حرمین: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
(اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح ارقام، اصلاح سجاوندی، اصلاح املا)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[خرداد]]|روز=[[۳۱]]|سال=[[۱۳۹۹]]|کاربر=Abbasahmadi1363 }}
{{در دست ویرایش|ماه=[[خرداد]]|روز=[[۳۱]]|سال=[[۱۳۹۹]]|کاربر=Abbasahmadi1363}}


[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
== واژه ==
==واژه==
واژه حرمین، تثنیه حَرَم<ref>التحقیق، ج2، ص204، «حرم».</ref> و در واژگان به معنای ممنوع بودن بوده<ref>مفردات، ص229؛ لسان العرب، ج12، ص122، «حرم».</ref> و در اصطلاح به حرم مکی و مدنی گفته می‌شود.<ref>جمهرة اللغه، ص390-391؛ معجم البلدان، ج2، ص243.</ref> علت اینکه به آن دو، حرم گفته شده حرمت و احترام آنها و نیز ممنوع بودن برخی چیزها در آنها است.<ref>معجم مقاییس، ج2، ص45؛ مفردات، ص230، «حرم».</ref>
واژه حرمین، تثنیه حَرَم<ref>التحقيق، ج2، ص204، «حرم».</ref> و در واژگان به معنای ممنوع بودن بوده<ref>مفردات، ص229؛ لسان العرب، ج12، ص122، «حرم».</ref> و در اصطلاح به حرم مکی و مدنی گفته می‌شود.<ref>جمهرة اللغه، ص390-391؛ معجم البلدان، ج2، ص243.</ref> علت اینکه به آن دو، حرم گفته شده حرمت و احترام آنها و نیز ممنوع بودن برخی چیزها در آنها است.<ref>معجم مقاييس، ج2، ص45؛ مفردات، ص230، «حرم».</ref>


==حرم مکی==
== حرم مکی ==
{{اصلی|حرم مکی}}حرم مکی، محدوده‌ای از شهر [[مکه]] است، که در [[اسلام]] دارای احکام ویژه‌ای مانند حرام بودن بریدن درختان،<ref>الکافی، ج4 ص230-231؛ التهذیب، ج5، ص379-380؛ سنن النسایی، ج5، ص211.</ref> حرام بودن ورود کافر<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج2، ص47؛ کنز العرفان، ج1، ص46؛ الام، ج1، ص71؛ ج4 ص187؛ المحلی، ج4، ص243.</ref> و افزایش دیه قتل است.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج7، ص116-117؛ المختصر النافع، ج2، ص302.</ref>
{{اصلی|حرم مکی}}حرم مکی، محدوده‌ای از شهر [[مکه]] است، که در [[اسلام]] دارای احکام ویژه‌ای مانند حرام بودن بریدن درختان،<ref>الکافی، ج4 ص230-231؛ التهذیب، ج5، ص379-380؛ سنن النسایی، ج5، ص211.</ref> حرام بودن ورود کافر<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج2، ص47؛ کنز العرفان، ج1، ص46؛ الام، ج1، ص71؛ ج4 ص187؛ المحلی، ج4، ص243.</ref> و افزایش دیه قتل است.<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج7، ص116-117؛ المختصر النافع، ج2، ص302.</ref>


خط ۱۱: خط ۱۰:


در روایات، درباره پیشینه حرم شدن مکه سه دسته روایت وجود دارد که به دوره‌های «آفرینش آسمان‌ها و زمین»،<ref>صحیح البخاری، ج2، ص214؛ الکافی، ج4، ص225؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص245-246.</ref> «پس از هبوط [[حضرت آدم(ع)]]»<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص192؛ الکافی، ج4، ص195؛ وسائل الشیعه، ج13، ص221؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص37-38؛ الزهور المقتطفه، ص33؛ شفاء الغرام، ج1، ص105.</ref> و «دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]]»<ref>صحیح البخاری، ج3، ص22، 225؛ صحیح مسلم، ج4، ص112، 118.</ref> اشاره دارد. برخی میان آن سه جمع کرده‌اند.<ref>وفاء الوفاء، ج4، ص189.</ref> روایات، علت حرم شدن مکه را [[کعبه]] دانسته‌اند.<ref>علل الشرائع، ج2، ص415؛ المحاسن، ج2، ص330؛ بحارالانوار، ج96، ص43-44.</ref> درباره محدوده دقیق حرم مکی اختلاف نظر است.<ref>الاحکام السلطانیه، ج2، ص164-165؛ النهایه، ص234.</ref>
در روایات، درباره پیشینه حرم شدن مکه سه دسته روایت وجود دارد که به دوره‌های «آفرینش آسمان‌ها و زمین»،<ref>صحیح البخاری، ج2، ص214؛ الکافی، ج4، ص225؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص245-246.</ref> «پس از هبوط [[حضرت آدم(ع)]]»<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص192؛ الکافی، ج4، ص195؛ وسائل الشیعه، ج13، ص221؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص37-38؛ الزهور المقتطفه، ص33؛ شفاء الغرام، ج1، ص105.</ref> و «دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]]»<ref>صحیح البخاری، ج3، ص22، 225؛ صحیح مسلم، ج4، ص112، 118.</ref> اشاره دارد. برخی میان آن سه جمع کرده‌اند.<ref>وفاء الوفاء، ج4، ص189.</ref> روایات، علت حرم شدن مکه را [[کعبه]] دانسته‌اند.<ref>علل الشرائع، ج2، ص415؛ المحاسن، ج2، ص330؛ بحارالانوار، ج96، ص43-44.</ref> درباره محدوده دقیق حرم مکی اختلاف نظر است.<ref>الاحکام السلطانیه، ج2، ص164-165؛ النهایه، ص234.</ref>
==حرم مدنی==
{{اصلی|حرم مدنی}}حرم مدنی، محدوده‌ای از شهر [[مدینه]] است که در دین [[اسلام]] دارای احترام بوده<ref>رک: صحیح مسلم، ج4، ص117-118؛ السنن الکبری، ج5، ص198؛ المعجم الکبیر، ج6، ص92؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص55-56؛ مجمع الزواید، ج3، ص306؛ التهذیب، ج10، ص216؛ وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.</ref> و آداب و احکامی مانند فضیلت غسل<ref>الکافي، ج4، ص550، التهذيب، ج6، ص5؛ الدر المختار، ج1، ص184؛ المجموع، ج8، ص273؛ فتح الوهاب، ج1، ص257.</ref> و طهارت هنگام ورود به آن را دارد.<ref>الکافي، ج4، ص550، التهذيب، ج6، ص5.</ref> این محدوده، از سوی شرق و غرب، میان [[حره واقم|حَرّه شرقی]] و [[حره وبره|حره غربی]]<ref>الکافی، ج4، ص564-565؛ نیز نک: مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص23؛ صحیح مسلم، ج4، ص113.</ref> و از سوی شمال و جنوب، میان [[کوه ثور (مدینه)|کوه ثَور]] و [[کوه عیر|کوه عَیر]] قرار دارد.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص115؛ صحیح البخاری، ج8، ص10.</ref>


