حج ناتمام

حج ناتمام، حج یا عمره پایان نیافته است که در فقه شیعه و اهل سنت احکام و دستورات ویژه‌ای دارد.

چیستی

در منابع روایی و فقهی، از ناتمام ماندن حج، بیشتر با تعابیری مانند نقصان حج، بطلان حج، فوات حج، فساد حج و قضای حج یاد شده است. همچنین از اصطلاحات مرتبط با حج ناتمام، اصطلاح اِحصار و اصطلاح صَدّ است.

ناتمام ماندن حج،‌ از دو زاویه فقهی و معنوی دیده شده است؛ از دیدگاه فقهی آن، به معنای فساد و بطلان حج بوده که در مواردی نیازمند قضای حج است و از دیدگاه معنوی آن، به معنای ثواب کمتر و عدم کمال حج است که نیازمند قضا نیست.

مصادیق تاریخی

یکی از مهمترین مصداق‌های عمره ناتمام در تاریخ، عمره حضرت محمد(ص) و مسلمانان در سال ششم هجری است که به دلیل جلوگیری مشرکان مکه ناتمام ماند و حضرت محمد(ص) با انجام قربانی در حدیبیه از احرام خارج شد. او در سال بعد، عمره دیگری که به عمرة القضاء شهرت یافت به جا آورد. در ماجرای حدیبیه، آیه ﴿فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیسَرَ مِنَ الْهَدْی ﴾ نازل شد و وظیفه مسلمانان را هنگامی که حج ناتمام می‌ماند مشخص کرد.

حج یا عمره برخی امامان(ع) نیز ناتمام مانده است. برای نمونه، عمره امام حسین(ع) در زمان زندگی امام علی(ع) به سبب بیماری به پایان نرسید و او با نحر شتر و حلق از احرام خارج شد. او پس از بهبودی، عمره دیگری به جا آورد. او در ۸ ذی حجه ۶۰ قمری نیز، احرام خود را به عمره مفرده تبدیل کرده و پس از طواف و سعی و تقصیر از احرام خارج شده و به سمت عراق حرکت کرد.

در منابع تاریخی، موارد پرشماری از ناتمام ماندن حج گزارش شده است. برخی از آنها چنین است:

1. ناتمام ماندن حج برخی، به سبب جلوگیری عبدالله بن زبیر از طواف و سعی و محاصره مکه توسط حَجّاج بن یوسف در سال ۷۲ق.
2. تعطیلی حج از منطقه عراق به سبب جلوگیری قرامطه در سالهای ۳۱۲ق، ۳۱۳ تا ۳۱۶ق. و ۳۱۷ تا ۳۲۶ق.
3. تعطیلی حج به سبب فتنه بنی هلال و کشتار حاجیان توسط آنان در سال ۳۶۳ق.
4. اختلاف حاکمان در سال ۴۸۷ق. که موجب تعطیلی حج شد.
5. ناتوانی حج‌گزاران از ورود به مکه و ادای طواف و سعی به سبب درگیری میان امیر الحاج و امیر مکه در سال ۵۵۷ و ۵۵۸ق.
6. اختلال در سفر حج به سبب تسلط مغولان در سالهای ۶۵۶ تا ۶۶۵ق.
7. ناتمام ماندن حج به سبب آشوب و قتل و غارت در مکه و عرفات در سالهای ۶۸۹ و ۶۹۸ق.
8. آشوب و درگیری در منا میان مصریان و حجازیان در سال ۷۰۵ق.
9. اخلال در ادای برخی مناسک به سبب نزاع میان امیر الحاج مصری و اشراف در عرفات در سال ۷۴۳ق.
10. کشتار و غارت حاجیان در روز هشتم و نهم ذی حجه ۷۹۷ق.
11. آشوب و قتل و غارت در مسجدالحرام و منا در سال ۸۱۷ق.
12. ناتوانی حاجیان از عزیمت به حج و ناتوانی ساکنان مکه از وقوف در عرفات به سبب تصرف مکه توسط وهابیان در سال ۱۲۱۹ق.
13. ناتمام ماندن حج گروهی از ایرانیان پس از احرام در مسجد شجره در نیمه سده چهاردهم قمری.
14. ناتمام ماندن حج به سبب بسته شدن درهای مسجدالحرام و کشتار برخی از زائران در مسجدالحرام به دست وهابی افراطی، جهیمان عتیبی در سال ۱۴۰۰ق.

در قرآن و حدیث

در آیه ﴿وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ ﴾ مسلمانان به اتمام حج و عمره امر شده‌اند. در احادیث اتمام حج در این آیه به«اقامه حج تا آخرین جزء»، «ادای حج بدون ارتکاب محرّمات احرام» و «ترک جماع، فسوق و جدال» تفسیر شده است.

