طواف

ترتیب اعمال حج تمتع

عمره تمتع

۱ شوال تا ۹ ذوالحجه

احرام در میقات • طواف • نماز طواف • سعی • تقصیر

حج

نهم ذوالحجه

احرام در مکه • وقوف در عرفات

شب دهم

وقوف در مشعر

روز دهم

رمی جمره عقبه • قربانی • حلق یا تقصیر

شب یازدهم

بیتوته در منا

روز یازدهم

رمی جمرات سه‌گانه

شب دوازدهم

بیتوته در منا

روز دوازدهم

رمی جمرات • طواف زیارت • نماز طواف • سعی • طواف نساء • نماز طواف نساء

طواف، هفت دور چرخیدن دور کعبه در مسجدالحرام است، که یکی از اعمال عمره و حج دانسته شده است. این هفت دور، از روبه‌روی حجرالاسود آغاز شده و به همان‌جا پایان می‌پذیرد. طواف‌کننده باید دارای شرایطی مانند طهارتِ بدن و طهارت از حدث بوده و طواف را به قصد اطاعت از دستور خدا انجام دهد.

محدوده طواف به فتوای بیشتر مراجع تقلید، تا جایی است که عرفاً بگویند دور کعبه می‌گردد؛ ولی به‌نظر برخی دیگر از مراجع، طواف باید در محدوده میان کعبه و مقام ابراهیم باشد. طواف دارای مستحباتی مانند تلاوت قرآن و مکروهاتی مانند سخن گفتن است.

مفهوم‌شناسی

طواف، هفت دور چرخیدن دور کعبه در مسجدالحرام است، که یکی از اعمال حج و عمره دانسته شده است.

اقسام

طواف دارای اقسامی است که برخی از آنها مانند طواف زیارت مورد پذیرش همه مذاهب اسلامی و برخی مانند طواف قدوم و طواف نساء میان مذاهب اسلامی مورد اختلاف است. اقسام طواف چنین است:

طواف قدوم

نوشتار اصلی: طواف قدوم

اهل سنت اولين طوافى را كه شخص مُحرم پس از ورود به مكه و پيش از وقوف در عرفات انجام مى‌دهد، «طواف قدوم» يا «طواف تحيت» نامیده‌اند. طبق نظريۀ مذاهب چهارگانه اهل سنت، بر مُفرِد (گزارندۀ حج افراد) كه از خارج وارد مكه مى‌شود و براى وقوف در عرفات به اندازه کافی وقت دارد، انجام طواف قدوم سُنّت است.

به نظر فقیهان شیعه، براى مُفرِد و قارِن (كسى كه حج افراد و حج قِران انجام مى‌دهد)، پيش از وقوف در عرفات، انجام طواف مستحب شمرده شده است؛ اگرچه مشهور فقیهان شیعه، اصطلاح طواف قدوم را به كار نبرده‌اند و تنها برخى از آن‌ها؛ مانند شيخ طوسى در مسبوط از آن نام برده‌اند.

ضمناً در عمره تمتّع و عمره مفرده، انجام طوافِ مستحب پيش از طواف واجب، میان فقیهان شیعه اختلاف است.

طواف عمره تمتع

نوشتار اصلی: اعمال عمره تمتع § طواف و نماز آن

بر پایه مذاهب اسلامی، بر كسى كه براى عمره تمتّع احرام بسته، واجب است طواف عمره تمتّع انجام دهد.

به نظر فقیهان مذاهب چهارگانه اهل سنت، همان طوافى كه براى عمره تمتّع به جا مى‌آورد، طواف قدوم او محسوب مى‌شود.

طواف عمره مفرده

نوشتار اصلی: اعمال عمره مفرده § طواف و نماز آن

این طواف حكم طواف عمرۀ تمتّع را دارد. بر پایه مذاهب اسلامی، بر كسى كه براى عمره مفرده احرام بسته، واجب است طواف عمره مفره انجام دهد.

به نظر فقیهان مذاهب چهارگانه اهل سنت، همان طوافى كه براى عمره مفرده به جا مى‌آورد، طواف قدوم او محسوب مى‌شود.

طواف زیارت

نوشتار اصلی: طواف زیارت

طواف زيارت يا طواف افاضه، بر تمام حاجیان (مُتِمتّع، قارِن و مُفْرِد) واجب است. حج‌گزاران بايد پس از اعمال روز عيد قربان این طواف را انجام دهند.

طواف نساء

نوشتار اصلی: طواف نساء

به فتوای فقیهان شیعه، در عمره مفرده و اقسام سه‌گانه حج (تمتع، قران و افراد) واجب است طواف نساء انجام شود و با انجام آن، زنان حلال مى‌شوند.

