زیارتگاه‌های رأس الحسین(سوریه)

زیارتگاه های رأس الحسین (سوریه)، به مکانهایی در سوریه اطلاق می شود که سر امام حسین در مسیر عبور کاروان اسرای کربلا تا شام در آن جا متوقف و نگهداری شده است.

زیارتگاه های رأس حسین در سوریه

حلب

نوشتار اصلی: زیارتگاه رأس الحسین(حلب) اين زيارتگاه نزد اهالي حلب به «مشهد الحسين» شناخته مي‌شود و در محله «جب الجلبي» حلب، ميان بافت مسکوني جديد اين شهر قرار دارد.

اين زيارتگاه که در کوه جوشن واقع شده، سنگ مقدّسي وجود دارد که محل گذاشتن سر امام حسين دانسته شده است و گفته مي‌شود آثاري از خون امام حسين(ع) روي اين سنگ به‌جا مانده است. يکي از نام‌هاي اين زيارتگاه نيز در گذشته «مشهد‌النقطه» بوده و به واسطه قطره‌اي از خون امام حسين بر سنگي ريخته شد، اهل حلب روي آن، اين زيارتگاه را ساختند.[6]

اما در منابع تاريخي، درباره عامل پيدايش اين زيارتگاه و تاريخ بناي آن، اقوال ديگري نقل شده است؛ براي مثال ابن‌عديم، علت بناي زيارتگاه را ديده شدن امام حسين(ع) در خواب در اين محل دانسته است.[7]

حماة

نوشتار اصلی: زیارتگاه رأس الحسین(حماة) اين زيارتگاه در واقع مسجدي است که نزد اهالي حماه به جامع (مسجد) حسنين شناخته مي‌شود و تحريف نام قبلي آن يعني «جامع الحسين» است که در اسناد دادگاه شرعي حماه، به اين نام ياد شده است.[1]

گويند اينجا محل قرار دادن سر امام حسين(ع) در مسير آن از کربلا تا دمشق است.[2] ابن‌شهرآشوب، در جايي‌که از مناقب امام حسين(ع) سخن مي‌گويد، نوشته است: «از مناقب او معجزاتي است که از زيارتگاه‌هاي معروف به مشهد رأس در کربلا تا عسقلان، و شهرهاي ديگر در اين مسير از جمله موصل، نصيبين، حماه، حمص، دمشق و غير آن ظاهر مي‌گردد».[3] اين سخن نشان‌دهنده شهرت زيارتگاه، در آن زمان است.

مسجد اموی

نوشتار اصلی: زیارتگاه رأس الحسین(مسجد اموی) زيارتگاه رأس‌الحسين(ع)، در ضلع شرقي مقام امام زين‌العابدين(ع) قرار دارد. اين دو زيارتگاه، به واسطه طاق عريضي به يکديگر متصل‌ است. بناي زيارتگاه شامل اتاقي مربع شکل با ديوارهاي مرتفع و گنبدي کوچک است.

در گوشه شمال شرقي اتاق، جايگاه سر امام حسين(ع) قرار دارد که با پارچه پوشانيده شده است و بر آن يک ضريح نقره‌اي به طول 5/1، ‌عرض 1 و ارتفاع 2 متر روي پايه‌اي از سنگ مرمر، وجود دارد.

اين ضريح در سال 1414 ه‍ .ق، به کوشش «محمد برهان‌الدين»، داعي مطلق فرقه اسماعيليان بهره هند، نصب شده است. شکل ظاهري آن از معماري اسلامي هند الگو گرفته است. سطح آن نيز به شکل گياهان و کتيبه‌هايي به خط کوفي که بيشتر شامل اشعار عربي است، مزيّن شده است.[8]

معرة النعمان

نوشتار اصلی: زیارتگاه رأس الحسین(معرة النعمان) در مرکز شهر معرةالنعمان، مسجد جامع قديمي و وسيعي وجود دارد که از نظر تاريخي و معماري، از مهم‎ترين مساجد جامع سوريه به شمار مي‌آيد. در اين مسجد جايگاهي وجود دارد که اهالي، آن را از نقاط محل قرار دادن سر امام حسين(ع) در مسير انتقال آن به دمشق مي‌دانند.