برخی از باورهای مفسران و فقیهان، درباره مراد «اتمام حج» در آیه پیش‌گفته چنین است:‌

1. تأکید بر وجوب حج و عمره،
2. انجام دادن همه مناسک با تمام شرایط، حدود و اَجزاء،
3. وجوب اتمام حج و عمره پس از شروع، هر چند مستحب بوده باشد،
4. وجوب اتمام حج فاسد شده.

در آیات پرشمار دیگری نیز، به ناتمام ماندن حج و برخی احکام آن اشاره شده و عاملان ناتمام ماندن حج سرزنش شده‌اند.

در احادیث، برخی اعمال موجب تمامیت حج و عمره دانسته شده و تعبیر «تمام الحج» درباره آنها به کار رفته است؛ برخی از آنها چنین است:

1. احرام بستن از میقات‌های مشخص شده توسط حضرت محمد(ص) برای غیر مجاوران و از خانه برای مجاوران؛
2. وقوف در عرفات یا وقوف در عرفات و مزدلفه؛
3. بالا بردن صدا هنگام تلبیه و ریختن خون قربانی؛
4. حفظ زبان از کلام ناپسند؛
5. ملاقات و زیارت امام(ع).

برخی مراد از تعبیر «تمام الحج» را متمِّم و کامل کننده حج دانسته‌اند.

در منابع فقهی باب جداگانه‌ای به حج ناتمام اختصاص داده نشده و احکام مربوط به آن در مبحث حج، از جمله در باب احصار و صد پراکنده است.

وجوب اتمام

به اجماع فقیهان شیعه و اهل سنت، ناتمام گذاشتن حج یا عمره به دلیل آیه ﴿وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ ﴾ جایز نیست و پس از آغاز اعمال و احرام بستن، به پایان رساندن آن واجب است؛ هرچند شروع در آن مستحب بوده باشد. تحلّل کامل نیز، وابسته به اتمام حج و عمره است؛ مگر این که عاملی ناخواسته موجب ناتمام ماندن حج شود که در آن صورت احرام‌گزار با شرایطی می‌تواند از احرام خارج شود.

اسباب ناتمامی فقهی

سبب‌های ناتمامی فقهی، باعث ناقص شدن حج از دیدگاه فقهی شده و در بیشتر موارد قضای حج را لازم می‌کنند. برخی از سبب‌های مهم آن چنین است:

بیماری

نوشتار اصلی: احصار و صد

اگر احرام‌گزار به سبب بیماری یا عواملی مانند شکستگی اعضا و جراحت نتواند حج یا عمره خود را تمام کند، می‌تواند در همان جا با انجام دادن اعمالی از احرام بیرون آید. به باور مشهور فقیهان شیعه و اهل سنت، شخص مُحصَر در حج، با فرستادن قربانی به منا، ذبح آن در روز عید قربان و حلق یا تقصیر در هنگام ذبح از احرام خارج می‌شود. شخص مُحصَر در عمره نیز، با فرستادن قربانی به مکه و حلق یا تقصیر در هنگام ذبح از احرام خارج می‌شود. پس از خروج از احرام، همه محرّمات، جز آمیزش که وابسته به ادای طواف نساء است، بر او حلال می‌شود. البته در صورت استقرار حج، قضای آن در سال آینده لازم است.

دیوانگی، بی‌هوش یا مستی

نوشتار اصلی: حج محجوران

همه فقیهان شیعه و اهل سنت، یکی از شرایط وجوب و درستیِ حج را کامل بودن عقل دانسته‌اند؛ از این رو، ادای حج یا انجام برخی مناسک آن در حال دیوانگی، بی‌هوشی یا مستی درست نبوده و در صورت انجام، قضای آن واجب است.

اگر حج‌گزار در میان مناسک دچار دیوانگی یا بی‌هوشی شود و زمانی بهبود یابد که فرصتی برای جبران اعمال نمانده باشد، حج او ناتمام و باطل است. اگر او پیش از احرام دچار دیوانگی، بی‌هوشی یا مستی شود، حج از او ساقط است؛ اگر چه به استناد روایتی، احرام دادن او جایز بوده تا چنانچه پیش از وقوفین بهبود یافت حج را به پایان برساند. برخی فقیهان شیعه، هشیاری به هنگام احرام، وقوفین، طواف و سعی را کافی دانسته و در بقیه اعمال، نبود هشیاری را موجب بطلان حج ندانسته‌اند. در برابر، برخی دیگر هیچ عملی را از دیوانه، بی‌هوش یا مست به دلیل نبود اراده و نیت صحیح ندانسته‌اند.