درباره چرایی حرم شدن مدینه، علت‌های گوناگونی گفته شده است.<ref>وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.</ref> «مصونیت بخشی به مدینه و ساکنان آن»،<ref>رک: صحیح مسلم، ج4، ص117-118؛ السنن الکبری، ج5، ص198؛ المعجم الکبیر، ج6، ص92؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص55-56؛ مجمع الزواید، ج3، ص306؛ التهذیب، ج10، ص216.</ref> «احترام به [[حضرت محمد(ص)]]» و «قداست مکانی که وی در آن دفن شده»<ref>وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.</ref> برخی از آنها است.
== حرم مدنی ==
==فضایل مشترک==
{{اصلی|حرم مدنی}}حرم مدنی، محدوده‌ای از شهر [[مدینه]] است که در دین [[اسلام]] دارای احترام بوده<ref>رک: صحیح مسلم، ج4، ص117-118؛ السنن الکبری، ج5، ص198؛ المعجم الکبیر، ج6، ص92؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص55-56؛ مجمع الزواید، ج3، ص306؛ التهذیب، ج10، ص216؛ وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.</ref> و آداب و احکامی مانند فضیلت غسل<ref>الکافی، ج4، ص550، التهذیب، ج6، ص5؛ الدر المختار، ج1، ص184؛ المجموع، ج8، ص273؛ فتح الوهاب، ج1، ص257.</ref> و طهارت هنگام ورود به آن را دارد.<ref>الکافی، ج4، ص550، التهذیب، ج6، ص5.</ref> این محدوده، از سوی شرق و غرب، میان [[حره واقم|حَرّه شرقی]] و [[حره وبره|حره غربی]]<ref>الکافی، ج4، ص564-565؛ نیز نک: مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص23؛ صحیح مسلم، ج4، ص113.</ref> و از سوی شمال و جنوب، میان [[کوه ثور (مدینه)|کوه ثَور]] و [[کوه عیر|کوه عَیر]] قرار دارد.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص115؛ صحیح البخاری، ج8، ص10.</ref>
بر پایه روایات [[شیعه]]، ارزش نماز در حرمین با هزار نماز در جای دیگر برابر است<ref>الخصال، ص628.</ref> و کسی که در یکی از حرمین بمیرد، مهاجر الی الله به شمار آمده<ref>كامل الزيارات، ص44؛ بحارالانوار، ج96، ص387.</ref> و از عذاب در امان است.<ref>الکافي، ج4، ص558؛ سنن دارقطني، ج2، ص244؛ الدعوات، ص241.</ref>


==احکام مشترک==
درباره چرایی حرم شدن مدینه، علت‌های گوناگونی گفته شده است.<ref>وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.</ref> «مصونیت بخشی به مدینه و ساکنان آن»،<ref>رک: صحیح مسلم، ج4، ص117-118؛ السنن الکبری، ج5، ص198؛ المعجم الکبیر، ج6، ص92؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص55-56؛ مجمع الزواید، ج3، ص306؛ التهذیب، ج10، ص216.</ref> «احترام به[[حضرت محمد(ص)]]» و «قداست مکانی که وی در آن دفن شده»<ref>وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.</ref> برخی از آنها است.


*بر پایه دسته‌ای از روایات [[شیعه]] کامل خواندن نماز در حرمین دارای فضیلت است.<ref>الکافي، ج4، ص524؛ وسائل الشيعه، ج8، ص526، 533.</ref> برخی فقیهان شیعه کامل خواندن نماز در حرمین را مستحب<ref>التهذيب، ج5، ص425؛ تذكرة الفقها، ج8، ص444؛ جواهر الکلام، ج14، ص330.</ref> و برخی به تخییر میان شکسته خواندن و کامل خواندن فتوا داده‌اند.<ref>مناهج الاخيار، ج3، ص695؛ جواهر الکلام، ج14، ص329.</ref> میان فقیهان، درباره محدوده کامل خواندن نماز در دو شهر مکه و مدینه اختلاف نظر است.<ref>رک: مناسک حج (محشي)، ص486؛ السرائر، ج1، ص342؛ العروة الوثقي، ج3، ص516.</ref>
== فضایل مشترک ==
*خروج از حرمین، پیش از بالا آمدن روز و پیش از خواندن نماز ظهر کراهت دارد.<ref>نک: الكافي، ج4، ص17، 543؛ التهذيب، ج5، ص452؛ تذكرة الفقهاء، ج8، ص447؛ تحرير الاحكام، ج2، ص116، 882 .</ref>
بر پایه روایات [[شیعه]]، ارزش نماز در حرمین با هزار نماز در جای دیگر برابر است<ref>الخصال، ص628.</ref> و کسی که در یکی از حرمین بمیرد، مهاجر الی الله به شمار آمده<ref>کامل الزیارات، ص44؛ بحارالانوار، ج96، ص387.</ref> و از عذاب در امان است.<ref>الکافی، ج4، ص558؛ سنن دارقطنی، ج2، ص244؛ الدعوات، ص241.</ref>
*بریدن درختان در حرمین حرام است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص364، 375، 376.</ref>


==تفاوت‌ها==
== احکام مشترک ==
* بر پایه دسته‌ای از روایات [[شیعه]] کامل خواندن نماز در حرمین دارای فضیلت است.<ref>الکافی، ج4، ص524؛ وسائل الشیعه، ج8، ص526، 533.</ref> برخی فقیهان شیعه کامل خواندن نماز در حرمین را مستحب<ref>التهذیب، ج5، ص425؛ تذکرة الفقها، ج8، ص444؛ جواهر الکلام، ج14، ص330.</ref> و برخی به تخییر میان شکسته خواندن و کامل خواندن فتوا داده‌اند.<ref>مناهج الاخیار، ج3، ص695؛ جواهر الکلام، ج14، ص329.</ref> میان فقیهان، درباره محدوده کامل خواندن نماز در دو شهر مکه و مدینه اختلاف نظر است.<ref>رک: مناسک حج (محشی)، ص486؛ السرائر، ج1، ص342؛ العروة الوثقی، ج3، ص516.</ref>
* خروج از حرمین، پیش از بالا آمدن روز و پیش از خواندن نماز ظهر کراهت دارد.<ref>نک: الکافی، ج4، ص17، 543؛ التهذیب، ج5، ص452؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص447؛ تحریر الاحکام، ج2، ص116، 882.</ref>
* بریدن درختان در حرمین حرام است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص364، 375، 376.</ref>
 
== تفاوت‌ها ==
میان احکام حرم مکی و مدنی تفاوت‌هایی هست که برخی از آنها چنین‌اند:
میان احکام حرم مکی و مدنی تفاوت‌هایی هست که برخی از آنها چنین‌اند:
* به فتوای برخی فقیهان [[شیعه]]<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص380؛ نیز نک: منتهی المطلب، ج2، ص799؛ جواهر الکلام، ج20، ص77-79.</ref> و [[اهل سنت|سنی]]،<ref>المجموع، ج7، ص480، 497.</ref> شکار و بریدن درختان حرم مدنی حرام نیست و کفاره ندارد.
* بر پایه فتوای فقیهان شیعه، برای ورود به حرم مدنی بستن [[احرام]] واجب نیست.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص381؛ جواهر الکلام، ج20، ص79.</ref>
* بر پایه روایات شیعه، آنچه در حرم مکی حرام می‌شود، در حرم مدنی حرام نمی‌شود.<ref>قرب الاسناد، ص301.</ref>


