مسعی

نقشه مسعی
اطلاعات اوليه

مَسْعیٰ مکانی است بین کوه صفا و مروه در مکه، که حج‌گزاران و عمره‌گزاران در آن عمل سعی را انجام می‌دهند. مسعی امروزه بخشی از مسجد الحرام است و از چند طبقه تشکیل شده که البته به نظر فقیهان شیعه، عمل سعی تنها در طبقه همکف آن که مسیر اصلی مسعی است صحیح است.

مکان و جایگاه

مَسْعیٰ حد فاصل بین دو کوه صفا و مروه در مکه است که حاجیان در آن، عمل سعی را انجام می‌دهند. مسعی حدود ۳۷۵ متر طول دارد.

سعى از اعمال اصلى عمره و حج است و خداوند در قرآن كريم از صفا و مروه به عنوان شعائرالله ياد مى‌كند. خداوند در قرآن كريم از صفا و مروه اين گونه ياد كرده است: إِنَّ الصَّفٰا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعٰائِرِ اللّٰهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاٰ جُنٰاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمٰا وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَإِنَّ اللّٰهَ شٰاكِرٌ عَلِيمٌ

صفا و مروه از شعائر الهى است، چون كسى كه حج يا عمره بگزارد بر او گناهى نيست كه بين آن دو را بپيمايد و هر كس به دلخواه كار خيرى بجا آورد همانا خداوند قدردان و داناست.

امام صادق(ع) فرمودند: «ما مِنْ بُقْعة أَحَبّ الَى اللهِ مِنَ المَسْعى، لأَنَّهُ يُذلّ فِيها كُلّ جَبّار»؛ «هيچ بقعه‌اى در روى زمين دوست داشتنى‌تر از مسعى نيست، چرا كه هر زورگويى در آنجا تحقير مى‌شود.»

صفا و مروه دو كوه كوچكى بوده است كه اولى در دامن كوه ابوقُبَيس و دومى در دامن كوه قُعَيْقعان قرار داشته است. اين نقطه پايين وادى بوده و چنان معلوم مى‌شد كه شخص در طى مسير ميان صفا و مروه، از بالاى مروه به پايين رفته و دوباره در طرف مروه بالا مى‌آمده است. اين فاصله به مرور ايام به احتمال، در جراين توسعه زمان مهدى عباسى، هموار شده و آثار وادى از بين رفته است.

و به مرور زمان با وضعيت جديد، تغيير منظر داده است. كوه صفا در قسمت جنوب شرقى مسجدالحرام و كوه مروه در ناحيه شمال شرقى آن است.

پیشینه

پيش از توسعه جديد در مسجد الحرام، ميان مسعى و مسجد الحرام فاصله‌اى وجود داشته و حتى بازارى بر پا بوده است. اما در توسعه مسجد، محدوده مسجد تا مسعى امتداد يافت و در روزگار ما، حد غربى مسعى به سمت مسجد آخرين حدّ مسجد الحرام به حساب مى‌آيد. طبعا ديوار كوتاه و پهن ميان مسجد الحرام و مسعى، مانند خود مسعى، جزو مسجد نيست.

سعى ميان صفا و مروه، همانند ديگر مشاهد حج، يادگار اسماعيل(ع) و هاجر(س) است. در روايات آمده است، زمانى كه هاجر در جستجوى آب بود، هفت بار ميان كوه صفا و مروه رفت و برگشت. اين يك سنت ابراهيمى بود كه حتى در جاهليت نيز سعى بين صفا و مروه جزو مراسم حج به شمار مى‌آمد؛ جز آنكه بتى در اين سو و بتى در سوى ديگر قرار داشت و وقتى سعى كنندگان به بت‌ها مى‌رسيدند، آنها را استلام مى‌كردند. تصور مردمان جاهليت بر اين بود كه اين دو بت با نام‌هاى اساف و نائله، زن و مرد زناكارى بوده‌اند كه تبديل به سنگ شده‌اند! اسلام يادگار هاجر را نگاه داشت و آنچه را مشركان بر آن افزوده بودند، به دور ريخت.

مسعى در اين زمان به دو قسمت رفت و برگشت تقسيم شده و نخستين بار در سال ١٣۴۵ش سنگفرش شد تا غبار آن سعى كنندگان و صاحبان مغازه‌هاى اطراف را آزار ندهد. پس از آن، در زمان ملك سعود ديوارهاى آن را سيمان كردند و به مرور با تعميراتى كه در سال‌هاى نخست قرن پانزدهم هجرى در آن صورت گرفت، به شكل فعلى درآمد. الحاق فضاى بيرون مسعى و سنگفرش آن براى اقامه نماز، از اقداماتى است كه در دوره فهد انجام شد. بخشى از اين فضا، محل كوه ابوقبيس است كه از جاى برداشته شد و بخش مهم‌تر آن، فضاى شعب ابى‌طالب است كه به مرور محل مسكونى گرديد و در اين اواخر به خيابان و مغازه تبديل شد و اخيراً به صورت يك ميدان باز با سنگفرش سفيد براى نمازگزاران درآمده است.

درباره اندازه‌هاى موجود در مسعى، تا پيش از تغييرات جديد بايد گفت: طول مسعى ٣٩۴/۵ و عرض آن ٢٠ متر بوده است. ارتفاع طبقه اول ١٢ و ارتفاع طبقه فوقانى آن ٩ متر است. شيعيان، همانگونه كه در طبقه دوم و سوم مسجدالحرام طواف نمى‌كنند، در طبقه دوم مسعى نيز سعى نمى‌كنند. البته ديدگاه‌هايى هم در جواز وجود دارد كه بايد به رساله‌ها مراجعه كرد.