مرگ

به اجماع فقیهان شیعه اگر حاجی پس از احرام و پس از ورود به محدوده حرم بمیرد، حج ناتمام او از حجة الاسلام کفایت می‌کند؛ ولی اگر پس از احرام و پیش از ورود به حرم بمیرد و حج بر عهده او مستقر شده باشد، به باور مشهور فقیهان، حج ناتمام او از حجة الاسلام کفایت نکرده و باید برای او نائب گرفته شود. در برابر، به باور برخی، حج او کافی بوده و قضا لازم ندارد. به نظر فقیهان اهل سنت، اگر حاجی پیش از اتمام ارکان حج بمیرد، حج او از حجة السلام کفایت نمی‌کند؛ ولی اعمال انجام شده مقبول بوده و باید برای ادای دیگر مناسک از مکان مرگ او، نائب گرفته شود. اگر مرگ حاجی پس از ادای همه ارکان باشد، حج او از حجة الاسلام کفایت کرده و تنها باید برای اعمال انجام نشده کفاره داده شود.

به نظر فقیهان شیعه و اهل سنت، احکام پیش‌گفته در مورد حج نیابی که نائب در آن بمیرد نیز صادق بوده و در مواردی که حج از حجة الاسلامِ میّت کفایت می‌کرد، در اینجا نیز از ذمه منوب‌عنه ساقط می‌شود. البته برخی فقیهان شیعه، حجی که مرگ نائب پس از احرام و پیش از دخول حرم باشد را کافی دانسته‌اند. مشهور فقیهان در این حکم، میان اقسام گوناگون حج نیابی تفاوتی نگذاشته‌اند؛ ولی برخی آن را در حج تبرعی و غیر حجة الاسلام جاری ندانسته‌اند.

ارتداد

نوشتار اصلی: ارتداد

یکی از اسباب ناتمام شدن حج و عمره، ارتداد احرام‌گزار است و فقهیان شیعه و اهل سنت بر این مطلب اتفاق نظر دارند؛ با این تفاوت که به نظر فقیهان اهل سنت اگر حج‌گزار در حال احرام مرتد شود، احرام و حج او باطل می‌شود، ولی به نظر فقیهان شیعه ارتداد در میان حج، موجب بطلان احرام نشده و در صورت توبه، احرام‌گزار می‌تواند اعمالش را ادامه دهد. البته به باور آنها، اگر ارتداد همزمان با برخی اعمال و مناسک رخ داده باشد، سبب بطلان آن عمل خاص می‌شود و در صورت توبه باید آن را دوباره انجام دهد.

ارتداد پس از اتمام حج، به نظر فقیهان حنفی و مالکی، موجب بطلان حج و وجوب تکرار آن پس از توبه می‌شود. در برابر، به باور فقیهان شیعه، شافعی و حنبلی حج انجام شده پیش از ارتداد نیاز به تکرار ندارد.

ترک برخی اعمال

ترک عمدی رکن

نوشتار‌های اصلی: ارکان حج و ارکان عمره

به باور فقیهان شیعه و اهل سنت، اگر حج‌گزار یکی از ارکان حج را عمداً ترک کند و زمانی برای جبران آن نداشته باشد، حج یا عمره او باطل و ناتمام است و باید سال دیگر آن را قضا کند؛ ولی اگر از روی فراموشی آن را ترک کند حجش صحیح است، البته باید آن را جبران و حج را کامل کند و اگر نتواند خودش جبران کند باید نائب بگیرد. البته ترک وقوفین، هر چند سهوی باشد موجب بطلان و ناتمامی حج است.

ترک وقوفین

نوشتار اصلی: فوات حج

به باور فقیهان شیعه، ترک وقوفین، هرچند به‌طور غیرعمدی و از روی فراموشی یا ندانستنِ حکم باشد، موجب بطلان و ناتمام ماندن حج است. در منابع فقهی نرسیدن به وقوف در عرفات و مشعر، فوات حج نامیده شده است. به باور مشهور فقیهان شیعه، در صورت نرسیدن حج‌گزار به وقوف عرفات و وقوف اختیاری مشعر حج او ناتمام و تبدیل به عمره می‌شود و باید با انجام اعمال عمره از احرام خارج گردد و اگر حجِّ واجب است، در سال آینده قضا کند. در مقابل، فقیهان اهل سنت ملاک اتمام حج را، تنها درک کردن وقوف عرفات دانسته‌اند.