*به فتواي برخي فقيهان [[شيعه]]<ref>تذكرة الفقهاء، ج7، ص380؛ نيز نک: منتهي المطلب، ج2، ص799؛ جواهر الکلام، ج20، ص77-79.</ref> و [[اهل سنت|سني]]<ref>المجموع، ج7، ص480، 497.</ref>، شکار و بريدن درختان حرم مدنی حرام نیست و کفاره ندارد.
== تفاضل حرمین (کدام حرم برتر است؟) ==
*بر پایه فتوای فقیهان شیعه، برای ورود به حرم مدنی بستن [[احرام]] واجب نیست.<ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص381؛ جواهر الکلام، ج20، ص79.</ref>
با توجه به ویژگی‌های هر کدام از این دو حرم، در اینکه کدام یک بر دیگری برتر است، اختلاف شده است.<ref>المرور بین العلمین، ص91-124؛ وفاء الوفا، ج1، ص85-95؛ الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه، ص1-3.</ref> بر پایه روایتی [[شیعه|شیعی]]، ساکن شدن در مدینه، افضل از مکه بوده<ref>المرور بین العلمین، ص91-124؛ وفاء الوفا، ج1، ص85-95؛ الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه، ص1-3.</ref> و بر پایه روایتی از [[اهل سنت]]، فضایل مدینه به دوران زندگی [[حضرت محمد(ص)]] اختصاص ندارد.<ref>صحیح البخاری، ج2، ص222-224؛ صحیح ابن حبان، ج9، ص50-52.</ref>
*بر پایه روایات شیعه، آنچه در حرم مکی حرام می‌شود، در حرم مدنی حرام نمی‌شود.<ref>قرب الاسناد، ص301.</ref>
 
==تفاضل حرمین (کدام حرم برتر است؟)==
با توجه به ویژگی‌های هر کدام از این دو حرم، در اینکه کدام یک بر دیگری برتر است، اختلاف شده است.<ref>المرور بين العلمين، ص91-124؛ وفاء الوفا، ج1، ص85-95؛ الاحاديث الواردة في فضائل المدينه، ص1-3.</ref> بر پایه روایتی [[شیعه|شیعی]]، ساکن شدن در مدینه، افضل از مکه بوده<ref>المرور بين العلمين، ص91-124؛ وفاء الوفا، ج1، ص85-95؛ الاحاديث الواردة في فضائل المدينه، ص1-3.</ref> و بر پایه روایتی از [[اهل سنت]]، فضایل مدینه به دوران زندگی [[حضرت محمد(ص)]] اختصاص ندارد.<ref>صحيح البخاري، ج2، ص222-224؛ صحيح ابن حبان، ج9، ص50-52.</ref>


با این همه، درباره احترام مکه، آیاتی نازل شده؛<ref>بقره/2، 125- 126؛ ابراهيم/14، 35؛ نمل/27، 91؛ تين/95، 3.</ref> با اینکه درباره حرم مدنی، چنین چیزی وجود ندارد.
با این همه، درباره احترام مکه، آیاتی نازل شده؛<ref>بقره/2، 125- 126؛ ابراهیم/14، 35؛ نمل/27، 91؛ تین/95، 3.</ref> با اینکه درباره حرم مدنی، چنین چیزی وجود ندارد.