مذاهب چهارگانه اهل سنت؛ منكر طواف نساء هستند و از آن، نه به عنوان واجب و نه به عنوان مستحب نام نبرده‌اند و زنان را با طواف زيارت حلال مى‌شمارند.

طواف وداع

نوشتار اصلی: طواف وداع

به فتوای فقیهان شیعه و مالکیه، طواف وداع مستحب و به فتوای فقیهان حنبلیه و حنفیه واجب است. در مذهب شافعیه دو قولِ واجب و مستحب وجود دارد.

طواف مستحب

بر پایه مذاهب اسلامی، افزون بر اقسام طواف که برخی از آنها واجب و برخی مستحب است، می‌توان در مدت اقامت در مکه «طواف مستحب» انجام داد.

طبق مذهب شیعه، در هر شبانه‌روز گزاردن ده طواف مستحب است.

شرایط

طواف‌کننده باید شرایطی داشته باشد، که چنین است:

طهارت بدن و لباس

طواف‌کننده باید بدن و لباسش پاک باشد؛ افزون بر این، لباس او باید شرایط لباس نمازگزار مانند غصبی نبودن را هم داشته باشد.

البته طبق مذهب حنفیه، طواف بدون طهارت بدن و لباس نیز جایز است.

طهارت از حدث

طواف‌کننده باید با وضو باشد و غسلی برعهده او نباشد و چنانچه نتواند وضو بگیرد یا غسل کند باید تیمم کند.

طواف عمره بدون طهارت صحیح نیست، زنانی که در ایام عادت ماهیانه به‌سر می‌برند باید صبر کنند و پس از پاک شدن، غسل بجای آورند و طواف کنند.

البته طبق مذهب حنفیه، طهارت از حدث شرط نیست.

پوشش بدن

طواف‌کننده باید در حال طواف به مقداری که در نماز لازم است بدن خود را بپوشاند.

طبق مذهب حنفیه، پوشش عورت واجب است ولی اگر عریان طواف کرد، تا وقتی که در مکه است باید اعاده کند و اگر بازگشت باید قربانی کند.

ختنه

به گفته فقیهان شیعه، پسرها و مردها باید ختنه شده باشند و بدون آن طواف صحیح نیست.

مذاهب چهارگانه اهل سنت، ختنه را برای طواف شرط ندانسته‌اند. (اگر چه خود ختنه را به عنوان یکی از سنت‌های اسلامی واجب می‌دانند.)

نیّت

به فتوای فقیهان شیعه و حنبلیه، طواف از عبادات است و باید با نیت باشد؛ یعنی گشتن به دور کعبه باید به‌قصد طواف و برای اطاعت دستور خداوند باشد.

حنفیه و مالکیه نیت را در طواف شرط ندانسته‌اند و شافعیه در غیرِ طواف زیارت و طواف قدوم شرط دانسته‌اند.

واجبات

طواف دارای واجباتی است که چنین است:

شروع از حجرالاسود

طواف باید از گوشه‌ای از کعبه که حجرالاسود در آن قرار دارد آغاز شود؛ همان گوشه‌ای که نزدیک درِ کعبه است.

پایان دادن به حجرالاسود

نقطه آغاز و پایان طواف، حجرالاسود است؛ یعنی هفت دورِ طواف، مقابل حجرالأسود به‌پایان می‌رسد و طواف، کمتر یا بیشتر از این مقدار صحیح نیست؛ ولی دقت در این امر لازم نیست و همین مقدار که عرفاً بگویند روبه‌روی حجرالاسود است کافی است.

ایستادن مقابل حَجر در آغاز طواف و در پایان آن و در پایان هر شوط از طواف لازم نیست، ولی مستحب است با دست خود به سمت حجرالاسود اشاره کند و دست خود را ببوسد.

هفت شوط چرخیدن دور کعبه

طواف کعبه هفت دور است و به هر دورِ آن «شوط» گفته می‌شود.

کعبه را در طرف چپ خود قرار دادن

واجب است طواف‌کننده کعبه را در طرف چپ خود قرار دهد و در حال طواف رو به کعبه نباشد؛ البته نگاه به سمت راست یا چپ، حتی پشت سر، اگر بدن را نگرداند اشکال ندارد.

محدوده

به فتوای بیشتر مراجع تقلید شیعه، طواف کعبه در مسجدالحرام تا جایی که مردم طواف می‌کنند و عرفاً بگویند دور کعبه می‌گردد صحیح است.