در تغييرات جديد مسعى چند طبقه شده و طبقه‌اى نيز به عنوان زير زمين ساخته شده است. به علاوه عرض آن دو برابر شده و بخش بيشترى از ميدان بيرونى مسعى، داخل محدوده مسعى قرار گرفته است.

مسعى مجموعاً هيجده در دارد كه بيرون مسعى را به داخل مسعى و از آنجا به داخل حرم متصل مى‌كند. برخى از اين درها، با پل از روى مسعى به داخل مسجد منتهى مى‌شود كه به اصطلاح عربى به آنها عبّاره گفته مى‌شود. مجارى زير زمينى نسبتا بزرگى در كناره مسعى تعبيه شده تا به هنگام سيل، آب را به جهات ديگر هدايت كند تا مسعى آسيب نبيند. در حال حاضر با تغييرات جديد از بيشتر اين درها خبرى نيست يا آن كه مسير ورودى آنها از زير زمين تغيير داده شده است. تابلوهايى كه قبلا اسامى ابواب روى آنها نوشته شده بود، برداشته شده‌اند.

بخشى از كوه صفا همچنان باقى مانده است و سعى كنندگان هنگام رسيدن به كوه، پاى خود را به آن مى‌زنند گرچه چنين كارى لازم نيست؛ زيرا كه بخشى از سنگفرش، روى كوه است و همان گونه كه گذشت، نيازى نيست كه پاى سعى كننده به سنگ كوه برسد.

تا سال ١٣٧۴ شمسى (١۴١۶ ق.) بخشى از كوه مروه برجاى مانده بود؛ اما در اين سال، به هدف گسترش محدوده دور زدن سعى كنندگان و براى راحتى آنان، قسمت باقى‌مانده را برداشتند و در انتهاى آن، درى به بيرون گشودند. اما بخش عمده‌اى از كوه صفا همچنان برقرار مانده و زائران براى قرائت قرآن بر آن مى‌نشينند. در حال حاضر اين قسمت نيز مسدود شده و امكان رفتن روى بخش باقى مانده صفا هم نيست. طبعا بخشى از آن هم سنگفرش شده و براى سعى، نياز به بالارفتن بر بخشى از كوه كه آشكار است، نيست.

در سال ١٣٨۶ براى توسعه عرضى مسعى فعاليت‌هايى صورت گرفت. اين اقدام اين توهم را ايجاد مى‌كرد كه بخش توسعه يافته، به لحاظ شرعى، ميان صفا و مروه نيست. در اين باره مجادلات علمى متعددى ميان عالمان سعودى درگرفت. اين مسأله در جامعه تشيع نيز مورد بحث واقع شد و آيت الله شيخ جعفر سبحانى رساله كوچكى درباره توسعه مسعى با نظر موافق نوشت. بر اساس گزارش‌هايى كه در طول تاريخ از مسعى به دست داده شده، تغيير محل آن به تدريج از بخش غربى به شرقى قابل استنتاج است به طورى كه گفته شده است زمان مهدى عباسى، با خريدارى خانه‌هاى فراوان، محل مسعى تغيير كرده است. اين تغيير از آن روى است كه مسعى در زمان پيامبر(ص) و بعد از آن در يك وادى وسيع بوده كه بعدها به يك راهروى كوچك تغيير يافته و اكنون بزرگ كردن آن به نظر بى اشكال بلكه نوعى بازگشت به وضع اوليه به شمار مى‌آيد.

به رغم مخالفت‌هاى چندى، دولت عربستان دست به توسعه مسعى زده و آن را دو برابر كرد. به طورى كه مسير رفت و برگشت تا پيش از توسعه، امروزه تنها مسير برگشت از مروه به صفا و مسير از صفا تا مروه، بخشى است كه افزوده شده و در سال ١٣٨٧ش به بهره بردارى رسيد. اين افزون بر انجام اقدامات ديگرى است كه براى زيباسازى صورت گرفته است. در حال حاضر مسعى در مقايسه با قبل دو برابر شده و بسته شدن راه‌هايى كه پيش از اين بيرون مسجد به داخل مسعى و از آنجا به درون مسجد بود، سرعت پيمايش در مسعى بيشتر شده است. اين راه‌ها به زير زمين انتقال داده شده و افرادى كه از اين مسير وارد مسجد مى‌شوند، از زير مسعى عبور كرده داخل مسجد مى‌شوند.

نگارخانه

• 

  مسعی از طرف صفا و پله‌هایی که به سمت کوه صفا می‌رود. مربوط به سال ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.

• 

  مسعی از طرف مروه. مربوط به سال ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.

• 

  نقاشی مسعی از طرف صفا، از دومینگو فرانسیسکو بادیا مستشرق اسپانیایی، در سال ۱۸۰۷م.

• 

  نقاشی مسعی از طرف مروه، از دومینگو فرانسیسکو بادیا مستشرق اسپانیایی، در سال ۱۸۰۷م.

• 

  تصویری قدیمی از مسعی که سنگ‌فرش‌ است و کنگره‌های سازه قدیمی صفا، در انتهای تصویر مشخص است.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه، است.

• «صورتان نادرتان للمسعی»، صفحه ارض الذكريات در توییتر، تاریخ درج مطلب: ۱۲ سپتامبر ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۱۸ خرداد ۱۴۰۱ش.

مقاله‌های مرتبط

• سعی
• صفا و مروه