==پانویس==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


==منابع==
== منابع ==


{{دانشنامه
{{دانشنامه
خط ۴۶: خط ۴۵:
  | نویسنده = علیجان کریمی
  | نویسنده = علیجان کریمی
}}
}}
* '''الاحاد و المثانی'''، ابن ابی‌عاصم ضحاک (م. ۲۸۷ق)، تحقیق باسم فیصل احمد الجوابره، ریاض، دارالدرایه، ۱۴۱۱ق.
* '''الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه'''، صالح بن حامد الرفاعی، دار الخضیری، ۱۴۳۰ق.
* '''الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه'''، علی بن محمد الماوردی (م. ۴۵۸ق)، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۶ق.
* '''احکام القرآن'''، احمد بن علی الجصاص (م. ۳۷۰ق)، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''احکام القرآن'''، محمد بن عبدالله ابن العربی (م. ۵۴۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''احکام و خصائص الحرمین المکی و المدنی، علی احمد یحیی القاعدی'''، بیروت، الریان، ۱۴۲۹ق.
* '''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحق الفاکهی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.
* '''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۰۳ق.
* '''استفتائات حج'''، لطف‌الله صافی. اعانه الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، عثمان بن محمد البکری (م. ۱۳۱۰ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
* '''الاعلام'''، خیرالدین بن محمود الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.
* '''الام'''، محمد بن ادریس الشافعی (م. ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
* '''الامامة و السیاسه (تاریخ الخلفاء)'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش علی شیری، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۳ق.
* '''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
* '''البرهان فی تفسیر القرآن'''، هاشم بن سلیمان البحرانی (م. ۱۱۰۷ق)، تهران، البعثه، ۱۴۱۵ق.
* '''بصائر الدرجات فی علوم آل محمد'''، محمد بن الحسن الصفار (م. ۲۹۰ق)، به کوشش محسن کوچه باغی تبریزی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
* '''تاج العروس من جواهر القاموس'''، مرتضی الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
* '''تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
* '''التاریخ الکبیر'''، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
* '''تاریخ الیعقوبی'''، احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی (م. ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
* '''تاریخ مکة المشرفه'''، محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
* '''التبیان فی تفسیر القرآن'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
* '''تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
* '''تحریر الوسیله'''، روح‌الله خمینی (م. ۱۳۶۸ش)، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
* '''تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام'''، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
* '''التحقیق فی کلمات القرآن الکریم'''، حسن مصطفوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴ش.
* '''تذکرة الفقهاء'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
* '''تسنیم'''، عبدالله جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ش.
* '''تفسیر البحر المحیط'''، ابوحیان محمد بن یوسف (م. ۷۵۴ق)، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
* '''تفسیر القمی'''، علی بن ابراهیم قمی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
* '''التفسیر الکبیر'''، محمد بن عمر الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
* '''تفسیر روح البیان'''، اسماعیل حقی بروسوی (م. ۱۱۳۷ق)، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)'''، محمد بن احمد القرطبی (م. ۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''تفسیر مقاتل بن سلیمان'''، (م. ۱۵۰ق)، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق.
* '''تفسیر نور الثقلین'''، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
* '''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
* '''جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
* '''جرعه‌ای از صهبای حج'''، عبدالله جوادی آملی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
* '''جمهرة اللغه'''، محمد بن الحسن بن درید (م. ۳۲۱ق)، به کوشش عادل بدری، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۴ش.
* '''جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام'''، محمد حسین نجفی (م. ۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
* '''الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره'''، یوسف بن احمد البحرانی (م. ۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
* '''الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به'''، عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة النهضة الحدیثه، ۱۴۰۵ق.
* '''الخصال المحمودة و المذمومه'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
* '''الخلاف فی الاحکام'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
* '''دایرة المعارف تشیع'''، زیر نظر سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ق.
* '''الدر المختار'''، محمد بن علی الحصکفی (م. ۱۰۸۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
* '''درآمدی بر اقتصاد اسلامی'''، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، قم، سمت، ۱۳۷۲ش.
* '''الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه'''، محمد بن مکی (م. ۷۸۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
* '''الدعوات'''، قطب‌الدین الراوندی (م. ۵۷۳ق)، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ق.
* '''ذخیرة المعاد'''، محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق)، آل البیت،
* '''الذریعة الی تصانیف الشیعه'''، آقابزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق)، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
* '''زبدة البیان فی احکام القرآن'''، مقدس اردبیلی احمد بن محمد (م. ۹۹۳ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة لاحیاء الاثار الجعفریه، ۱۳۸۶ش.
* '''الزهور المقتطفة من تاریخ مکة المشرفه'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
* '''السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی'''، محمد بن احمد ابن ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
* '''سنن الدار قطنی'''، علی بن عمر الدارقطنی (م. ۳۸۵ق)، به کوشش منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
* '''السنن الکبری'''، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴–۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
* '''سنن النسائی'''، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
* '''السیرة النبویه'''، عبدالملک بن هشام (م. ۲۱۸ق)، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق.
* '''شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
* '''الشرح الکبیر'''، عبدالرحمان بن قدامه (م. ۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
* '''شرح معانی الآثار'''، احمد بن سلمه الطحاوی (م. ۳۲۱ق)، به کوشش محمد زهر النجار، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹ق.
* '''صحیح البخاری'''، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
* '''صحیح مسلم'''، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
* '''العروة الوثقی'''، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷–۱۳۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
* '''علل الشرائع و الاحکام'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
* '''عمدة القاری'''، محمود بن احمد البدرالعینی (م. ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''العین (ترتیب العین)'''، الخلیل بن احمد الفراهیدی (م. ۱۷۰ق)، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۵ق.
* '''فتح الباری شرح صحیح الامام ابی‌عبدالله محمد بن اسماعیل البخاری'''، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
* '''فتح القدیر الجامع بین فنی الراویة و الدرایة من علم التفسیر'''، محمد بن علی الشکوکانی (م. ۱۲۵۰ق)، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
* '''فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی'''، محمد محمد حسن شراب، ترجمه شیخی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
* '''فقه الرضا'''، علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق.
* '''الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت'''، عبدالرحمان الجزیری (م. ۱۳۶۰ق)، دارالفکر، ۱۴۰۶ق.
* '''القاموس المحیط'''، محمد بن یعقوب فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق)، بیروت، دارالعلم، بی‌تا.
* '''قرب الاسناد'''، عبدالله بن جعفر حمیری (م. ۳۰۰ق) قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
* '''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
* '''کامل الزیارات'''، ابن قولویه القمی (م. ۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
* '''کشاف القناع عن متن الاقناع'''، منصور بن یونس البهوتی (م. ۱۰۵۲ق)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
* '''کنز الدقائق'''، محمد المشهدی (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
* '''کنز العرفان فی فقه القرآن'''، محمد بن عبدالله المقداد (م. ۸۲۶ق)، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
* '''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، علی بن حسام‌الدین الهندی (م. ۹۷۵ق)، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۹ق.
* '''لب اللباب فی تعلیم الفقه الشافعی'''، محمد علی سلطان العلماء، به کوشش محمد عبدالرحیم، دارالفتح، ۱۴۳۱ق.
* '''لسان العرب'''، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰–۷۱۱ق)، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
* '''المبسوط فی فقه الامامیه'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
* '''المبسوط'''، محمد بن احمد السرخسی (م. ۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
* '''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، مقدمه محمد جواد بلاغی (۱۸۶۴–۱۹۳۳م)، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبایی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
* '''مجمع الزوائد و منبع الفوائد'''، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
* '''المجموع شرح المهذب'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
* '''المحاسن'''، احمد بن محمد بن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق)، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
* '''المحلی بالآثار'''، علی بن احمد بن حزم (۳۸۴–۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
* '''المختصر النافع فی فقه الامامیه (النافع فی مختصر الشرائع)'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.
* '''مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
* '''المرور بین العلمین فی مفاخرة الحرمین'''، علی بن یوسف الزرندی (م. ۷۷۲ق)، به کوشش الخطراوی، مدینه، دارالتراث، ۱۴۰۷ق.
* '''مسند ابی‌یعلی'''، احمد بن علی بن المثنی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دارالمأمون للتراث.
* '''مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق)'''، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
* '''معالم التنزیل فی التفسیر و التاویل (تفسیر البغوی)'''، حسین بن مسعود البغوی (۵۱۶–۴۳۲ق)، به کوشش عبدالرزاق المهدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
* '''معالم المدینة المنوره'''، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۴۱۹ق.
* '''معانی الاخبار'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
* '''المعجم الاوسط'''، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، تحقیق طارق بن عوض الله و عبدالحسن بن ابراهیم الحسینی، قاهره، دارالحرمین، ۱۴۱۵ق.
* '''معجم البلدان'''، یاقوت بن عبدالله الحموی (م. ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
* '''معجم الفاظ الفقه الجعفری'''، احمد فتح الله، الدمام، مطابع المدخول، ۱۴۱۵ق.
* '''المعجم الکبیر'''، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع'''، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (م. ۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
* '''معجم مقاییس اللغه'''، احمد بن فارس (م. ۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
* '''معرفة السنن'''، احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، به کوشش سید کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
* '''مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج'''، محمد بن احمد الشربینی (م. ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
* '''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
* '''مفردات الفاظ القرآن'''، الحسین بن محمد الراغب الاصفهانی (م. ۴۲۵ق)، به کوشش صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
* '''المقنع'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
* '''المقنعه'''، محمد بن محمد بن النعمان (شیخ مفید) (۳۳۶–۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
* '''من لایحضره الفقیه'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
* '''مناسک حج (محشی)'''، امام خمینی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۱۶ق.
* '''مناهج الاخیار فی شرح الاستبصار'''، سید احمد علوی عاملی (م. ۱۰۶۰ق)، قم، انتشارات اسماعیلیان.
* '''منتهی المطلب فی تحقیق المذهب'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
* '''المهذب'''، عبدالعزیز بن نحریر البراج (م. ۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
* '''میقات الحج (دو فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
* '''النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
* '''الهدایه (فی الاصول و الفروع)'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسة الامام الهادی، ۱۴۱۸ق.
* '''وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه)'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
* '''الوسیلة الی نیل الفضیله'''، محمد بن علی بن حمزه (م. ۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
* '''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (م. ۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
{{پایان}}