به‌نظر برخی دیگر از مراجع تقلید شیعه، طواف باید در محدوده فاصله میان کعبه و مقام ابراهیم که حدود ۱۳ متر است باشد. با این همه، برای مقلدین این مراجع نیز اگر طواف در آن محدوده مشکل باشد یا ممکن نباشد، و نتوانند صبر کنند تا در وقت خلوت طواف کنند، در فاصله دورتر نیز اشکال ندارد.

طواف‌کننده باید به‌دور حجر اسماعیل هم بگردد؛ یعنی در حال طواف، داخلِ حجر اسماعیل نرود.

به فتوای فقیهان مذاهب چهارگانه اهل سنت، طواف، محدوده خاصی ندارد؛ ولى بايد داخل مسجدالحرام باشد و خارج از آن جايز نيست؛ اگرچه برخى از آن‌ها مانند حنبلى‌ها طواف در نزديكىِ كعبه را مستحب شمرده‌اند.

بر پایه فقه حنبلیه رَمَل (عملی شبیه به هروله) در سه شوطِ اول طواف قدوم، برای غیر راکب و کسی که از مکه مُحرم نشده سنت است. بیشتر مذاهب اهل سنت، این عمل را فقط برای مردان سنت دانسته‌اند.

مستحبات

برخی از مستحبات طواف که مورد اتفاق همه مذاهب اسلامی است، چنین است:

• بوسيدن حجرالاسود
• استلام حجرالاسود
• استلام ركن يمانى
• ذكر و دعا در حال طواف.

بر پایه فقه حنبلیه و حنفیه، اضطباع (گذراندنِ ردای احرام از زیر کتفِ راست و انداختن دو سوی آن بر دوش چپ) در برخی از اقسام طواف سنت است. شافعیه نیز این عمل را برای مردان و پسران سنت دانسته است. اضطباع در فقه مالکیه مطرح نشده است.

برخی از مذاهب اهل سنت، رَمَل (عملی شبیه به هروله) را در بخشی از طواف، سنت دانسته‌اند.

مکروهات

به باور فقیهان شیعه، برخی از مکروهات طواف چنین است:

• خندیدن؛
• سخن گفتن؛
• شعر خواندن؛
• خوردن و آشامیدن؛
• دست کشیدن به دیوار حجر اسماعیل (ع)؛ (دست کشیدن به دیوار حجر اسماعیل (ع) به فتوای برخی از فقیهان جایز نیست؛ ولی بسیاری از آنها آن را مکروه می‌دانند)

جستارهای وابسته

• نماز طواف

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه مناسک حج، محمدحسین فلاح‌زاده، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش، ص۳۳–۳۸ و کتاب درآمدی بر فقه مقارن، مصطفی جعفر پیشه فرد، تهران، بعثه مقام معظم رهبری، معاونت امور روحانیون، ۱۳۸۸ش. است.

• الامّ (الفقه‌الشافعى)، الشافعى، محمد بن ادريس، بيروت، ‌بی‌نا، چاپ اول، ١۴٢٢ق.
• بداية المجتهد و نهاية المقتصد، محمد بن احمد بن رشد (الحفيد)، بيروت، دارالفكر، ١۴٢١ق.
• بدائع الصنائع (الفقه‌الحنبلی)، علاءالدین بن مسعود الکاشانی، المصادر الفقهیه، بیروت، ۱۴۲۲ق.
• تذكرة الفقهاء، (علامه حلی) حسن بن یوسف بن مطهر، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، ١۴٢٢ق.
• الجامع للشرايع، الحلّى، يحيى بن سعيد، قم، مؤسسة سيد الشهداء العلميه، ١۴٠۵ق.
• الروضة البهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه، زین‌الدین العاملی (الشهید الثانی)، قم، مجمع الفكر الاسلامى، ١۴٢۴ق.
• شرائع الاسلام فى مسائل الحلال والحرام، محقق حلّى، نجم الدين جعفر بن حسن، تهران، منشورات الأعلمى، ١٣٨٩ق.
• الفقه على المذاهب الأربعه، عبدالرحمان الجزیری، بیروت، دارالفكر، ١۴٢۴ق.
• الفقه على المذاهب الخمسه، محمدجواد المغنیه، قم،مؤسسة دارالكتاب الاسلامى، ١۴٢٢ق.
• الكافى فى فقه ابن حنبل (الفقه الحنبلى)، المصادر الفقهيه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.
• المبسوط، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
• المصادر الفقهيه، على‌اصغر مرواريد، بیروت، دارالتراث، ١۴١٩ق.
• مناسك حج با حواشى مراجع، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، ١٣٨۵ش.