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۶.
  44. ↑ ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ص599، «رابطه حج و گردشگری»،
  45. ↑ ر. ک. بازار مشترک اسلامی؛ مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی
  46. ↑ مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ص245، «حج و اقتصاد»
  47. ↑ ر. ک. مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، ص481-487 «پتانسیل و ظرفیت حج و توزیع درآمد در کشورهای منتخب اسلامی»؛ جهان شمولی اسلام، تهران، ج2, ص31، «جهانی شدن، چه باید کرد»
  48. ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۷.
  49. ↑ دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۸.
  50. ↑ کلینی 1407 ق، ج‏4، ص253
  51. ↑ تفسیر نور الثقلین، ج‏5، ص36
  52. ↑ فلسفه و آثار حج، ص116-119.
  53. ↑ حج مقبول، ص55.
  54. ↑ حج گنجینه اسرار، ص123-129.
  55. ↑ ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص208-232.
  56. ↑ میقات حج، پاییز 1380, شماره 37، «مروری بر بعد اقتصادی حج»
  57. ↑ نک: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد
  58. ↑ History of Religions, No. 3, p.12, "The Centre Out There: The Pilgrim's Goal"
  59. ↑ Geographical Review, vol.62, No. 4,"The Recreation Geography of South Asia"
  60. ↑ Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism Nunez. "Touristic Studies in Anthropological Perspectives"
  61. ↑ Cohen, Erik. (1979). "A Phenomenology of Tourist Experiences". Sociology NO.13، P.179 ـ 201
  62. ↑ Hajj Studies, Vol. 1, pp. 27 ـ 37"The Spiritual and Physical Dimensions of the Hajj: A Systems Overview"
  63. ↑ Capital, Savings and Credit in Peasant Societies, "Capital, Saving and Credit in a Malay Peasant Economy”
  64. ↑ Annals, Association of American Geographers 50، p.322 "Moslem Law, Custom and Usage as Reflected in the Agricultural Economy of Malaya"
  65. ↑ Far Eastern Economic Review, pp. 32 ـ 36, "Pilgrims Progress, Asian Style"
  66. ↑ Geography.NO. 62 ,P. 215 ـ 17. , (1977)."Overland Pilgrimage from West Africa to Mecca: Anachronism or Fashion?"
  67. ↑ The Hajj Today: A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage
  68. ↑ "Hajj Movements from the Islamic Countries"
  69. ↑ Sarawak Research and Theory, Studies in Third World Societies, "Malay Social Structure in a Sarawak Town During the Late Nineteenth Century"
  70. ↑ "Social and Economic Organisation in Rural Malay Society". Ph.D. Thesis, Cornell University, University Microfilms Int
  71. ↑ Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, pp. 17 ـ 31، "Tourism: The Sacred Journey"
  72. ↑ Hajj Studies,, Vol. 1، pp. 73 ـ 83"Modern Concept of Hajj Management: The Experience of Malaysia"
  73. ↑ Contemporary Southeast Asia, Vol. 4، No. 1 (June 1982)، pp. 58 ـ 75."Economic Implications of Moslem Pilgrimage from Malaysia"
  74. ↑ Journal of Religion in Africa, Vol. 21، Fasc. 3 (Aug. ، 1991)، pp. 241 ـ 255."The Hajj and the Nigerian Economy 1960 ـ 1981"
  1. ↑ و در ميان مردم براى حج بانگ زن تا به سوى تو آيند... تا منافع خود را مشاهده كنند.
  2. ↑ بر شما گناهى نيست كه [در ايام حج] از پروردگارتان [به وسيلۀ تجارت و داد و ستد] فضل و روزى و منافع مادى بطلبيد.
  3. ↑ ﴿وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ و آنان را از انواع محصولات و ميوه‌ها روزى بخش، باشد كه سپاس‌گزارى كنند.