*'''الاحاد و المثانی'''، ابن ابی‌عاصم ضحاک (م. ۲۸۷ق)، تحقیق باسم فیصل احمد الجوابره، ریاض، دارالدرایه، ۱۴۱۱ق.
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
*'''الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه'''، صالح بن حامد الرفاعی، دار الخضیری، ۱۴۳۰ق.
*'''الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه'''، علی بن محمد الماوردی (م. ۴۵۸ق)، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۶ق.
*'''احکام القرآن'''، احمد بن علی الجصاص (م. ۳۷۰ق)، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
*'''احکام القرآن'''، محمد بن عبدالله ابن العربی (م. ۵۴۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''احکام و خصائص الحرمین المکی و المدنی، علی احمد یحیی القاعدی'''، بیروت، الریان، ۱۴۲۹ق.
*'''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحق الفاکهی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.
*'''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۰۳ق.
*'''استفتائات حج'''، لطف‌الله صافی. اعانه الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، عثمان بن محمد البکری (م. ۱۳۱۰ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
*'''الاعلام'''، خیرالدین بن محمود الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.
*'''الام'''، محمد بن ادریس الشافعی (م. ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
*'''الامامة و السیاسه (تاریخ الخلفاء)'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش علی شیری، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۳ق.
*'''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
*'''البرهان فی تفسیر القرآن'''، هاشم بن سلیمان البحرانی (م. ۱۱۰۷ق)، تهران، البعثه، ۱۴۱۵ق.
*'''بصائر الدرجات فی علوم آل محمد'''، محمد بن الحسن الصفار (م. ۲۹۰ق)، به کوشش محسن کوچه باغی تبریزی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
*'''تاج العروس من جواهر القاموس'''، مرتضی الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
*'''تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
*'''التاریخ الکبیر'''، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
*'''تاریخ الیعقوبی'''، احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی (م. ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
*'''تاریخ مکة المشرفه'''، محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
*'''التبیان فی تفسیر القرآن'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
*'''تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
*'''تحریر الوسیله'''، روح‌الله خمینی (م. ۱۳۶۸ش)، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
*'''تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام'''، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
*'''التحقیق فی کلمات القرآن الکریم'''، حسن مصطفوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴ش.
*'''تذکرة الفقهاء'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
*'''تسنیم'''، عبدالله جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ش.
*'''تفسیر البحر المحیط'''، ابوحیان محمد بن یوسف (م. ۷۵۴ق)، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
*'''تفسیر القمی'''، علی بن ابراهیم قمی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
*'''التفسیر الکبیر'''، محمد بن عمر الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
*'''تفسیر روح البیان'''، اسماعیل حقی بروسوی (م. ۱۱۳۷ق)، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)'''، محمد بن احمد القرطبی (م. ۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
*'''تفسیر مقاتل بن سلیمان'''، (م. ۱۵۰ق)، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق.
*'''تفسیر نور الثقلین'''، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
*'''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
*'''جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
*'''جرعه‌ای از صهبای حج'''، عبدالله جوادی آملی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''جمهرة اللغه'''، محمد بن الحسن بن درید (م. ۳۲۱ق)، به کوشش عادل بدری، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۴ش.
*'''جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام'''، محمد حسین نجفی (م. ۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
*'''الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره'''، یوسف بن احمد البحرانی (م. ۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
*'''الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به'''، عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة النهضة الحدیثه، ۱۴۰۵ق.
*'''الخصال المحمودة و المذمومه'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
*'''الخلاف فی الاحکام'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
*'''دایرة المعارف تشیع'''، زیر نظر سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ق.
*'''الدر المختار'''، محمد بن علی الحصکفی (م. ۱۰۸۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
*'''درآمدی بر اقتصاد اسلامی'''، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، قم، سمت، ۱۳۷۲ش.
*'''الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه'''، محمد بن مکی (م. ۷۸۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
*'''الدعوات'''، قطب‌الدین الراوندی (م. ۵۷۳ق)، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ق.
*'''ذخیرة المعاد'''، محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق)، آل البیت،
*'''الذریعة الی تصانیف الشیعه'''، آقابزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق)، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
*'''زبدة البیان فی احکام القرآن'''، مقدس اردبیلی احمد بن محمد (م. ۹۹۳ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة لاحیاء الاثار الجعفریه، ۱۳۸۶ش.
*'''الزهور المقتطفة من تاریخ مکة المشرفه'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
*'''السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی'''، محمد بن احمد ابن ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
*'''سنن الدار قطنی'''، علی بن عمر الدارقطنی (م. ۳۸۵ق)، به کوشش منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
*'''السنن الکبری'''، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴–۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
*'''سنن النسائی'''، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
*'''السیرة النبویه'''، عبدالملک بن هشام (م. ۲۱۸ق)، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق.
*'''شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
*'''الشرح الکبیر'''، عبدالرحمان بن قدامه (م. ۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*'''شرح معانی الآثار'''، احمد بن سلمه الطحاوی (م. ۳۲۱ق)، به کوشش محمد زهر النجار، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
*'''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹ق.
*'''صحیح البخاری'''، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
*'''صحیح مسلم'''، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
*'''العروة الوثقی'''، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷–۱۳۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
*'''علل الشرائع و الاحکام'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
*'''عمدة القاری'''، محمود بن احمد البدرالعینی (م. ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
*'''العین (ترتیب العین)'''، الخلیل بن احمد الفراهیدی (م. ۱۷۰ق)، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۵ق.
*'''فتح الباری شرح صحیح الامام ابی‌عبدالله محمد بن اسماعیل البخاری'''، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
*'''فتح القدیر الجامع بین فنی الراویة و الدرایة من علم التفسیر'''، محمد بن علی الشکوکانی (م. ۱۲۵۰ق)، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
*'''فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی'''، محمد محمد حسن شراب، ترجمه شیخی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
*'''فقه الرضا'''، علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق.
*'''الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت'''، عبدالرحمان الجزیری (م. ۱۳۶۰ق)، دارالفکر، ۱۴۰۶ق.
*'''القاموس المحیط'''، محمد بن یعقوب فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق)، بیروت، دارالعلم، بی‌تا.
*'''قرب الاسناد'''، عبدالله بن جعفر حمیری (م. ۳۰۰ق) قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
*'''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
*'''کامل الزیارات'''، ابن قولویه القمی (م. ۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
*'''کشاف القناع عن متن الاقناع'''، منصور بن یونس البهوتی (م. ۱۰۵۲ق)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
*'''کنز الدقائق'''، محمد المشهدی (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
*'''کنز العرفان فی فقه القرآن'''، محمد بن عبدالله المقداد (م. ۸۲۶ق)، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
*'''کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال'''، علی بن حسام‌الدین الهندی (م. ۹۷۵ق)، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۹ق.
*'''لب اللباب فی تعلیم الفقه الشافعی'''، محمد علی سلطان العلماء، به کوشش محمد عبدالرحیم، دارالفتح، ۱۴۳۱ق.
*'''لسان العرب'''، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰–۷۱۱ق)، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
*'''المبسوط فی فقه الامامیه'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
*'''المبسوط'''، محمد بن احمد السرخسی (م. ۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
*'''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، مقدمه محمد جواد بلاغی (۱۸۶۴–۱۹۳۳م)، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبایی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
*'''مجمع الزوائد و منبع الفوائد'''، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
*'''المجموع شرح المهذب'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
*'''المحاسن'''، احمد بن محمد بن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق)، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
*'''المحلی بالآثار'''، علی بن احمد بن حزم (۳۸۴–۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
*'''المختصر النافع فی فقه الامامیه (النافع فی مختصر الشرائع)'''، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.
*'''مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
*'''المرور بین العلمین فی مفاخرة الحرمین'''، علی بن یوسف الزرندی (م. ۷۷۲ق)، به کوشش الخطراوی، مدینه، دارالتراث، ۱۴۰۷ق.
*'''مسند ابی‌یعلی'''، احمد بن علی بن المثنی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دارالمأمون للتراث.
*'''مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق)'''، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
*'''معالم التنزیل فی التفسیر و التاویل (تفسیر البغوی)'''، حسین بن مسعود البغوی (۵۱۶–۴۳۲ق)، به کوشش عبدالرزاق المهدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
*'''معالم المدینة المنوره'''، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۴۱۹ق.
*'''معانی الاخبار'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
*'''المعجم الاوسط'''، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، تحقیق طارق بن عوض الله و عبدالحسن بن ابراهیم الحسینی، قاهره، دارالحرمین، ۱۴۱۵ق.
*'''معجم البلدان'''، یاقوت بن عبدالله الحموی (م. ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
*'''معجم الفاظ الفقه الجعفری'''، احمد فتح الله، الدمام، مطابع المدخول، ۱۴۱۵ق.
*'''المعجم الکبیر'''، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
*'''معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع'''، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (م. ۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
*'''معجم مقاییس اللغه'''، احمد بن فارس (م. ۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
*'''معرفة السنن'''، احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، به کوشش سید کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*'''مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج'''، محمد بن احمد الشربینی (م. ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
*'''المغنی'''، عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
*'''مفردات الفاظ القرآن'''، الحسین بن محمد الراغب الاصفهانی (م. ۴۲۵ق)، به کوشش صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
*'''المقنع'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
*'''المقنعه'''، محمد بن محمد بن النعمان (شیخ مفید) (۳۳۶–۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
*'''من لایحضره الفقیه'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
*'''مناسک حج (محشی)'''، امام خمینی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۱۶ق.
*'''مناهج الاخیار فی شرح الاستبصار'''، سید احمد علوی عاملی (م. ۱۰۶۰ق)، قم، انتشارات اسماعیلیان.
*'''منتهی المطلب فی تحقیق المذهب'''، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
*'''المهذب'''، عبدالعزیز بن نحریر البراج (م. ۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
*'''میقات الحج (دو فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*'''النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
*'''الهدایه (فی الاصول و الفروع)'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسة الامام الهادی، ۱۴۱۸ق.
*'''وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه)'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
*'''الوسیلة الی نیل الفضیله'''، محمد بن علی بن حمزه (م. ۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
*'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (م. ۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
{{پایان}}