ترک طواف نساء

به باور برخی فقیهان شیعه،‌تمامیت حج و عمره وابسته به انجام طواف نساء بوده و بدون آن، حج ناتمام است. با این همه، ترک طواف نساء، هرچند عامدانه باشد به اجماع فقیهان موجب بطلان حج یا عمره نمی‌شود؛ زیرا آنها طواف نساء را از ارکان حج یا عمره نشمرده‌اند، ولی آن را واجب و حلال بودن آمیزش را وابسته به آن دانسته‌اند؛ از این رو، اگر احرام‌گزار آن را ترک کند باید شخصاً یا به وسیله نائب جبران کند.

ترک برخی شروط یا اجزاء

شرائطی مانند اسلام و نیت شرط صحت حج معرفی شده و نبود آن دو موجب ناتمامی و بطلان حج دانسته شده است. برخی، در حج نیابی نیز تغییر نیت را از سوی نائب موجب ناتمامی حج شمرده‌اند.

فقیهان شیعه، به استناد روایتی از امام صادق(ع) به تأخیر انداختن احرام را از میقات یا محاذی آن، چنانچه از روی آگاهی و عمد باشد و امکان جبران نداشته باشد، موجب بطلان و ناتمامی حج و عمره شمرده‌اند.

فقیهان اهل سنت به استناد روایتی از امام علی(ع) که احرام از خانه را موجب تمامیت حج معرفی کرده، احرام از منزل را برای همگان جایز و حتی برای برخی افضل دانسته‌اند. اما فقیهان شیعه به استناد برخی احادیث، در برداشت اهل سنت از روایت پیش‌گفته مناقشه کرده‌اند.

به تصریح برخی فقیهان شیعه، بدون خِتان حج مردان ناتمام است. برخی فقیهان، برای زنی که در عمره تمتّع پیش از پایان دور چهارمِ طواف حائض گردد، حکم به ناتمام ماندن عمره و وجوب از سر گرفتن آن پس از پایان حج کرده‌اند. این حکم به شرط طهارت در صحت طواف برمی‌گردد.

ارتکاب برخی محرّمات احرام

نوشتار‌های اصلی: آمیزش، جدال، خودارضایی و التذاذ جنسی

در فقه شیعه و اهل سنت، انجام دادن برخی محرّماتِ احرام از روی آگاهی و عمد گاه موجب ناتمام ماندن حج یا عمره می‌شود. برای نمونه، به باور فقیهان شیعه آمیزش در احرامِ حج اگر پیش از وقوف در مشعر باشد، موجب فساد و ناتمام ماندن حج می‌شود. به باور حنفیان، اگر آمیزش پیش از وقوف در عرفات و به باور دیگر مذهب‌های اهل سنت اگر پیش از تحلّلِ اول باشد موجب فساد و ناتمام ماندن حج می‌شود. به باور فقیهان شیعه، در احرامِ عمره اگر آمیزش پیش از سعی باشد موجب فساد و ناتمام ماندن عمره می‌شود.

برخی فقیهان ارتکاب فسوق و جدال را موجب ناتمامی و فساد حج شمرده‌اند. همچنین به باور برخی فقیهان شیعه، خود ارضایی پیش از وقوف به مشعر و به نظر فقیهان مالکی، پیش از تحلّل اول موجب فساد و ناتمامی حج است. نیز به باور شماری از فقیهان اهل‌سنت، برخی از مصداق‌های التذاذ جنسی، موجب ناتمامی و فساد حج می‌شود.

جلوگیری دشمن

نوشتار اصلی: احصار و صد

چنانچه احرام‌گزار به سبب جلوگیری دشمن نتواند حج یا عمره خود را تمام کند، به باور مشهور فقیهان شیعه و اهل سنت با انجام قربانی و حلق یا تقصیر در همان مکان، از احرامِ حج یا عمره خارج شده و همه محرمات احرام بر او حلال می‌شود و در صورت استقرار حج، سال بعد باید حج خود را قضا کند.

تقیه

نوشتار اصلی: تقیه

بر پایه فقه شیعه، گاه تقیه موجب ناقص شدن حج می‌شود و آن در جایی است که حج‌گزار به دلیل تقیه، اعمال حج را طبق مذاهب اهل سنت انجام دهد. برخی فقیهان، تصریح کرده‌اند که چنین حجی هرچند ناقص و ناتمام است، مُجزی است و حتی در صورت از بین رفتن سبب تقیه نیازی به اعاده ندارد.