  4. ↑ ﴿أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یجْی إِلَیهِ ثَمَراتُ کلِّ شَیءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا﴾ آيا ما آنان را در حرم امنى جاى نداديم كه همواره [در همه فصول سال] هر نوع ميوه و محصولى كه رزقى از سوى ماست به سوى آن گردآورى مى‌شود؟
  5. ↑ ﴿یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ﴾ اى اهل ايمان! جز اين نيست كه مشركان پليدند؛ پس نبايد بعد از امسال به مسجدالحرام نزديك شوند؛ و اگر [به سبب قطع رابطه با آنان و تعطيل شدن داد و ستد با ايشان] از بى نوايى و تنگدستى مى ترسيد، خدا اگر بخواهد شما را به زودى از فضل و احسانش بى نياز مى كند؛ يقيناً خدا دانا و حكيم است.
  6. ↑ نزدیک نشوند.
  7. ↑ ﴿وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ﴾ و اگر [به سبب قطع رابطه با آنان و تعطيل شدن داد و ستد با ايشان] از بى نوايى و تنگدستى مى ترسيد، خدا اگر بخواهد شما را به زودى از فضل و احسانش بى نياز مى كند؛ يقيناً خدا دانا و حكيم است.
  8. ↑ ﴿وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ... فَإِذَا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ كَذَلِكَ سَخَّرْنَاهَا لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ شتران قربانى را براى شما از شعاير خدا قرار داديم... و زمانى كه [بى‌جان] به پهلو در افتاده‌اند، از آنها بخوريد و به تهيدستانى كه اهل درخواست كردن نيستند و فقيرانى كه اهل درخواست كردن هستند، بخورانيد اين گونه آنها را براى شما رام و مسخّر كرديم تا سپاس گزارى كنيد.
  9. ↑ سال ۱۳۹۵ش.
  10. ↑ سازو کار بازار.
  11. ↑ شکست بازار.
  12. ↑ رزق.
  13. ↑ ﴿فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡبَآئِسَ ٱلۡفَقِيرَ﴾ [چون قربانى كرديد] از آن بخوريد و تهيدست را نيز اطعام كنيد!
  14. ↑ سال ۱۳۹۱ش.
  15. ↑ سال ۱۳۹۱ش.
  16. ↑ Turner
  17. ↑ Cohen
  18. ↑ Sardar
  19. ↑ Kadir
  20. ↑ Tangban

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اقتصاد حج.
  • ابعاد اقتصادی حج، محمدتقی رهبر، مشعر، تهران، ۱۳۸۱ش.
  • اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۰۳ق.
  • اسرار عرفانی حج، محمد تقی فعالی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
  • اسلام و چالش اقتصادی، محمد عمر چپرا، ترجمه سید حسین میرمعزی و همکاران، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ۱۳۸۴ش.
  • اسواق العرب فی الجاهلیه و الاسلام، سعید الافغانی، الطبعه الثالثه، دارالفکر، بیروت، ۱۳۹۴.
  • اقتصاد بخش عمومی (مالیات‌ها)، جمشید پژویان، ص۱۲۴، دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشکده اقتصاد، تهران، ۱۳۷۳ش.
  • اقتصاد بین‌الملل، علی رضا رحیمی بروجردی، صص ۲۸۶–۲۸۳، تهران، سمت، ۱۳۹۰ش.
  • بازار مشترک اسلامی، غلام حسین خورشیدی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۷ش.
  • بازار یا نابازار؟، محسن رنانی، ص۱۳۵، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۶ش.
  • بررسی مسائل اجتماعی ایران، صدیق اورعی، غلام رضا، انتشارات کتاب امروز، ۱۳۷۵ش.
  • تأثیر حج ابراهیمی بر رفتار عاملان اقتصادی برای تأمین توسعه پایدار؛ تحلیلی براساس رشد فراگیری با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا، ناصر الهی.
  • تاریخ عقاید اقتصادی، فریدون تفضلی، نشر نی، تهران، ۱۳۷۲.
  • تاریخچه بازار مشترک، ژان فرانسوا دونیو، ژرار دروئسن، ترجمه محمد اسفندیاری، صص ۲۰–۱۹، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
  • تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق، دی. ام هازمن و ام. اس مک فرسن، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، تهران، ۱۳۸۶.
  • تحقیقات اقتصادی (فصلنامه)، سید منصور خلیلی عراقی، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران.
  • تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، دارالکتب الاسلامیه، ویرایش جدید، چ ۴۰، تهران، ۱۳۸۶.