نسخهٔ ‏۲۱ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۱۵:۲۷

واژه

واژه حرمین، تثنیه حَرَم[۱] و در واژگان به معنای ممنوع بودن بوده[۲] و در اصطلاح به حرم مکی و مدنی گفته می‌شود.[۳] علت اینکه به آن دو، حرم گفته شده حرمت و احترام آنها و نیز ممنوع بودن برخی چیزها در آنها است.[۴]

حرم مکی

نوشتار اصلی: حرم مکی

حرم مکی، محدوده‌ای از شهر مکه است، که در اسلام دارای احکام ویژه‌ای مانند حرام بودن بریدن درختان،[۵] حرام بودن ورود کافر[۶] و افزایش دیه قتل است.[۷]

حرم مکی از دیدگاه اسلام، دارای امنیت شمرده شده است؛ از این رو پناهنده به حرم، گرچه مجرم باشد، تا زمانی که در حرم باشد در امان است؛ جز اینکه در حرم مرتکب جرمی شده باشد.[۸]

در روایات، درباره پیشینه حرم شدن مکه سه دسته روایت وجود دارد که به دوره‌های «آفرینش آسمان‌ها و زمین»،[۹] «پس از هبوط حضرت آدم(ع)»[۱۰] و «دوران حضرت ابراهیم(ع)»[۱۱] اشاره دارد. برخی میان آن سه جمع کرده‌اند.[۱۲] روایات، علت حرم شدن مکه را کعبه دانسته‌اند.[۱۳] درباره محدوده دقیق حرم مکی اختلاف نظر است.[۱۴]

حرم مدنی

نوشتار اصلی: حرم مدنی

حرم مدنی، محدوده‌ای از شهر مدینه است که در دین اسلام دارای احترام بوده[۱۵] و آداب و احکامی مانند فضیلت غسل[۱۶] و طهارت هنگام ورود به آن را دارد.[۱۷] این محدوده، از سوی شرق و غرب، میان حَرّه شرقی و حره غربی[۱۸] و از سوی شمال و جنوب، میان کوه ثَور و کوه عَیر قرار دارد.[۱۹]

درباره چرایی حرم شدن مدینه، علت‌های گوناگونی گفته شده است.[۲۰] «مصونیت بخشی به مدینه و ساکنان آن»،[۲۱] «احترام بهحضرت محمد(ص)» و «قداست مکانی که وی در آن دفن شده»[۲۲] برخی از آنها است.

فضایل مشترک

بر پایه روایات شیعه، ارزش نماز در حرمین با هزار نماز در جای دیگر برابر است[۲۳] و کسی که در یکی از حرمین بمیرد، مهاجر الی الله به شمار آمده[۲۴] و از عذاب در امان است.[۲۵]

احکام مشترک

  • بر پایه دسته‌ای از روایات شیعه کامل خواندن نماز در حرمین دارای فضیلت است.[۲۶] برخی فقیهان شیعه کامل خواندن نماز در حرمین را مستحب[۲۷] و برخی به تخییر میان شکسته خواندن و کامل خواندن فتوا داده‌اند.[۲۸] میان فقیهان، درباره محدوده کامل خواندن نماز در دو شهر مکه و مدینه اختلاف نظر است.[۲۹]
  • خروج از حرمین، پیش از بالا آمدن روز و پیش از خواندن نماز ظهر کراهت دارد.[۳۰]
  • بریدن درختان در حرمین حرام است.[۳۱]

تفاوت‌ها

میان احکام حرم مکی و مدنی تفاوت‌هایی هست که برخی از آنها چنین‌اند:

  • به فتوای برخی فقیهان شیعه[۳۲] و سنی،[۳۳] شکار و بریدن درختان حرم مدنی حرام نیست و کفاره ندارد.
  • بر پایه فتوای فقیهان شیعه، برای ورود به حرم مدنی بستن احرام واجب نیست.[۳۴]
  • بر پایه روایات شیعه، آنچه در حرم مکی حرام می‌شود، در حرم مدنی حرام نمی‌شود.[۳۵]

تفاضل حرمین (کدام حرم برتر است؟)

با توجه به ویژگی‌های هر کدام از این دو حرم، در اینکه کدام یک بر دیگری برتر است، اختلاف شده است.[۳۶] بر پایه روایتی شیعی، ساکن شدن در مدینه، افضل از مکه بوده[۳۷] و بر پایه روایتی از اهل سنت، فضایل مدینه به دوران زندگی حضرت محمد(ص) اختصاص ندارد.[۳۸]

با این همه، درباره احترام مکه، آیاتی نازل شده؛[۳۹] با اینکه درباره حرم مدنی، چنین چیزی وجود ندارد.