حوادث

حوادث طبیعی مانند سیل، طوفان و زلزله یا حوادث غیر مترقبه دیگر مانند تصادف، سقوط هواپیما، تمام شدن هزینه حج و ازدحام جمعیت گاه مانع از پایان یافتن حج یا عمره می‌شود. در منابع تاریخی، مواردی از آن گزارش شده؛ که برخی از آنها چنین است:

1. بارش باران شدید و بی‌سابقه در منا و ریزش کوه در جمره عقبه در سال ۲۲۸ق. که موجب کشته شدن گروهی از حج‌گزاران شد،
2. ناتمام ماندن حج در سال ۳۵۷ق. به دلیل از بین رفتن شتران در اثر تشنگی،
3. ناتمام ماندن حج در سال ۳۹۷ق. به سبب وزیدن بادهای سیاه و شدید در منطقه ثَعلَبیه که منجر به بازگشت حج‌گزاران شد،
4. ازدحام حج‌گزاران در کعبه در سال ۵۸۱ق. که موجب کشته شدن ده‌ها نفر از آنها شد،
5. کشته شدن شماری از حاجیان هنگام سعی به سبب ازدحام جمعیت در سال ۶۱۷ق،
6. کشته شدن شماری از حاجیان هنگام خروج از مسجدالحرام برای عمره در ۱۴ ذی حجه ۶۷۷ق،
7. بازگشت بیشتر حاجیان مصری به سبب کم‌آبی در منازل میان راه در سال ۷۲۵ق،
8. مرگ برخی حج‌گزاران یمنی به سبب تشنگی در نزدیکی مکه در سال ۸۰۰ق.

چند سبب

گاهی چند سبب از اسباب پیش‌گفته، حج را ناتمام می‌کند. برای نمونه، حج‌گزار پس از فساد حج، مُحصَر یا مصدود شود. در این صورت، به باور فقیهان شیعه و اهل سنت، اِحصار، کفاره اِفساد حج را ساقط نمی‌کند و فساد حج نیز مانع تحلّل نشده و ادای یک حج قضا در سال آینده کافی است. اگر پیش از تحلّلِ مُحصر یا مصدود، سبب احصار یا صدّ از میان برود و فرصت ادای حج باقی باشد، به نظر فقیهان شیعه و اهل‌سنت، وی باید در همان سال حج خود را به پایان برساند.

اسباب ناتمامی معنوی

در احادیث و منابع فقهی، برخی اعمال موجب ناتمامی حج معرفی شده‌اند، با اینکه موجب بطلان و ناتمامی فقهی حج نمی‌شوند، بلکه مراد از آنها نبود کمال و تمامیت معنوی است؛ برخی از آنها چنین‌اند:

ملاقات نکردن با امام(ع)

در برخی روایات، یکی از اعمالی که حج با آن تمام می‌شود، ملاقات و زیارت امام(ع) بعد از فریضه حج دانسته شده است. از برخی احادیث برمی‌آید که غرض اصلی از واجب شدن حج، زیارت حضرت محمد(ص) و امامان(ع) است و حج تنها با آن تمام می‌شود. در روایتی دیگر، به کامل کردن حج با زیارت حضرت محمد(ص) و قبرهای معصومان(ع) و طلب روزی نزد قبر آنان امر شده است.

فقیهان شیعه به استناد این احادیث و روایات فراوان دیگر، زیارت حرم نبوی(ص) و قبرهای امامان(ع) را پس از فریضه حج تکمیل‌کننده حج و مستحب مؤکّد و حتی برخی واجب دانسته‌اند.

کلام ناپسند

در برخی احادیث، حفظ زبان از کلام ناپسند موجب تمامیت حج و عمره معرفی شده است. برخی فقیهان شیعه به استناد این احادیث، حفظ زبان را در حال احرام مستحب دانسته یا بیهوده‌گویی را از مکروهات احرام شمرده‌اند. حتی برخی به استناد آن، هرگونه کلام بد و ناپسند را مصداق فسوق و برای احرام‌گزار حرام دانسته‌اند.

ننوشیدن از آب زمزم

برخی فقیهان اهل سنت، نوشیدن از آب زمزم را مستحب دانسته و از موارد تمامیت حج برشمرده‌اند. فقیهان شافعی نیز، نوشیدن از سقایه عباس را پس از طواف زیارت مستحب شمرده‌اند. آنها به عمل حضرت محمد(ص) و اخباری که آن را موجب تمامیت حج دانسته استدلال کرده‌اند.

دیگر موارد

در منابع اهل سنت موارد دیگری نیز موجب تمامیت حج دانسته شده است؛ از جمله انجام دادن عمره پیش از حج و حضور در نماز جماعت ظهر و عصر عرفه.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج ناتمام.