جايگاه منسوب به سر امام حسين(ع)، در سمت شرقي ديوار جنوبي صحن، ميان ورودي هفتم و هشتم شبستان مسجد، براساس شمارش آنها از سمت غرب، قرار دارد. اين جايگاه شامل طاقچه کوچکي است که زير آن، يک حوض سنگي وجود دارد.[6]

حمص

از جمله زيارتگاه‌هاي مرتبط با سر امام حسين در سوريه، که امروزه از بين رفته است، زيارتگاه رأس الحسين شهر حمص بوده است. اين زيارتگاه در شرق مسجد «الدمل» در خيابان «ابوالهول»، در بافت قديمي شهر قرار داشته، و در دوره اخير به «زاويه حسنويه» شناخته مي‌شده است. محل آن امروزه زميني به مساحت بيشتر از سه هزار مترمربع است که پشت خانه‌ها و مغازه‌ها قرار گرفته است. اين زمين از اوقاف خاندان «سباعي» بوده و در حال حاضر در دست خاندان «مهباني» است.

براساس اقوال رايج ميان اهالي حمص، زاويه حسنويه جايگاهي براي سر امام حسين در مسير عبور آن بوده است. سپس اين محل به مسجد علي و حسين شهرت يافت.[1] فاطميان در زمان تصرف شام، در اين مسجد نماز مي‌خواندند. اين مسجد داراي مناره بلندي بود که در گذر زمان، رأس آن فرو ريخت و از آن پس به مناره شکسته شهرت يافت. گفته شده است سلطان سليم عثماني به منظور محو آثار علويان و فاطميان، تعدادي از بناهاي مرتبط با آنان را در حمص و حماه از بين مي‌برد. اين مناره را نيز وي ويران کرد.[2]

بقاياي اين مناره تا دوره متأخر باقي بوده، و «محمد کردعلي» درباره آن نوشته است:

هنوز در حمص، بقاياي مناره‌اي ساخته دست بکجور، که در سال 367ه‍ .ق حمص را تصرف کرد، باقي مانده است و روي آن کتيبه‌اي درخور توجه از نظر معماري وجود دارد.[3]

شهرداري حمص، براي تعريض خيابان، اين مناره را از بين برد و امروزه مقابل آن، مسجد جديدي به نام مسجد حسنين وجود دارد.[4] پيش‌تر به سخن ابن‌شهرآشوب اشاره شد که وي از زيارتگاه‌هاي رأس‌الحسين در شهرهاي مختلف، از جمله شهر حمص، نام برده[5] و نشان‌دهنده شهرت زيارتگاه در آن زمان بوده است.

تل عاس

زيارتگاه رأس‌الحسين(ع) ديگري، نزديک روستاي «تل عاس»، در جنوب غربي شهرک خان شيخون، ميان راه حماه و معرةالنعمان وجود داشته، که بهاءالدين روّاس رفاعي در سفرنامه خود از آن ياد کرده است.[6] «کامل شحاده» نيز براساس شکل معماري آن، قدمت آن را از دوره ايوبي دانسته است.[7] بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت اين زيارتگاه تا کمتر از نيم قرن گذشته پابرجا بوده است. اما متأسفانه نگارنده در بازديد خود از اين منطقه، با وجود جست‌وجوي فراوان، موفق به يافتن آن نشد و به نظر مي‌رسد که آن مکان از بين رفته باشد. گفتني است محل اين زيارتگاه، نزديک ويرانه‌هاي شهر تاريخي «کفرطاب» قرار دارد که شايد از شهرهاي محل عبور کاروان اسراي اهل‌بيت: بوده است.[8]