پانویس

  1. ↑ التحقیق، ج2، ص204، «حرم».
  2. ↑ مفردات، ص229؛ لسان العرب، ج12، ص122، «حرم».
  3. ↑ جمهرة اللغه، ص390-391؛ معجم البلدان، ج2، ص243.
  4. ↑ معجم مقاییس، ج2، ص45؛ مفردات، ص230، «حرم».
  5. ↑ الکافی، ج4 ص230-231؛ التهذیب، ج5، ص379-380؛ سنن النسایی، ج5، ص211.
  6. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج2، ص47؛ کنز العرفان، ج1، ص46؛ الام، ج1، ص71؛ ج4 ص187؛ المحلی، ج4، ص243.
  7. ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج7، ص116-117؛ المختصر النافع، ج2، ص302.
  8. ↑ التبیان، ج2، ص537؛ کنز الدقائق، ج3، ص171.
  9. ↑ صحیح البخاری، ج2، ص214؛ الکافی، ج4، ص225؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص245-246.
  10. ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص192؛ الکافی، ج4، ص195؛ وسائل الشیعه، ج13، ص221؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص37-38؛ الزهور المقتطفه، ص33؛ شفاء الغرام، ج1، ص105.
  11. ↑ صحیح البخاری، ج3، ص22، 225؛ صحیح مسلم، ج4، ص112، 118.
  12. ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص189.
  13. ↑ علل الشرائع، ج2، ص415؛ المحاسن، ج2، ص330؛ بحارالانوار، ج96، ص43-44.
  14. ↑ الاحکام السلطانیه، ج2، ص164-165؛ النهایه، ص234.
  15. ↑ رک: صحیح مسلم، ج4، ص117-118؛ السنن الکبری، ج5، ص198؛ المعجم الکبیر، ج6، ص92؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص55-56؛ مجمع الزواید، ج3، ص306؛ التهذیب، ج10، ص216؛ وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.
  16. ↑ الکافی، ج4، ص550، التهذیب، ج6، ص5؛ الدر المختار، ج1، ص184؛ المجموع، ج8، ص273؛ فتح الوهاب، ج1، ص257.
  17. ↑ الکافی، ج4، ص550، التهذیب، ج6، ص5.
  18. ↑ الکافی، ج4، ص564-565؛ نیز نک: مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص23؛ صحیح مسلم، ج4، ص113.
  19. ↑ صحیح مسلم، ج4، ص115؛ صحیح البخاری، ج8، ص10.
  20. ↑ وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.
  21. ↑ رک: صحیح مسلم، ج4، ص117-118؛ السنن الکبری، ج5، ص198؛ المعجم الکبیر، ج6، ص92؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص55-56؛ مجمع الزواید، ج3، ص306؛ التهذیب، ج10، ص216.
  22. ↑ وفاء الوفاء، ج1، ص117-118.
  23. ↑ الخصال، ص628.
  24. ↑ کامل الزیارات، ص44؛ بحارالانوار، ج96، ص387.
  25. ↑ الکافی، ج4، ص558؛ سنن دارقطنی، ج2، ص244؛ الدعوات، ص241.
  26. ↑ الکافی، ج4، ص524؛ وسائل الشیعه، ج8، ص526، 533.
  27. ↑ التهذیب، ج5، ص425؛ تذکرة الفقها، ج8، ص444؛ جواهر الکلام، ج14، ص330.
  28. ↑ مناهج الاخیار، ج3، ص695؛ جواهر الکلام، ج14، ص329.
  29. ↑ رک: مناسک حج (محشی)، ص486؛ السرائر، ج1، ص342؛ العروة الوثقی، ج3، ص516.
  30. ↑ نک: الکافی، ج4، ص17، 543؛ التهذیب، ج5، ص452؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص447؛ تحریر الاحکام، ج2، ص116، 882.
  31. ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص364، 375، 376.
  32. ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص380؛ نیز نک: منتهی المطلب، ج2، ص799؛ جواهر الکلام، ج20، ص77-79.
  33. ↑ المجموع، ج7، ص480، 497.
  34. ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص381؛ جواهر الکلام، ج20، ص79.
  35. ↑ قرب الاسناد، ص301.
  36. ↑ المرور بین العلمین، ص91-124؛ وفاء الوفا، ج1، ص85-95؛ الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه، ص1-3.
  37. ↑ المرور بین العلمین، ص91-124؛ وفاء الوفا، ج1، ص85-95؛ الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه، ص1-3.
  38. ↑ صحیح البخاری، ج2، ص222-224؛ صحیح ابن حبان، ج9، ص50-52.
  39. ↑ بقره/2، 125- 126؛ ابراهیم/14، 35؛ نمل/27، 91؛ تین/95، 3.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ حرمین، ج۷].
  • الاحاد و المثانی، ابن ابی‌عاصم ضحاک (م. ۲۸۷ق)، تحقیق باسم فیصل احمد الجوابره، ریاض، دارالدرایه، ۱۴۱۱ق.
  • الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه، صالح بن حامد الرفاعی، دار الخضیری، ۱۴۳۰ق.
  • الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، علی بن محمد الماوردی (م. ۴۵۸ق)، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۶ق.
  • احکام القرآن، احمد بن علی الجصاص (م. ۳۷۰ق)، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
  • احکام القرآن، محمد بن عبدالله ابن العربی (م. ۵۴۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • احکام و خصائص الحرمین المکی و المدنی، علی احمد یحیی القاعدی، بیروت، الریان، ۱۴۲۹ق.
  • اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.
  • اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۰۳ق.
  • استفتائات حج، لطف‌الله صافی. اعانه الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، عثمان بن محمد البکری (م. ۱۳۱۰ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۸ق.
  • الاعلام، خیرالدین بن محمود الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.
  • الام، محمد بن ادریس الشافعی (م. ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
  • الامامة و السیاسه (تاریخ الخلفاء)، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش علی شیری، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۳ق.
  • بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
  • البرهان فی تفسیر القرآن، هاشم بن سلیمان البحرانی (م. ۱۱۰۷ق)، تهران، البعثه، ۱۴۱۵ق.
  • بصائر الدرجات فی علوم آل محمد، محمد بن الحسن الصفار (م. ۲۹۰ق)، به کوشش محسن کوچه باغی تبریزی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
  • تاج العروس من جواهر القاموس، مرتضی الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
  • تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق.
  • التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
  • تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی (م. ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
  • تاریخ مکة المشرفه، محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش العدوی، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
  • التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۳م.
  • تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
  • تحریر الوسیله، روح‌الله خمینی (م. ۱۳۶۸ش)، نجف، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
  • تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
  • التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴ش.
  • تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۴–۱۴۲۳ق.
  • تسنیم، عبدالله جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ش.
  • تفسیر البحر المحیط، ابوحیان محمد بن یوسف (م. ۷۵۴ق)، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
  • تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
  • التفسیر الکبیر، محمد بن عمر الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
  • تفسیر روح البیان، اسماعیل حقی بروسوی (م. ۱۱۳۷ق)، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
  • تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبی (م. ۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
  • تفسیر مقاتل بن سلیمان، (م. ۱۵۰ق)، به کوشش عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق.
  • تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
  • تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
  • جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴–۳۱۰ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۱۲ق.
  • جرعه‌ای از صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • جمهرة اللغه، محمد بن الحسن بن درید (م. ۳۲۱ق)، به کوشش عادل بدری، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۴ش.
  • جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی (م. ۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، یوسف بن احمد البحرانی (م. ۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
  • الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به، عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة النهضة الحدیثه، ۱۴۰۵ق.
  • الخصال المحمودة و المذمومه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
  • الخلاف فی الاحکام، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
  • دایرة المعارف تشیع، زیر نظر سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ق.
  • الدر المختار، محمد بن علی الحصکفی (م. ۱۰۸۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
  • درآمدی بر اقتصاد اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، قم، سمت، ۱۳۷۲ش.
  • الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، محمد بن مکی (م. ۷۸۶ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
  • الدعوات، قطب‌الدین الراوندی (م. ۵۷۳ق)، قم، مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ق.
  • ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق)، آل البیت،
  • الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقابزرگ تهرانی (م. ۱۳۸۹ق)، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
  • زبدة البیان فی احکام القرآن، مقدس اردبیلی احمد بن محمد (م. ۹۹۳ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی، تهران، مکتبة المرتضویة لاحیاء الاثار الجعفریه، ۱۳۸۶ش.
  • الزهور المقتطفة من تاریخ مکة المشرفه، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
  • السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد ابن ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
  • سنن الدار قطنی، علی بن عمر الدارقطنی (م. ۳۸۵ق)، به کوشش منصور بن سید الشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
  • السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴–۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
  • سنن النسائی، احمد بن علی النسائی (۲۱۵–۳۰۳ق)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۳۴۸ق.
  • السیرة النبویه، عبدالملک بن هشام (م. ۲۱۸ق)، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق.
  • شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
  • الشرح الکبیر، عبدالرحمان بن قدامه (م. ۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • شرح معانی الآثار، احمد بن سلمه الطحاوی (م. ۳۲۱ق)، به کوشش محمد زهر النجار، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
  • شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹ق.
  • صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
  • صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
  • العروة الوثقی، سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۲۴۷–۱۳۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ق.
  • علل الشرائع و الاحکام، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، به کوشش سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
  • عمدة القاری، محمود بن احمد البدرالعینی (م. ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • العین (ترتیب العین)، الخلیل بن احمد الفراهیدی (م. ۱۷۰ق)، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۵ق.
  • فتح الباری شرح صحیح الامام ابی‌عبدالله محمد بن اسماعیل البخاری، ابن حجر العسقلانی (۷۷۳–۸۵۲ق)، شرح عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  • فتح القدیر الجامع بین فنی الراویة و الدرایة من علم التفسیر، محمد بن علی الشکوکانی (م. ۱۲۵۰ق)، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  • فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی، محمد محمد حسن شراب، ترجمه شیخی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • فقه الرضا، علی بن بابویه (م. ۳۲۹ق)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق.
  • الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، عبدالرحمان الجزیری (م. ۱۳۶۰ق)، دارالفکر، ۱۴۰۶ق.
  • القاموس المحیط، محمد بن یعقوب فیروزآبادی (م. ۸۱۷ق)، بیروت، دارالعلم، بی‌تا.
  • قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری (م. ۳۰۰ق) قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
  • الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
  • کامل الزیارات، ابن قولویه القمی (م. ۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
  • کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس البهوتی (م. ۱۰۵۲ق)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
  • کنز الدقائق، محمد المشهدی (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق.
  • کنز العرفان فی فقه القرآن، محمد بن عبدالله المقداد (م. ۸۲۶ق)، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
  • کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، علی بن حسام‌الدین الهندی (م. ۹۷۵ق)، به کوشش بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۰۹ق.
  • لب اللباب فی تعلیم الفقه الشافعی، محمد علی سلطان العلماء، به کوشش محمد عبدالرحیم، دارالفتح، ۱۴۳۱ق.
  • لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰–۷۱۱ق)، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
  • المبسوط فی فقه الامامیه، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
  • المبسوط، محمد بن احمد السرخسی (م. ۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
  • مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸–۵۴۸ق)، مقدمه محمد جواد بلاغی (۱۸۶۴–۱۹۳۳م)، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبایی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
  • مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (م. ۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
  • المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
  • المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق)، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
  • المحلی بالآثار، علی بن احمد بن حزم (۳۸۴–۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
  • المختصر النافع فی فقه الامامیه (النافع فی مختصر الشرائع)، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.
  • مراة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
  • المرور بین العلمین فی مفاخرة الحرمین، علی بن یوسف الزرندی (م. ۷۷۲ق)، به کوشش الخطراوی، مدینه، دارالتراث، ۱۴۰۷ق.
  • مسند ابی‌یعلی، احمد بن علی بن المثنی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دارالمأمون للتراث.
  • مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
  • معالم التنزیل فی التفسیر و التاویل (تفسیر البغوی)، حسین بن مسعود البغوی (۵۱۶–۴۳۲ق)، به کوشش عبدالرزاق المهدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
  • معالم المدینة المنوره، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۴۱۹ق.
  • معانی الاخبار، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۱ش.
  • المعجم الاوسط، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، تحقیق طارق بن عوض الله و عبدالحسن بن ابراهیم الحسینی، قاهره، دارالحرمین، ۱۴۱۵ق.
  • معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (م. ۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
  • معجم الفاظ الفقه الجعفری، احمد فتح الله، الدمام، مطابع المدخول، ۱۴۱۵ق.
  • المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
  • معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (م. ۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
  • معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس (م. ۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
  • معرفة السنن، احمد بن الحسین البیهقی (م. ۴۵۸ق)، به کوشش سید کسروی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، محمد بن احمد الشربینی (م. ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
  • المغنی، عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
  • مفردات الفاظ القرآن، الحسین بن محمد الراغب الاصفهانی (م. ۴۲۵ق)، به کوشش صفوان عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
  • المقنع، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
  • المقنعه، محمد بن محمد بن النعمان (شیخ مفید) (۳۳۶–۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
  • من لایحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
  • مناسک حج (محشی)، امام خمینی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۱۶ق.
  • مناهج الاخیار فی شرح الاستبصار، سید احمد علوی عاملی (م. ۱۰۶۰ق)، قم، انتشارات اسماعیلیان.
  • منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
  • المهذب، عبدالعزیز بن نحریر البراج (م. ۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
  • میقات الحج (دو فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
  • الهدایه (فی الاصول و الفروع)، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (۳۱۱–۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسة الامام الهادی، ۱۴۱۸ق.
  • وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳–۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
  • الوسیلة الی نیل الفضیله، محمد بن علی بن حمزه (م. ۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
  • وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (م. ۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=حرمین&oldid=33706»