• الاحصار والصد، سید محمد رضا موسوی گلپایگانی، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۳ق.
• اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی ( -۲۷۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
• اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی( -۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
• ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸ ـ ۷۲۶ق.)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق.)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
• اعیان الشیعه، سید محسن الامین ( -۱۳۷۱ق.)، به کوشش سید حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
• الام، محمد بن ادریس الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
• انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری ( -۲۷۹ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
• الانصاف فی معرفه الراجح من الخلاف علی مذهب الامام احمد بن حنبل، علی بن سلیمان المرداوی ( -۸۸۵ق.)، به کوشش محمد حامد فیقی، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، ۱۳۷۷ق.
• ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۷۱ق.)، به کوشش سید حسین موسوی کرمانی و عبدالرحیم بروجردی و علی پناه اشتهاردی، قم، چاپخانه علمیه، ۱۳۸۷ق.
• الآثار، یعقوب بن إبراهیم الأنصاری( -۱۸۲ق.)، تحقیق أبو الوفا، بیروت، دارالکتب العلمیه،۱۳۵۵ق.
• بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، محمد بن احمد ابن رشد الاندلسی ( -۵۹۵ق.)، تحقیق و تصحیح العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
• البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
• بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، علاء الدین ابی بکر الکاشانی ( -۵۸۷ق.)، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
• براهین الحج للفقهاء و الحجج،‏ رضا مدنی کاشانی ( -۱۴۱۳ق.)کاشان،‏ مدرسه علمیه آیة الله مدنی کاشانی‏، ۱۴۱۱ق‏.
• البیان فی مذهب الإمام الشافعی، یحیی العمرانی الیمنی الشافعی ( -۵۵۸ق.)، تحقیق النوری، جدة، دارالمنهاج، ۱۴۲۱ق.
• التاج و الاکلیل لمختصر خلیل، محمد بن یوسف العبدری ( -۸۹۷ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۳۹۸ق.
• تاریخ ابن خلدون (ال‍ع‍ب‍ر و دی‍وان ال‍م‍ب‍ت‍داء و ال‍خ‍ب‍ر ف‍ی ای‍ام ال‍ع‍رب و ال‍ع‍ج‍م و ال‍ب‍رب‍ر و م‍ن ع‍اص‍ره‍م م‍ن ذوی ال‍س‍ل‍طان الاک‍ب‍ر)، عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون ( -۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده و سهیل صادق زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی ( -۷۴۸ق.)، تحقیق عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
• تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی ( -۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
• تاریخ حج گزاری ایرانیان‏، اسرا دوغان،‏ تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۹ش.
• تجارب الامم، ابوعلی احمد بن محمد مسکویه ( -۴۲۱ق.)، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
• تحفة الفقهاء، محمد بن احمد السمرقندی ( -۹-۵۳۵ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• تحفة المحتاج فی شرح المنهاج، احمد بن محمد بن حجر الهیتمی ( -۹۷۴ق.)، مصر مکتبه التجاریه الکبری، ۱۳۵۷ق.
• تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی ( -۳۲۰ق.)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
• تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (کتاب الحج)، فاضل لنکرانی، بیروت، دارالتعارف، ‏۱۴۱۸ق‏.
• تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• التهذیب فی مناسک العمرة و الحج‏، جواد تبریزی (م ۱۴۲۷ق)، قم، دارالتفسیر، ۱۴۲۳ق.
• جامع البیان عن تاویل ای القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق.)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
• جامع الشتات، میرزای قمی (م۱۲۳۱ق) تصحیح مرتضی رضوی، کیهان، ۱۳۷۱ش.
• الجامع للشرائع، یحیی بن سعید حلی (۶۰۱-۶۹۰ق.)، قم، انتشارات موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۵ق.
• جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی ( -۱۲۶۶ق.)، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۸ق.
• حاشیة الدسوقی، محمد بن احمد الدسوقی ( -۱۲۳۰ق.)، احیاء الکتب العربیه.
• حاشیة رد المحتار ع‍ل‍ی الدر ال‍م‍خ‍ت‍ار، ش‍رح ال‍ت‍ن‍وی‍ر الاب‍ص‍ار ف‍ی ف‍ق‍ه م‍ذه‍ب الام‍ام اب‍ی‌ح‍ن‍ی‍ف‍ه ال‍ن‍ع‍م‍ان، محمد امین ابن عابدین ( -۱۲۵۲ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
• الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، علی بن محمد الماوردی ( -۴۵۰ق.)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، یوسف بن احمد البحرانی ( -۱۱۸۶ق.)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
• الخصال المحموده و المذمومه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• الخلاف فی الاحکام، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
• الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، محمد بن مکی ( -۷۸۶ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
• دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، نعمان بن محمد المغربی ( -۳۶۳ق.)، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق.
• دلیل الناسک ، سید محسن حکیم ( -۱۳۹۰ق.)‏، تحقیق محمد قاضی طباطبائی، مدرسة دارالحکمة، ۱۴۱۶ق‏.
• ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری ( -۱۰۹۰ق.)، آل البیت.
• رسائل و مسائل شامل هشتصد و پانزده سوال و جواب و دوازده رساله فقهی و غیره، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵-۱۲۴۵ق.)، به کوشش رضا استادی، قم، انتشارات کنگره بزرگداشت فاضلین نراقیین، ۱۳۸۰ش.
• روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، محمد تقی مجلسی (۱۰۰۳-۱۰۷۰ق.)، تحقیق سید حسین موسوی کرمانی، علی پناه اشتهاردی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشانپور، ۱۳۹۹ق.
• ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، سید علی طباطبائی ( -۱۲۳۱ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
• زبده البیان فی احکام القرآن، مقدس اردبیلی احمد بن محمد ( -۹۹۳ق.)، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبه المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه، ۱۳۸۶ش.
• سداد العباد و رشاد العباد، حسین بحرانی آل عصفور ( -۱۲۱۶ق.)، تحقیق محسن آل عصفور، قم، محلاتی، ‏۱۴۲۱ق‏.
• السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد ابن ادریس ( -۵۹۸ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
• سنن ابن ماجه، محمد بن زید الربعی ابن ماجه ( -۲۷۵ق.)، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
• سنن ابی داود، سلیمان بن الأشعث ( -۲۷۵ق.)، تحقیق و تعلیق سعید محمد اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
• سنن الترمذی (الجامع الصحیح)، محمد عیسی الترمذی ( -۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
• سنن الصغیر للبیهقی، ابوبکر بیهقی (م۴۵۸ق) تحقیق امین قلعجی، باکستان،جامع الدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۰ق.
• السنن الکبری، احمد بن علی النسائی (۲۱۵-۳۰۳ق.)، تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری و سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
• السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴-۴۵۸ق.)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
• السیره النبویه، عبدالملک بن هشام ( -۲۱۸ق.)، تحقیق مصطفی السقاء و عبدالحفیظ شبلی و ابراهیم الابیاری، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
• شَذَراتُ الذَهَب فی اخبار من ذَهَب، عبدالحی بن عماد ( -۱۰۸۹ق.)، به کوشش عبدالقادر الارنووط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
• شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق.)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق.
• الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه ( -۶۸۲ق.)، بیروت، دارالکتب العربی.
• شرح تبصره المتعلمین، آقا ضیاء عراقی (۱۲۴۰-۱۳۲۱ق.)، تحقیق محمد الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
• شرح فروع الکافی، محمد هادی بن محمد صالح مازندرانی ( -۱۱۲۰ق.)، به کوشش محمد جواد محمودی و محمد حسین درایتی، قم، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
• شرح مختصر خلیل، محمد الخرشی ( -۱۱۰۱ق.)، بیروت، دارالفکر للطباعة.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی ( -۸۳۲ق.)، تحقیق گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
• العدة فی شرح العمدة، بهاء الدین المقدسی ( -۶۲۴ق.)، صلاح بن محمد عویضه،بیروت،دارالکتب العلمیه،۱۴۲۶ق.
• العروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷-۱۳۳۷ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
• علل الشرائع و الاحکام، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق.)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
• عمدة السالک و عدة الناسک، شهاب الدین ابن النقیب الشافعی ( -۷۶۹ق.)، تحقیق عبدالله الأنصاری، قطر، الشؤون الدینیة، ۱۹۸۲م.
• عمدة القاری، العینی (م۸۵۵ق) بیروت، دارالإحیاء التراث العربی.
• غایه المراد فی شرح نکت الارشاد، محمد بن مکی (۷۳۴-۷۸۶ق.)، تحقیق گروهی از محققان، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۱۴ – ۱۴۲۱ق.
• غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام، مفلح بن الحسن الصیمری ( -۹۰۰)، تحقیق کوثرانی، بیروت، دارالهادی، ۱۴۲۰ق.
• فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی ( -۶۲۳ق.)، بیروت، دارالفکر.
• فقه القرآن، قطب الدین الراوندی ( -۵۷۳ق.)، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
• قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• القواعد الفقهیه، سید محمد حسن بجنوردی، تحقیق مهریزی و درایتی، قم، الهادی، ۱۴۱۹ق.
• الکافی فی فقه الإمام احمد، عبدالله بن قدامة ( -۶۲۰ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
• الکافی، محمد بن یعقوب کلینی ( -۳۲۹ق.)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
• الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