فوعه

همچنين در وقف‌نامه دوره مملوکي مدرسه سلطان ناصر حسن در قاهره، که در بخشي از آن، اوقاف اين مدرسه در فوعه آمده، به زيارتگاهي به نام «مشهد الحسين» اشاره شده است.[9] البته امروزه زيارتگاهي به اين نام در فوعه وجود ندارد. اما ميان باغ‌هاي زيتون جنوب غربي آن، ويرانه‌هاي تاريخي به چشم مي‌خورد که نزد اهالي منطقه به «مشهد» شهرت دارد و شايد همان «مشهد الحسين» مذکور در وقف‌نامه دوره مملوکي بوده است. به گفته اهالي، در دوره اشغال فرانسه، به منظور ساخت يک پادگان نظامي در ادلب، سنگ‌هاي اين بنا را به اين شهر منتقل کردند. براي همين امروزه جز بخش‌هايي از ديوارهاي خارجي بنا، چيزي از آن باقي نمانده است. اما همين ويرانه‌هاي باقي‌مانده و ضخامت سنگ‌هاي به کار رفته در آن، نشان‌دهنده اين است که بناي بزرگي بوده است. اطراف بنا نيز سنگ قبرهاي قديمي شکسته و پراکنده‌اي به چشم مي‌خورد؛ از جمله سنگ قبري به تاريخ «تسعون و سبعمائه» يعني 790 ه‍ .ق يافت شده که نشان مي‌دهد اين بنا، دست‌کم از قرن هشتم هجري مسکوني بوده است.[10]

دیرالزور

«ميرزا علي اصفهاني»، که در مسير سفر حج خود در سال 1331 ه‍ .ق وارد شهر ديرالزور شده، به وجود محلي منتسب به رأس‌الحسين7 در مسجد جامع اين شهر موسوم به «مسجد عمري» اشاره کرده و گفته است: «برخي عجم‌ها آن را زيارت مي‌کردند و مي‌گفتند گاهي از اين محل بوي عطرآگيني برمي‌خاسته است».[11] اما در هيچ‌يک از منابع محلي، به وجود اين مزار اشاره نشده است. از نظر تاريخي نيز عبور کاروان اسراي اهل‌بيت: و سرهاي شهداي کربلا از اين مکان، بعيد به نظر مي‌رسد.

رقه

در پايان به زيارتگاهي در شهر رقّه اشاره مي‌کنيم که تنها در منابع قرون اوليه هجري از آن سخن به ميان آمده است و بنابر قولي، محل دفن سر امام حسين7 به شمار مي‌آمده است. اين قول تنها از «عبدالله بن عمر ورّاق» در کتاب مقتل وي روايت شده که گفته است:

زماني که سر مقدس را نزد يزيد‌ بن‌ معاويه آوردند، گفت: آن را به انتقام سر عثمان، به نزد آل ابي‌معيط خواهم فرستاد. او سر را براي آنها، که در آن زمان در رقّه بودند، فرستاد و آنها آن را در يکي از خانه‌هاي خود دفن کردند. اين خانه بعد از آن، در محدوده مسجد جامع قرار گرفت و اکنون کنار درخت سدري است.[12]

محل اين زيارتگاه، مسجد جامع رقّه کهن بوده است که در دوره اخير، به نام مسجد مُنيطر شناخته مي‌شده است. اما در چند دهه اخير تخريب، و به‌جاي آن يک مدرسه جديد ساخته شده است.

---

[1]. حمص دراسة وثائقية، نعيم سليم الزهراوي، ج 5، صص 69 و 70.

[2]. تاريخ حمص، خوري عيسي اسعد، ج 2، ص 179.

[3]. خطط الشام، محمد کردعلي، ج 6، ص 59.

[4]. حمص دراسة وثائقية، ج 5، ص 69.

[5]. مناقب آل ابي‌طالب، ج 4، صص 89 و 90.

[6]. بوارق الحقائق، ص 88.

[7]. «مآثر نورالدين محمود زنکي العمرانية في حماة»، ص 98.

[8]. اين مطلب تنها در برخي مقتل‌هاي نامعتبر از قبيل مقتل منسوب به ابومخنف بيان شده است. اما احتمال وقوع آن در مسير کاروان اهل‌بيت بعيد نيست. ر.ک: مقتل الحسين، ص 185.

[9]. کتاب وقف السلطان الناصر حسن بن محمد بن قلاوون علي مدرسته بالرميلة، ص 122.

[10]. ولاية الفوعة، ص 75.

[11]. به سوي ام‌القري، «سفرنامه حج»، ميرزا علي اصفهاني، ص 171.

[12]. تذکرة الخواص، يوسف بن قُزُغلي (سبط ابن الجوزي)، ص 239.