  • جهان شمولی اسلام، تهران، الیاس نادران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ج۲، ۱۳۸۲.
  • حج ایرانی، وحدت و تنش گفتمان‌های رقیب، مهرداد عربستانی، همان.
  • حج برنامه تکامل، سید محمد ضیاءآبادی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
  • حج گنجینه اسرار، محمداکبر محقق، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
  • حج مقبول، سید ابوالحسن حسینی ادیانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش.
  • حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام، به کوشش ابراهیم حاجیانی، پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران، ۱۳۹۱.
  • ربا، بخش فرهنگی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مؤسسه بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱ ش.
  • شکل‌دادن مجدد به اقتصاد مالیه و بانکداری اسلامی در سیاست جهانی، بیل مائورر، ترجمه رضا سیمبر، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ۱۳۸۹.
  • صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
  • العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین، تقی الدین محمد بن احمد الحسنی الفاسی المکی، تحقیق محمد حامد القیفی، بی جا، ۱۴۰۶ق.
  • فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، علی اکبر رشاد، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
  • فلسفتنا، سید محمدباقر صدر، دارالکتاب الاسلامی، تهران، ۱۴۰۱ ق.
  • فلسفه و آثار حج، محمد امامی، تهران، صدر، ۱۳۹۳ق.
  • کاربرد اندیشه سیستمی، درک هیچنز، ترجمه رشید اصلانی، مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران، ۱۳۷۶.
  • کتاب بیداری اسلامی (ویژه مطالعات موردی)، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، تهران، ۱۳۹۱.
  • المغازی، محمد بن عمر الواقدی (-۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
  • مبانی اقتصاد اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، ۱۳۷۱.
  • متن کامل گزارش ریاست دبیرخانه نشان حلال، عبدالحسین فخاری، دبیرخانه نشان حلال، تهران، ۱۳۸۶.
  • مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ۱۳۹۱.
  • مراه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
  • مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی، احمد شایق، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۱.
  • معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبویه، عاتق بن غیث (- ۱۴۳۱ ق)، مکه، دار مکه، ۱۴۰۲ق.
  • میقات حج (فصلنامه)
  • نمادها و رمزواره‌های حج، مجتبی شریفی، رویش نو، تهران، ۱۳۸۸.
  • همکاری‌های اجتماعی در اسلام، عبدالله ناصح علوان، ترجمه محمدصالح سعیدی، انتشارات پیام، ۱۳۷۳.
  • Geographical Review, American Geographical Society, Vol. 62, No. 4 (Oct. , 1972)
  • Annals, Association of American Geographers, Vol. 50, No. 3 (Sep. , 1960)
  • Capital, Savings and Credit in Peasant Societies, ed. Firth, Raymond and B. S. Yamey. Chicago: Aldine Publishing Company
  • Contemporary Southeast Asia, Vol. 4، No. 1 (ژوئن ۱۹۸۲)، pp. 58 ـ ۷۵.
  • Geography, Geographical Association, NO. 62
  • Hajj Movements from the Islamic Countries (in Arabic), Ismail, Ahmad Ali ,Paper presented at the First Islamic Geographical Conference, Imam Muhammad bin Saud Islamic University, Riyadh, January1979
  • Hajj Studies, Vol. 1، ed. Zaki Badawi, London: Hajj Research Centre.
  • History of Religions ,The University of Chicago Press
  • Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, ed. V. Smith. Philadelphia: University of Philadelphia Press
  • Journal of Religion in Africa, Vol. 21، Fasc. 3 (Aug. ، ۱۹۹۱).
  • Sarawak Research and Theory, Studies in Third World Societies, ed. Mario D. Zamora. Williamsburg, Virginia: Department of Anthropology, College of Williams and Mary،۱۹۷۷
  • Social and Economic Organisation in Rural Malay Society. Bailey, L. Conner, Jr, Ph.D. Thesis, Cornell University, University Microfilms Int. 1980
  • The Hajj Today: A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage, Long, David Edwin. , Albany: State University of New York Press. 1979
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=اقتصاد_حج&oldid=30241»