• کتاب الحج،‏ سید محمد رضا موسوی گلپایگانی ( -۱۴۱۴ق‏.)، به تقریر احمد صابری همدانی، قم، دارالقرآن الکریم ۱۴۱۴ق‏.
• کتاب الحج،‏ سید محمد محقق داماد یزدی ( -۱۳۸۸ق)‏، به تقریر عبدالله جوادی آملی، قم، چاپخانه مهر، ۱۴۰۱ق‏.
• کتاب الحج،‏ سید محمود شاهرودی ( -۱۳۹۴ق.)‏، مقرر ابراهیم جناتی، قم، انصاریان، ۱۴۰۲ق‏.
• کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس البهوتی ( -۱۰۵۲ق.)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
• الکشاف، محمود بن عمر الزمخشری ( -۵۳۸ق.)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
• کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، جعفر کاشف الغطاء ( -۱۲۲۸ق.)، تحقیق عباس تبریزیان و دیگران،قم، نشر الإسلامی، ۱۴۲۲ق.
• کشف اللثام، محمد بن الحسن الفاضل الهندی ( -۱۱۳۷ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
• کنز العرفان فی فقه القرآن، محمد بن عبدالله المقداد ( -۸۲۶ق.)، تحقیق محمد قاضی، قم، مجمع تقریب مذاهب، ۱۴۱۹ق.
• المبسوط فی فقه الامامیه، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق.)، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
• المبسوط، محمد بن احمد السرخسی ( -۴۸۳ق.)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق.)، به کوشش محمد جواد بلاغی (۱۸۶۴-۱۹۳۳م.)، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
• مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مقدس اردبیلی احمد بن محمد ( -۹۹۳ق.)، به کوشش مجتبی عراقی و حسین یزدی و علی پناه اشتهاردی (۱۲۹۶-۱۳۸۷ش.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
• المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱-۶۷۶ق.)، بیروت، دارالفکر.
• مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
• مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، سید محمد بن علی موسوی عاملی (۹۵۶ – ۱۰۰۹ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
• مدارک العروة، علی پناه اشتهاردی، تهران، دارالأسوه، ۱۴۱۷ق‏.
• المدونة الکبری، مالک بن انس ( -۱۷۹ق.)، بیروت، دارالآحیاءالتراث العربی، ۱۳۲۳ق.
• مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن الحسین المسعودی ( -۳۴۶ق.)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.
• مسالک الافهام الی آیات الاحکام، الجواد الکاظمی ( -۱۰۶۵ق.)، تعلیق شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش.
• مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱-۹۶۶ق.)، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
• مستمسک العروة الوثقی، سید محسن حکیم ( -۱۳۹۰ق.)، قم، انتشارات دارالتفسیر، ۱۴۱۶ق.
• مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵-۱۲۴۵ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
• مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل ( -۲۴۱ق.)، بیروت، دارالصادر، بی تا.
• مصباح الهدی فی شرح العروة الوثقی، محمد تقی آملی ( -۱۳۹۱ق.)، تهران، انتشارات فردوسی، ۱۳۸۰ق.
• المصنّف، عبدالله بن محمد بن ابی شیبه (م۲۳۵ق) تحقیق و تعلیق سعید اللحام،بیروت، دارالفکر،۱۴۰۹ق.
• مطالب أولی النهی، مصطفی السیوطی الرحیبانی ( -۱۲۴۳ق.)، دمشق المکتب الإسلامی، ۱۴۱۵ق.
• معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی ( -۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۹۹ق.
• المغازی، محمد بن عمر الواقدی ( -۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.
• المغنی، عبدالله بن قدامه ( -۶۲۰ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
• مفاتیح الشرائع، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶-۱۰۹۱ق.)، تحقیق سید مهدی رجایی، قم، انتشارات مجمع ذخائر اسلامی، ۱۴۰۱ق.
• المقنعه، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق.)، به کوشش سید مهدی رجایی، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
• من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق.)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
• مناسک حج (المحشی)، امام خمینی ( -۱۴۱۰ق.)، مشعر، ۱۳۸۱ش‏.
• المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی ( -۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
• مواهب الجلیل، محمد بن محمد الحطاب الرعینی ( -۹۵۴ق.)، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
• المهدی المنتظر فی ضوء الاحادیث و الاثار الصحیحه و اق‍وال ال‍ع‍ل‍م‍اء و اراء ال‍ف‍رق ال‍م‍خ‍ت‍ل‍ف‍ه، عبدالعظیم البستوی، مکه، مکتبه المکیه، ۱۴۲۰ق.
• مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام،‏ سید عبدالأعلی‌سبزواری ( -۱۴۱۴ق‏.)، قم، دفتر آیة الله سبزواری، ‏۱۴۱۳ق‏.
• الموتلف من المختلف بین ائمه السلف، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق.
• الوافی، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶-۱۰۹۱ق.)، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمومنین، ۱۴۰۶ق.
• وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳-۱۱۰۴ق.)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.

Category،احکام حج